«Osasuna (eu)»: berrikuspenen arteko aldeak

Hauxe da oraingo bertsioa, 19:13, 28 apirila 2022 data duena

Izurriteak

Gehiago jakiteko, sakatu hemen.

Joan diren mendeetan hainbat izurritek kolpatu dute herria, eri eta hildakoak eraginez eta herriaren betiko bizitza irauliz. Garrantzitsuenak honako hauek dira:

Urteak (orokorra)	Urtea (Soraluze)	Izurria	Hildakoak	Azalpenak
1347-1351	1348	Izurri bubonikoa	%40-%60	"Izurri beltza"
1597-1601	1598	Izurri bubonikoa	%5-%10	Gehiago jakiteko
	1700			Gosea herrian
	1765	Nafarreria	%10	Gehiago jakiteko
	1785	Nafarreria		Soraluzetarra Bergaran txertatua
1788-1791	1788	Nafarreria		Gehiago jakiteko
	1856	Asiako gaitza	Ez asko
	1897	Difteria?		Babesetxeko erabiltzaileak asko hazi ziren.
1918-1919	1918	Gripea	36	Gehiago jakiteko
2019-202x	2020	COVID-19	?	Gehiago jakiteko

Udal osasun arauak

Sasoi hartan izurriteak ez ziren gauza berria; herriek bazuten haien berri, eta ahal zen moduan saiatzen ziren aurre hartzen.

1526ko ordenantzak

1526. urtetik aurrera indarrean zegoen ‘’Ordenantza Koadernoan’’ halaxe agertzen da:

LXIIII atala.- Izurriteaz libratzeko Jaungoikoaren laguntzaz

Honetaz gain, eta zornaren izurriteaz itsaskorra, oso arriskutsua, ikaragarria eta jende asko hiltzen duenez, eta aintzinean izurriaz kutsatutako herrietatik alde egindako gizonei itsatsita inoiz herri honetara etorri den eta asko hil direnez, eta herrialdean kalte eta lan handiak ekarri dituenez, izurrite denboran inoiz berriro etor eta gerta daiteke. Nahiz eta honen konponbide osoa Jaungoikoaren eskutan dagoen., gizakiak, laguntzeko, bere laguntzarekin gorde behar dute, ahal duten konponbide onenak erabiliz eta, beraz, jaungoikoaren laguntzaz konponbideren bat jartzeko, zera agintzen dugu: izurrite garaietan hemengo alkate eta sindiko-prokuradorea gizon azkarrak izatea, eta izurritea zein lekutan dabilen jakin dezatela…

1599ko neurriak

1598.eko izurriaren ondorioz, hurrengo urtean Soraluzeko kontzejuak hiribilduaren garbiketari buruzko hanbat neurri hartu zituen^[1]. Besteak beste, kale, auzobide eta errepideak sastrakaz garbi egoteko agindu zuen; herriko kale eta kantoietara, ezta bideetara ere, inor ez ausartzeko zaborra botatzen, izan lastoak, iratzeak, gaztaina morkotsak edo beste ezer eta, ez egunez ez gauez, inork ez botatzeko leihoetatik inolako zikinkeriarik, ezta eskuetako urik, izan galdaraz edo suilaz.

Eritegia (V. Zabala 1925)

Osasun zerbitzuak

Gehiago jakiteko, sakatu hemen.

XX mende artean bi motako osasun zerbitzuak izaten ziren. Alde batetik, ez arautuak: petrikiloak, matronak, ukenduak egiten zituztenak... Eta gero "ofizialak"; hau da, ikasitakoak: medikuak, zirujauak eta botikarioak.

Azken hauek hiritarragoak ziren, garestiagoak, eta legea zuten alde konkurrentzia ez ofizialaren kontra aritzeko. Udalak mediku eta zirujaua kontratatzen eta ordaintzen zuen, eta Erret Lantegiak beste zati bat ordaitzen zion.

XX mendean aldakera handiak izan ziren. Alde batetik, 1905 eta 1934 artean 7 mutua sortu ziren, batzuk patroiek sortuak eta beste batzuk sindikatu edo partidu politikoek. Bestetik, 1918.eko gripe izurritea pasa eta gero 1918/10/31an Udalak osasun zerbitzua sortu zuen bi mediku titularrekin (urteko 1.500 pezeta ordainduta) eta praktikantea (urteko 1.000 pezeta).

Honetaz gain, babesetxea sortu zenean bertan eritegia era ospitalea zabaldu zuten moja mertzedariek.

Azkenik, 1975 urtean Gizarte Segurantzak herriko kontsultategia zabaldu zuen babesetxe zaharran, itxitako ikastetxearen ikasgeletan.

Handik 10 urtetara (1985) Plaza Zaharreko anbulatorio edo Osasun Zentro berria zabaldu zuten, hiltegi zaharraren orubean.

Ospitaleak

Gehiago jakiteko, sakatu hemen.

Ertaroan eta Aro Modernoan ospitaleak pobreak aterpetzeko sortu ziren, bai herrikoak zein kanpoko eskale edota erromesak. Kutsaduren beldurrez, gaixoak oso gutxitan hartzen zituen. Esateko, legendunak Elgoibarrera bidaltzen zituzten, eta izurriteak zirenean gaixoak beren etxeetan gordetzen ziren, edo inguruko ermitetan biltzen ziren.

XIX eta XX mendean umezurtzak eta nagusiak jasotzeko tokiak bilakatu ziren, eta azken urteetan zaharren egoitzak bihurtu dira.

Urteak	Izena	Helbidea	Azalpenak
1517-1701	Hirutasun Santua	Errabal, 17	Gehiago jakiteko
1531-1701	Errukia	Atxuri, 5	Gehiago jakiteko
1701-1759	Maala/ Errukia/ Hirutasun Santua	Errekalde, 1	Gehiago jakiteko
1759-1896			Urte hauetan ez zen ospitalik herrian
1896-1978	Ama Mesedetako Babesetxea	Atxuri, 8	Gehiago jakiteko
1978-	Zaharren egoitza	Atxuri, 6	Gehiago jakiteko

Mesedetakoa Andra Mari zaharren egoitza (Google 2013)

Erreferentziak

↑ AHPO, I-3759, 353 o. 1599. urtea

[1] AHPO, I-3759, 353 o. 1599. urtea

[1]

@@ 1. lerroa: / 1. lerroa: @@
-{{Argitaratzen}}
 ==Izurriteak==
 ::<small>Gehiago jakiteko, sakatu [[Izurriteak (eu) | ''hemen'']].</small>
@@ 11. lerroa: / 10. lerroa: @@
 !  style="background:Orange" | Azalpenak
 |-
-| style="text-align:left" | 1347-1351 || 1348 || Izurri bubonikoa || %40-%60 ||
+| style="text-align:left" | 1347-1351 || 1348 || Izurri bubonikoa || %40-%60 || "Izurri beltza"
 |-
-| style="text-align:left" | 1597-1601 || 1598 || Izurri bubonikoa ||  %5-%10 || [[1598ko izurritea (eu) | ''Gehiago jakiteko'']]
+| style="text-align:left" | 1597-1601 || 1598 || Izurri bubonikoa ||  %5-%10 || [[1598.eko izurritea (eu) | ''Gehiago jakiteko'']]
 |-
 | style="text-align:left" |           || 1700 ||                  ||         || Gosea herrian
 |-
-| style="text-align:left" |           || 1755 ||                  ||         ||
+| style="text-align:left" |           || 1765 || Nafarreria       ||     %10 || [[1765.eko izurritea (eu) | ''Gehiago jakiteko'']]
+|-
+| style="text-align:left" |           || 1785 || Nafarreria       ||         || Soraluzetarra Bergaran txertatua
+|-
+| style="text-align:left" | 1788-1791 || 1788 || Nafarreria       ||         || [[1788.eko izurritea (eu) | ''Gehiago jakiteko'']]
 |-
 | style="text-align:left" |           || 1856 || Asiako gaitza    || Ez asko ||
 |-
-| style="text-align:left" | 1918-1919 || 1918 || Gripea           || 36      || [[1918ko gripe izurritea (eu) | ''Gehiago jakiteko'']]
+| style="text-align:left" |           || 1897 || Difteria?        ||         || Babesetxeko erabiltzaileak asko hazi ziren.
+|-
+| style="text-align:left" | 1918-1919 || 1918 || Gripea           || 36      || [[1918.eko gripe izurritea (eu) | ''Gehiago jakiteko'']]
+|-
+| style="text-align:left" | 2019-202x || 2020 || COVID-19         ||  ?      || [[COVID-19 pandemia (eu) | ''Gehiago jakiteko'']]
 |}
 ==Udal osasun arauak==
@@ 28. lerroa: / 36. lerroa: @@
 ===1526ko ordenantzak===
-urtetik aurrera indarrean zegoen [[Cuaderno de ordenanzas 1526 (eu) | ‘’Ordenantza Koadernoan’’]] halaxe agertzen da:
+. urtetik aurrera indarrean zegoen [[Cuaderno de ordenanzas 1526 (eu) | ‘’Ordenantza Koadernoan’’]] halaxe agertzen da:
 ::LXIIII atala.- Izurriteaz libratzeko Jaungoikoaren laguntzaz
 ::Honetaz gain, eta zornaren izurriteaz itsaskorra, oso arriskutsua, ikaragarria eta jende asko hiltzen duenez, eta aintzinean izurriaz kutsatutako herrietatik alde egindako gizonei itsatsita inoiz herri honetara etorri den eta asko hil direnez, eta herrialdean kalte eta lan handiak ekarri dituenez, izurrite denboran inoiz berriro etor eta gerta daiteke. Nahiz eta honen konponbide osoa Jaungoikoaren eskutan dagoen., gizakiak, laguntzeko, bere laguntzarekin gorde behar dute, ahal duten konponbide onenak erabiliz eta, beraz, jaungoikoaren laguntzaz konponbideren bat jartzeko, zera agintzen dugu: izurrite garaietan hemengo alkate eta sindiko-prokuradorea gizon azkarrak izatea, eta izurritea zein lekutan dabilen jakin dezatela…
 ===1599ko neurriak===
-ko izurriaren ondorioz, hurrengo urtean Soraluzeko kontzejuak hiribilduaren garbiketari buruzko hanbat neurri hartu zituen<ref>AHPO, I-3759, 353 o. 1599 urtea</ref>. Besteak beste, kale, auzobide eta errepideak sastrakaz garbi egoteko agindu zuen; herriko kale eta kantoietara, ezta bideetara ere, inor ez ausartzeko zaborra botatzen, izan lastoak, iratzeak, gaztaina morkotsak edo beste ezer eta, ez egunez ez gauez, inork ez botatzeko leihoetatik inolako zikinkeriarik, ezta eskuetako urik, izan galdaraz edo suilaz.
+.eko izurriaren ondorioz, hurrengo urtean Soraluzeko kontzejuak hiribilduaren garbiketari buruzko hanbat neurri hartu zituen<ref>AHPO, I-3759, 353 o. 1599. urtea</ref>. Besteak beste, kale, auzobide eta errepideak sastrakaz garbi egoteko agindu zuen; herriko kale eta kantoietara, ezta bideetara ere, inor ez ausartzeko zaborra botatzen, izan lastoak, iratzeak, gaztaina morkotsak edo beste ezer eta, ez egunez ez gauez, inork ez botatzeko leihoetatik inolako zikinkeriarik, ezta eskuetako urik, izan galdaraz edo suilaz.
-==Medikuak==
+[[Fitxategi: Merzedariak_100_urte._Eritegia_(V._Zabala_1925).jpg | thumb | 400px | right | Eritegia (V. Zabala 1925)]]
-===Medikua===
+==Osasun zerbitzuak==
-Herri medikuarena zen beste aukera bat. 1580 urtean Soraluzeko zirujaua zen Juan de Churruca hil zen, eta gaixo larrienak Bergarara joaten ziren. Zirujau berria ekartzeko batzordea izendatu zuten, bi kaletar eta beste bi baserritarrek osatua. Segururena, kontratatu zuten zirujau berria Sebastián de Jauregui izango zen, nafarreria izurritean bera agertzen da herriko zirujaua eta.
+::<small>Gehiago jakiteko, sakatu [[Osasun zerbitzuak (eu) | ''hemen'']].</small>
-Izurritea zabaldu zenean ere medikuak behar ziren. Bergarako udalak Monasteriobide medikuak (aita eta semea ziren) inbitatu zituen bertara joateko. Baina, medikuak kutsatutako herrietan ibili zirenez, herritarren kezkak ekiditzeko gauez etortzea proposatu zien.
+XX mende artean bi motako osasun zerbitzuak izaten ziren. Alde batetik, ez arautuak: petrikiloak, matronak, ukenduak egiten zituztenak... Eta gero "ofizialak"; hau da, ikasitakoak: medikuak, zirujauak eta botikarioak.
+Azken hauek hiritarragoak ziren, garestiagoak, eta legea zuten alde konkurrentzia ez ofizialaren kontra aritzeko. Udalak mediku eta zirujaua kontratatzen eta ordaintzen zuen, eta Erret Lantegiak beste zati bat ordaitzen zion.
-===Udal osasun zerbitzua===
+XX mendean aldakera handiak izan ziren. Alde batetik, 1905 eta 1934 artean 7 mutua sortu ziren, batzuk patroiek sortuak eta beste batzuk sindikatu edo partidu politikoek. Bestetik, 1918.eko gripe izurritea pasa eta gero 1918/10/31an Udalak osasun zerbitzua sortu zuen bi mediku titularrekin (urteko 1.500 pezeta ordainduta) eta praktikantea (urteko 1.000 pezeta).
-ko gripe izurriak udalak eta diputazioak behartu zituen orduko osasun sistema indartzen eta hobeto antolatzen.
-Gripearen erasoa pasa eta gero, 1918/10/31an<ref>Pliego de condiciones establecidas por la Junta Municipal de esta Villa para el servicio sanitario de la misma.<br>1ª. La Junta Municipal, dándose cuenta del estado actual del término municipal y de la necesidad de establecer un servicio médico sanitario, acuerda establecer dos titulares Médicos dotados con 1500 pesetas cada uno anuales, más una plaza de Practicante dotada con mil pesetas también anuales, esta última respetando el compromiso que el Ayuntamiento contrajo con el Practicante D.Juan Lasa en la reinante epidemia de grippe que invadió a la localidad, viéndose obligada a ajustarla por dos años… (eta halaxe 11 puntu osatu artean. Felipe de Aguirregomozcorta alkateak sinatzen du).</ref>, Udal Batzordeak baldintza plegua onartu zuen, udal osasun zerbitzua sortzeko.
+Honetaz gain, [[Babesetxea (eu)|babesetxea]] sortu zenean bertan eritegia era ospitalea zabaldu zuten [[Mertzedariak (eu)|moja mertzedariek]].
-Zerbitzu honek bi mediku titular izango zituen, bakoitza urteko 1.500 pezeta ordainduta; eta praktikante<ref>Gaur egun, erizaina.</ref> bat, 1.000 pezeta ordainduta.
+Azkenik, 1975 urtean Gizarte Segurantzak herriko kontsultategia zabaldu zuen babesetxe zaharran, itxitako ikastetxearen ikasgeletan.
-Aldiberean, Juan Lasa praktikantearekin aurretik sinatutako kontratua errespetatzen zen hurrengo bi urteetarako. Kontratu hau gripe izurritea herrian sartu zenean egin zuten.
+Handik 10 urtetara (1985) [[Plaza Zaharra (eu)|Plaza Zaharreko]] [[Anbulatorioa (eu)|anbulatorio]] edo Osasun Zentro berria zabaldu zuten, [[Hiltegi zaharra (eu)|hiltegi zaharraren]] orubean.
-===XX mendeko mutuak===
+==Ospitaleak==
-Egoerari aurre egiteko, herrian bi mugimendu izan ziren. Alde batetik, 1.893 urtean Soraluzeko ''Artisauen Elkarlaguntzarako Baltzua''<ref>Sociedad de Socorros Mutuos Artesanos.</ref> sortu zen, gaixotasunek sortutako arazoak sahisteko.
+::<small>Gehiago jakiteko, sakatu [[Ospitaleak (eu) | ''hemen'']].</small>
+Ertaroan eta Aro Modernoan ospitaleak pobreak aterpetzeko sortu ziren, bai herrikoak zein kanpoko eskale edota erromesak. Kutsaduren beldurrez, gaixoak oso gutxitan hartzen zituen. Esateko, legendunak Elgoibarrera bidaltzen zituzten, eta izurriteak zirenean gaixoak beren etxeetan gordetzen ziren, edo inguruko ermitetan biltzen ziren.
-===Anbulatorioa===
+XIX eta XX mendean umezurtzak eta nagusiak jasotzeko tokiak bilakatu ziren, eta azken urteetan zaharren egoitzak bihurtu dira.
-(esteka)
+{| class="wikitable" align="center" style="text-align:left"
+!  style="background:Orange" | Urteak
+!  style="background:Orange" | Izena
+!  style="background:Orange" | Helbidea
+!  style="background:Orange" | Azalpenak
+|-
+|  1517-1701 || Hirutasun Santua          || Errabal, 17  || [[Errabaleko ospitalea (eu) | ''Gehiago jakiteko'']]
+|-
+|  1531-1701 || Errukia                   || Atxuri, 5    || [[Errukia ospitalea (eu) | ''Gehiago jakiteko'']]
+|-
+|  1701-1759 || Maala/ Errukia/ Hirutasun Santua || Errekalde, 1 || [[Errekaldeko ospitalea (eu) | ''Gehiago jakiteko'']]
+|-
+|  1759-1896 ||                           ||              || Urte hauetan ez zen ospitalik herrian
+|-
+|  1896-1978 || Ama Mesedetako Babesetxea || Atxuri, 8    || [[Babesetxea (eu) | ''Gehiago jakiteko'']]
+|-
+|  1978-     || Zaharren egoitza          || Atxuri, 6    || [[Zaharren egoitza (eu) | ''Gehiago jakiteko'']]
+|}
-==Ospitalak==
+[[Fitxategi: Zaharren_egoitza._Ikuspegi_orokorra_(Google_2013).png | thumb | center | 800px | Mesedetakoa Andra Mari zaharren egoitza (Google 2013)]]
-Ospitalak pobreak aterpetzeko sortu ziren, bai herrikoak zein kanpoko eskale edota erromesak. Kutsaduren beldurrez, gaixoak oso gutxitan hartzen zituen. Esateko, legendunak Elgoibarrera bidaltzen zituzten, eta izurriteak zirenean gaixoak beren etxeetan gordetzen ziren, edo inguruko ermitetan biltzen ziren.
-===Errebaleko ospitala===
-::<small>Gehiago jakiteko, sakatu [[Errabaleko ospitalea (eu) | ''hemen'']].</small>
-Hirutasun Santuaren ospitalaren lehengo aipamenak 1517ko maiatzekoak dira, baina ospitalea hori baino askoz zaharrago omen zen. Ospitaleak herriko harresietatik kanpo eta errepide edo galtzada nagusi baten ondoan egoten ziren, eta Soraluzeko ospital zaharra ez zen salbuespena izan, [[Errabal kalea (eu)|Errabal]] kalean zabaldu zutelako
-Udalak maiordomoa edo etxezaina izendatzen zuen urtero, kudeaketaz arduratzeko. Egunerokotasunerako bi ospitalezain ziren, senar-emazteak, Udalak ordainduta. Guztira bederatzi ohe zeuzkan babestuentzako, eta ohe bakoitzak lumazko koltxoia eta burukoa, izarak eta ohazalak zituen.
-.659ko abuztuaren lehen egunetan lau etxe erre ziren Errabalean, eta suak ospitaleari ere eragin zion. Kalteak konpontzeko tabernan saltzen zen azunbre-ardo bakoitzari lau marabediko zerga jarri zioten.
-XVII mende bukaeran ospitalea oso egoera txarrean zegoen, eta 1695 urtean berria eraikitzea erabaki zuten, Errekalde kalean. Irailean, Kontzejuak enkantera atera zuen ospital zaharra 1697rako hustutzeko baldintzarekin, baina 1701 arte erabili izan zuten. Urte hartan eruan zituzten pobreak ospitale berrira.
-===Errukia ospitala===
-===Errekaldeko ospitala===
-::<small>Gehiago jakiteko, sakatu [[Errekaldeko ospitalea (eu) | ''hemen'']].</small>
-Aurreko ospitalaren moduan, bigarren ospitala herritik kanpo egin zuten. Soraluze asko hazi zenez, Errekaldean egin zuten, Udalaren orube batean<ref>Ehun urte lehenago orube hau erosi zuten Maala edo Santa Maria Magdalena ermita egiteko. Lanak hasi bai, baina diru faltan ermita ez zen inoiz bukatu.</ref>
-Ospital berria eraikitzeko lanak 1695eko abenduan esleitu zuten, bi urtetan egiteko. Baina luzatu ziren, eta azkenean 1701 urtean bertan 195 erreal erabili ziren pobreak Errabaleko ospitale zaharretik ospitale berrira ekartzeko.
-Ospitale berriak hiru izen zituen: ''Erruki-ospitalea'' (Kalagorriko eta Ozkabarteko elizbarrutirako), ''Maala'' edo ''Madalena'' (soraluzetarrentzat) eta ''Hirutasun Santua'' (Soraluzeko Udalarentzat).
-Bertako antolakuntza eta bizimodua aurreko ospitalearenak ziren: maiordomoa eta bi ospitalezainak alde batetik, eta pobre eta eskaleak bestetik.
-Baina Errekaldeko ospitaleak ez zuen historia luzea izan. 1.718an, Aduanak Ebrotik itsasertzera mugitzeko agindu zutenean ''Lehenego Matxinada’’ sortu zen. Sortutako arazoak zirela eta, Gipuzkoako Foru Aldundiak ospitaleak ixtea agindu zuen, baina zenbait pertsonak ezkutuan erabiltzen jarraitu zuen denbora batean.
-Dena dela, 1756 urtean hiriko diruzaina zenak, Joseph Mendiolak, Errege Aginduz ospitalea itxita dagoela jasotzen du. Hiru urte geroago orduko alkateak ospitalea itxitzat ematen du, eta udala bera egin zen ondasunen jabe.
-===Ospitale gabeko sasoiak: XVIII mendea===
-.735 urtetik 1.895 urte arte ''asentista'' edo kontratista bakarra izan zen Erregearen eta armagileen artean: [[Caracasko Gipuzkoar Errege Konpainia (eu)|Caracasko Gipuzkoar Errege Konpainia]]. Honek armagintza negozioa asko bultzatu zuen, eta Soraluzek oso egoera ekonomiko ona bizi izan zuen.
-Besteak beste, eraikuntzan izan zuen islada, bai publikoa ([[Udaletxea (eu)|udaletxea]], hiltegi zaharra, [[Erregetxea (eu)|Erregetxea]], [[Frontoia (eu)|frontoia]]...) zein pribatuan ([[Abadetxea (eu)|abadetxea]], [[Mendikute dorretxea (eu)|Baltegietako dorrea]]...). Gainera, bide berriak egin ziren Maltzagatik Eibarrera eta Elgoibarrera, Irureko eta San Rokeko bide zaharrak sahiestuz.
-Biztanle-kopurua bikoiztu egin zen (1.000 lagun izatetik 2.000 izatera pasatu zen<ref>1.787ko Floridablanca-ren errolda.</ref>, eta garaian egindako erroldetan ez dago ez medikurik ezta eskalerik herrian.
-Beraz, nahiz eta ospitalerik ez izan, Kontzejua izan zitezkeen behartsuez arduratzen zen.
-===Ospitale gabeko sasoiak: XIX mendea===
-XIX mendean egoera goitik behera zapuztu zen: independentzia gerra (1.808-1.814) hasieran, lehen karlistada (1.833-1.839) gero eta bigarren karlistada ostean (1.871-1.875). Ondorioaz, behartsuak, elbarrituak eta umezurtzak ugaritu egin ziren.
-Oñatin 1847an egin ziren Batzar Nagusiek, eta batez ere 1849an Hondarribian egindakoek, Probintziako Aldundiari baimena eman zioten lau Erruki-Etxe eraikitzeko. Tolosakoa egin zen bat, eta Bergaran hospizioa zabaldu zuten. Eta bitartean, aginduak ziren eskaleak jasartzeko eta probintziatik bidaltzeko.
-Mende amaieran, beraz, herrian [[Erruki-etxea (eu)|Erruki-etxe]] bat ezartzeko kontakto ofizialak hasi ziren. Etxe hori erruki-ordenaren batek zuzenduko luke, eskualdeko beste herri batzuetan egin ohi zen moduan, esate baterako Elgoibarren (1869) edo Arrasaten (1892).
-===Zahar etxea eta ospitala===
-(esteka)