«Osasuna (eu)»: berrikuspenen arteko aldeak

Hauxe da oraingo bertsioa, 19:13, 28 apirila 2022 data duena

Izurriteak

Gehiago jakiteko, sakatu hemen.

Joan diren mendeetan hainbat izurritek kolpatu dute herria, eri eta hildakoak eraginez eta herriaren betiko bizitza irauliz. Garrantzitsuenak honako hauek dira:

Urteak (orokorra)	Urtea (Soraluze)	Izurria	Hildakoak	Azalpenak
1347-1351	1348	Izurri bubonikoa	%40-%60	"Izurri beltza"
1597-1601	1598	Izurri bubonikoa	%5-%10	Gehiago jakiteko
	1700			Gosea herrian
	1765	Nafarreria	%10	Gehiago jakiteko
	1785	Nafarreria		Soraluzetarra Bergaran txertatua
1788-1791	1788	Nafarreria		Gehiago jakiteko
	1856	Asiako gaitza	Ez asko
	1897	Difteria?		Babesetxeko erabiltzaileak asko hazi ziren.
1918-1919	1918	Gripea	36	Gehiago jakiteko
2019-202x	2020	COVID-19	?	Gehiago jakiteko

Udal osasun arauak

Sasoi hartan izurriteak ez ziren gauza berria; herriek bazuten haien berri, eta ahal zen moduan saiatzen ziren aurre hartzen.

1526ko ordenantzak

1526. urtetik aurrera indarrean zegoen ‘’Ordenantza Koadernoan’’ halaxe agertzen da:

LXIIII atala.- Izurriteaz libratzeko Jaungoikoaren laguntzaz

Honetaz gain, eta zornaren izurriteaz itsaskorra, oso arriskutsua, ikaragarria eta jende asko hiltzen duenez, eta aintzinean izurriaz kutsatutako herrietatik alde egindako gizonei itsatsita inoiz herri honetara etorri den eta asko hil direnez, eta herrialdean kalte eta lan handiak ekarri dituenez, izurrite denboran inoiz berriro etor eta gerta daiteke. Nahiz eta honen konponbide osoa Jaungoikoaren eskutan dagoen., gizakiak, laguntzeko, bere laguntzarekin gorde behar dute, ahal duten konponbide onenak erabiliz eta, beraz, jaungoikoaren laguntzaz konponbideren bat jartzeko, zera agintzen dugu: izurrite garaietan hemengo alkate eta sindiko-prokuradorea gizon azkarrak izatea, eta izurritea zein lekutan dabilen jakin dezatela…

1599ko neurriak

1598.eko izurriaren ondorioz, hurrengo urtean Soraluzeko kontzejuak hiribilduaren garbiketari buruzko hanbat neurri hartu zituen^[1]. Besteak beste, kale, auzobide eta errepideak sastrakaz garbi egoteko agindu zuen; herriko kale eta kantoietara, ezta bideetara ere, inor ez ausartzeko zaborra botatzen, izan lastoak, iratzeak, gaztaina morkotsak edo beste ezer eta, ez egunez ez gauez, inork ez botatzeko leihoetatik inolako zikinkeriarik, ezta eskuetako urik, izan galdaraz edo suilaz.

Eritegia (V. Zabala 1925)

Osasun zerbitzuak

Gehiago jakiteko, sakatu hemen.

XX mende artean bi motako osasun zerbitzuak izaten ziren. Alde batetik, ez arautuak: petrikiloak, matronak, ukenduak egiten zituztenak... Eta gero "ofizialak"; hau da, ikasitakoak: medikuak, zirujauak eta botikarioak.

Azken hauek hiritarragoak ziren, garestiagoak, eta legea zuten alde konkurrentzia ez ofizialaren kontra aritzeko. Udalak mediku eta zirujaua kontratatzen eta ordaintzen zuen, eta Erret Lantegiak beste zati bat ordaitzen zion.

XX mendean aldakera handiak izan ziren. Alde batetik, 1905 eta 1934 artean 7 mutua sortu ziren, batzuk patroiek sortuak eta beste batzuk sindikatu edo partidu politikoek. Bestetik, 1918.eko gripe izurritea pasa eta gero 1918/10/31an Udalak osasun zerbitzua sortu zuen bi mediku titularrekin (urteko 1.500 pezeta ordainduta) eta praktikantea (urteko 1.000 pezeta).

Honetaz gain, babesetxea sortu zenean bertan eritegia era ospitalea zabaldu zuten moja mertzedariek.

Azkenik, 1975 urtean Gizarte Segurantzak herriko kontsultategia zabaldu zuen babesetxe zaharran, itxitako ikastetxearen ikasgeletan.

Handik 10 urtetara (1985) Plaza Zaharreko anbulatorio edo Osasun Zentro berria zabaldu zuten, hiltegi zaharraren orubean.

Ospitaleak

Gehiago jakiteko, sakatu hemen.

Ertaroan eta Aro Modernoan ospitaleak pobreak aterpetzeko sortu ziren, bai herrikoak zein kanpoko eskale edota erromesak. Kutsaduren beldurrez, gaixoak oso gutxitan hartzen zituen. Esateko, legendunak Elgoibarrera bidaltzen zituzten, eta izurriteak zirenean gaixoak beren etxeetan gordetzen ziren, edo inguruko ermitetan biltzen ziren.

XIX eta XX mendean umezurtzak eta nagusiak jasotzeko tokiak bilakatu ziren, eta azken urteetan zaharren egoitzak bihurtu dira.

Urteak	Izena	Helbidea	Azalpenak
1517-1701	Hirutasun Santua	Errabal, 17	Gehiago jakiteko
1531-1701	Errukia	Atxuri, 5	Gehiago jakiteko
1701-1759	Maala/ Errukia/ Hirutasun Santua	Errekalde, 1	Gehiago jakiteko
1759-1896			Urte hauetan ez zen ospitalik herrian
1896-1978	Ama Mesedetako Babesetxea	Atxuri, 8	Gehiago jakiteko
1978-	Zaharren egoitza	Atxuri, 6	Gehiago jakiteko

Mesedetakoa Andra Mari zaharren egoitza (Google 2013)

Erreferentziak

↑ AHPO, I-3759, 353 o. 1599. urtea

[1] AHPO, I-3759, 353 o. 1599. urtea

[1]

@@ 1. lerroa: / 1. lerroa: @@
 ==Izurriteak==
-Joan diren mendeetan hainbat izurritek kolpatu dute herria, eri eta hildakoak eraginez eta herriaren betiko bizitza irauliz.
+::<small>Gehiago jakiteko, sakatu [[Izurriteak (eu) | ''hemen'']].</small>
+Joan diren mendeetan hainbat izurritek kolpatu dute herria, eri eta hildakoak eraginez eta herriaren betiko bizitza irauliz. Garrantzitsuenak honako hauek dira:
-===Izurri beltza<ref>[https://eu.m.wikipedia.org/wiki/Izurri_Beltza Izurri beltza]. Wikipedia (euskaraz)</ref>===
+{| class="wikitable" align="center" style="text-align:right"
-Izurri beltza, XIV mendearen erdialdian garatu zena, Europak eta Asiak jasan zuten epidemia suntsitzaile gogorrenetarikoa izan zen. Itxura denez, munduan 75 miloi lagun hil zituen; eta Europari dagokionez, populazioaren herena edo bi herenak eraman zituen aurretik.
+!  style="background:Orange; text-align:left" | Urteak <br> (orokorra)
+!  style="background:Orange" | Urtea <br> (Soraluze)
+!  style="background:Orange" | Izurria
+!  style="background:Orange" | Hildakoak
+!  style="background:Orange" | Azalpenak
+|-
+| style="text-align:left" | 1347-1351 || 1348 || Izurri bubonikoa || %40-%60 || "Izurri beltza"
+|-
+| style="text-align:left" | 1597-1601 || 1598 || Izurri bubonikoa ||  %5-%10 || [[1598.eko izurritea (eu) | ''Gehiago jakiteko'']]
+|-
+| style="text-align:left" |           || 1700 ||                  ||         || Gosea herrian
+|-
+| style="text-align:left" |           || 1765 || Nafarreria       ||     %10 || [[1765.eko izurritea (eu) | ''Gehiago jakiteko'']]
+|-
+| style="text-align:left" |           || 1785 || Nafarreria       ||         || Soraluzetarra Bergaran txertatua
+|-
+| style="text-align:left" | 1788-1791 || 1788 || Nafarreria       ||         || [[1788.eko izurritea (eu) | ''Gehiago jakiteko'']]
+|-
+| style="text-align:left" |           || 1856 || Asiako gaitza    || Ez asko ||
+|-
+| style="text-align:left" |           || 1897 || Difteria?        ||         || Babesetxeko erabiltzaileak asko hazi ziren.
+|-
+| style="text-align:left" | 1918-1919 || 1918 || Gripea           || 36      || [[1918.eko gripe izurritea (eu) | ''Gehiago jakiteko'']]
+|-
+| style="text-align:left" | 2019-202x || 2020 || COVID-19         ||  ?      || [[COVID-19 pandemia (eu) | ''Gehiago jakiteko'']]
+|}
-Uste da Zetaren Bidearen bitartez iritsi zela kutsadura Asiatik tartaroen lurraldera. 1347an Caffa hiria (Krimea, gaur egun Teodosia izenez ezagutua) setiatu zuten mongoliarrek katapulta bidez izurriaz hildakoen gorpuak jaurti zituzten hiri barnera eta barruan zeuden genovatarrak kutsatu zituzten. Hauek ihes egindakoan izurritea Europa zehar zabaldu zuten.
-ko udarako Euskal Herrira heldu zen eta, iturrien arabera, bertakoen %40 edo %60 hil zuen. Soraluzen ere, [[Komunikabideak. Aintzinako sarea (eu)|bide garrantzitsuen]] alboan kokatuta, hilkortasun tasa antzekoa izango zen.
+==Udal osasun arauak==
+Sasoi hartan izurriteak ez ziren gauza berria; herriek bazuten haien berri, eta ahal zen moduan saiatzen ziren aurre hartzen.
-Gogoratu behar da Soraluze hiribildua bost urte lehenago jaio zela, eta izurri beltza agertu zenean herri "berria" antolatzen ariko zirela: kaleak zabaldu, harresiak jaso, etxeak eraiki... Hala ere, herriak aurrera egin zuen, nahiz eta biztanleen erdiak galdu.
-===1598ko izurritea===
-(esteka)
-===1700eko izurritea===
+===1526ko ordenantzak===
-Marzo 1700 san roque otsailean,nahikoa ez eta ezoziako amabribina eta san esteban martxoan. Izurritea, hamarnaka hildako, armagileekmeskatun eta beraiek ekarri, lau fremioek. Gainera, gosetea eta parrokoa eta gremioen diputatuek Bitorixatik fari fanefa batzuk ekarri zituzten.
+. urtetik aurrera indarrean zegoen [[Cuaderno de ordenanzas 1526 (eu) | ‘’Ordenantza Koadernoan’’]] halaxe agertzen da:
+::LXIIII atala.- Izurriteaz libratzeko Jaungoikoaren laguntzaz
+::Honetaz gain, eta zornaren izurriteaz itsaskorra, oso arriskutsua, ikaragarria eta jende asko hiltzen duenez, eta aintzinean izurriaz kutsatutako herrietatik alde egindako gizonei itsatsita inoiz herri honetara etorri den eta asko hil direnez, eta herrialdean kalte eta lan handiak ekarri dituenez, izurrite denboran inoiz berriro etor eta gerta daiteke. Nahiz eta honen konponbide osoa Jaungoikoaren eskutan dagoen., gizakiak, laguntzeko, bere laguntzarekin gorde behar dute, ahal duten konponbide onenak erabiliz eta, beraz, jaungoikoaren laguntzaz konponbideren bat jartzeko, zera agintzen dugu: izurrite garaietan hemengo alkate eta sindiko-prokuradorea gizon azkarrak izatea, eta izurritea zein lekutan dabilen jakin dezatela…
+===1599ko neurriak===
+.eko izurriaren ondorioz, hurrengo urtean Soraluzeko kontzejuak hiribilduaren garbiketari buruzko hanbat neurri hartu zituen<ref>AHPO, I-3759, 353 o. 1599. urtea</ref>. Besteak beste, kale, auzobide eta errepideak sastrakaz garbi egoteko agindu zuen; herriko kale eta kantoietara, ezta bideetara ere, inor ez ausartzeko zaborra botatzen, izan lastoak, iratzeak, gaztaina morkotsak edo beste ezer eta, ez egunez ez gauez, inork ez botatzeko leihoetatik inolako zikinkeriarik, ezta eskuetako urik, izan galdaraz edo suilaz.
-===1755eko izurritea===
-Lehenengoa 1755eko irailaren 29koa da  eta honela dio: "Se decretó que para las enfermedades malignas que corren esta dha. villa y muere mucha gente, precedida súplica y consentimiento al ilustre Cabildo Eclesiástico, se traiga al señor San Roque, Abogado de las enfer¬medades, de la hermita de Santa Cruz y con el dho. Santo en la parroqial de esta dha. villa se haga una novena a fin de lograr la suspensión de dichas enfermedades..." [Eliz-batzarrari baimena eskatu eta horrek eman ondoren, hiri honetako gaixotasun gaiztoekin bukatzeko, hainbeste jende hiltzen dutenak, Gurutze Santuko ermitatik San Roke jauna ekartzea erabaki da, gaixotasunen abokatua baita, eta bera parrokiako elizan daukagunean bederatziurrena egingo zaio, gaixotasun horiek bukatzeko].
-===1856eko izurritea===
+[[Fitxategi: Merzedariak_100_urte._Eritegia_(V._Zabala_1925).jpg | thumb | 400px | right | Eritegia (V. Zabala 1925)]]
-Bigarren adibidea, 1856ko abuztuaren 22koa da, hau da, bestea baino mende bat beranduago, eta honako hau dio: "El Ayuntamiento de esta villa, en acción de gracias al Todopoderoso por el singular favor que dispensó a este vecindario en el año próximo pasa¬do libertándole de la terrible epidemia llamada cólera morbo asiático por intercesión del glorioso San Roque, ha dispuesto celebrar una novena a honor del mismo Santo, protector de esta población, dando principio el próximo domingo" . [Hiri honetako Udalak joan den urte¬an eta San Roke bitarteko izan delarik, Asiako morbo kolera izeneko epidemia izugarritik hiri hau libratzeagatik Ahalguztidunari eskerrak emateko, herri honetako babesle den santu horren ohorez bederatziurrenak egingo duela erabaki du, datorren igandean hasita]
+==Osasun zerbitzuak==
+::<small>Gehiago jakiteko, sakatu [[Osasun zerbitzuak (eu) | ''hemen'']].</small>
+XX mende artean bi motako osasun zerbitzuak izaten ziren. Alde batetik, ez arautuak: petrikiloak, matronak, ukenduak egiten zituztenak... Eta gero "ofizialak"; hau da, ikasitakoak: medikuak, zirujauak eta botikarioak.
-===1918 gripe izurritea===
+Azken hauek hiritarragoak ziren, garestiagoak, eta legea zuten alde konkurrentzia ez ofizialaren kontra aritzeko. Udalak mediku eta zirujaua kontratatzen eta ordaintzen zuen, eta Erret Lantegiak beste zati bat ordaitzen zion.
- (esteka)
+XX mendean aldakera handiak izan ziren. Alde batetik, 1905 eta 1934 artean 7 mutua sortu ziren, batzuk patroiek sortuak eta beste batzuk sindikatu edo partidu politikoek. Bestetik, 1918.eko gripe izurritea pasa eta gero 1918/10/31an Udalak osasun zerbitzua sortu zuen bi mediku titularrekin (urteko 1.500 pezeta ordainduta) eta praktikantea (urteko 1.000 pezeta).
-==Ordenantzak==
+Honetaz gain, [[Babesetxea (eu)|babesetxea]] sortu zenean bertan eritegia era ospitalea zabaldu zuten [[Mertzedariak (eu)|moja mertzedariek]].
-===1526 ordenantzak===
+Azkenik, 1975 urtean Gizarte Segurantzak herriko kontsultategia zabaldu zuen babesetxe zaharran, itxitako ikastetxearen ikasgeletan.
-Sasoi hartan izurriteak ez ziren gauza berria; herriek bazuten haien berri, eta ahal zen moduan saiatzen ziren aurre hartzen.
-Halaxe, Soraluzen 1526 urtetik aurrera indarrean zegoen [[Cuaderno de ordenanzas 1526 (eu) | ‘’Ordenantza Koadernoan’’]] halaxe agertzen da:
-::LXIIII atala.- Izurriteaz libratzea Jaungoikoaren laguntzaz
-::Honetaz gain, eta zornaren izurriteaz itsaskorra, oso arriskutsua, ikaragarria eta jende asko hiltzen duenez, eta aintzinean izurriaz kutsatutako herrietatik alde egindako gizonei itsatsita inoiz herri honetara etorri den eta asko hil direnez, eta herrialdean kalte eta lan handiak ekarri dituenez, izurrite denboran inoiz berriro etor eta gerta daiteke. Nahiz eta honen konponbide osoa Jaungoikoaren eskutan dagoen., gizakiak, laguntzeko, bere laguntzarekin gorde behar dute, ahal duten konponbide onenak erabiliz eta, beraz, jaungoikoaren laguntzaz konponbideren bat jartzeko, zera agintzen dugu: izurrite garaietan hemengo alkate eta sindiko-prokuradorea gizon azkarrak izatea, eta izurritea zein lekutan dabilen jakin dezatela…<ref>Capítulo LXIIII.- De la goarda de la pestilençia con la ayuda de Dios.<br>Otrosy, por quanto la pestilençia de la landre es pegadiza, mui peligrosa, espantosa e mata mucha jente, e en los tienpos passados alguna bezes ha benido a esta villa apegado de omes que benieron de lugares do corría pestilençia, e han muerto muchos, de que ha benido en la tierra grandes dapnados e fatigas, rreçelando que asy podía benir e acaesçer adelante en tienpo de pesstilençia e aunqu’el rreparo e rremedio entero d’ello es nuestro Sennor Dios, los omes, en quanto en ellos es, con la su ayuda, dévense goardar, ponyendo los mejores rremedios que podían e, por ende, con desseo de poner algún rremedio con la ayuda de Dios, hordenamos e mandamos que los alcaldes e procurador syndico que acaesçieren en este lugar en los tienpos de las tales pestilençias, sean despiertos e diligentes e sepan en qué lugar o lugares corre… <br>Cuaderno de Ordenanzas del Concejo de Placencia de 1526. Soraluzeko Udal Artxibategia. Udalbatzaren Pribilegio-liburua. Sign. 38-A. s/f.</ref>
-===Izurrite osteko neurriak (1599)===
+Handik 10 urtetara (1985) [[Plaza Zaharra (eu)|Plaza Zaharreko]] [[Anbulatorioa (eu)|anbulatorio]] edo Osasun Zentro berria zabaldu zuten, [[Hiltegi zaharra (eu)|hiltegi zaharraren]] orubean.
-En la misma época, y también a consecuencia de la presencia de la peste, el concejo de Soraluze adoptó ciertas medidas sobre la limpieza de la villa ( AHPO, I-3759,  f. 353, año 1599).
-Entre otras cosas, se ordena que las calles y caminos públicos reales y vecinales estén desembarazados de malezas, que ninguna persona sea osada de echar porquerías a las calles y cantones de la villa ni caminos, como son pajas, helechos, erizos de castañas, etc., y que ninguna persona eche de día ni de noche por las ventanas ninguna inmundicia, agua de manos, ni con caldera ni con herrada.
-==Mediku eta ospitalak==
+==Ospitaleak==
-===Medikua===
+::<small>Gehiago jakiteko, sakatu [[Ospitaleak (eu) | ''hemen'']].</small>
-Herri medikuarena zen beste aukera bat. 1580 urtean Soraluzeko zirujaua zen Juan de Churruca hil zen, eta gaixo larrienak Bergarara joaten ziren. Zirujau berria ekartzeko batzordea izendatu zuten, bi kaletar eta beste bi baserritarrek osatua. Segururena, kontratatu zuten zirujau berria Sebastián de Jauregui izango zen, nafarreria izurritean bera agertzen da herriko zirujaua eta.
+Ertaroan eta Aro Modernoan ospitaleak pobreak aterpetzeko sortu ziren, bai herrikoak zein kanpoko eskale edota erromesak. Kutsaduren beldurrez, gaixoak oso gutxitan hartzen zituen. Esateko, legendunak Elgoibarrera bidaltzen zituzten, eta izurriteak zirenean gaixoak beren etxeetan gordetzen ziren, edo inguruko ermitetan biltzen ziren.
-Izurritea zabaldu zenean ere medikuak behar ziren. Bergarako udalak Monasteriobide medikuak (aita eta semea ziren) inbitatu zituen bertara joateko. Baina, medikuak kutsatutako herrietan ibili zirenez, herritarren kezkak ekiditzeko gauez etortzea proposatu zien.
-===Ospitala===
+XIX eta XX mendean umezurtzak eta nagusiak jasotzeko tokiak bilakatu ziren, eta azken urteetan zaharren egoitzak bihurtu dira.
-(esteka)
-===Zahar etxea era ospitala===
+{| class="wikitable" align="center" style="text-align:left"
-(esteka)
+!  style="background:Orange" | Urteak
+!  style="background:Orange" | Izena
+!  style="background:Orange" | Helbidea
+!  style="background:Orange" | Azalpenak
+|-
+|  1517-1701 || Hirutasun Santua          || Errabal, 17  || [[Errabaleko ospitalea (eu) | ''Gehiago jakiteko'']]
+|-
+|  1531-1701 || Errukia                   || Atxuri, 5    || [[Errukia ospitalea (eu) | ''Gehiago jakiteko'']]
+|-
+|  1701-1759 || Maala/ Errukia/ Hirutasun Santua || Errekalde, 1 || [[Errekaldeko ospitalea (eu) | ''Gehiago jakiteko'']]
+|-
+|  1759-1896 ||                           ||              || Urte hauetan ez zen ospitalik herrian
+|-
+|  1896-1978 || Ama Mesedetako Babesetxea || Atxuri, 8    || [[Babesetxea (eu) | ''Gehiago jakiteko'']]
+|-
+|  1978-     || Zaharren egoitza          || Atxuri, 6    || [[Zaharren egoitza (eu) | ''Gehiago jakiteko'']]
+|}
-===XX mendeko mutuak===
+[[Fitxategi: Zaharren_egoitza._Ikuspegi_orokorra_(Google_2013).png | thumb | center | 800px | Mesedetakoa Andra Mari zaharren egoitza (Google 2013)]]
-===Anbulatorioa===
-(esteka)
 ==Erreferentziak==
+[[Kategoria: Soraluze]]
 [[Kategoria: Osasuna]]