«Konbentzioaren Gerra (eu)»: berrikuspenen arteko aldeak
No edit summary |
|||
| (Erabiltzaile berak tartean egindako 17 ekarpen ez dira erakusten) | |||
| 4. lerroa: | 4. lerroa: | ||
XVIII. mende bukaeran Frantzian ez zen girorik: uzta txarrak, lan falta, gosea, oldarraldiak... Luis XVI.ak 1789.eko maiatzean Batzar Orokorrak (''États Généraux'') deitu zituen. | XVIII. mende bukaeran Frantzian ez zen girorik: uzta txarrak, lan falta, gosea, oldarraldiak... Luis XVI.ak 1789.eko maiatzean Batzar Orokorrak (''États Généraux'') deitu zituen. | ||
Bertaratuak (kapareak, elizgizonak eta gainontzekoak) ez ziren ados jartzen, eta 1789.eko uztailak 14ean, Parisko herritarrek Bastilla erret espetxea hartu zuten. Egun horretan hasi zen Frantziako Iraultza<ref>[https://eu.wikipedia.org/wiki/Frantziako_Iraultza Frantziako Iraultza]. Wikipedia (euskaraz).</ref>. Aurki feudalismoaren bukaera, elizaren pribilejioa kentzea, erret konstituzioa... etorri ziren eta kanpotik | Bertaratuak (kapareak, elizgizonak eta gainontzekoak) ez ziren ados jartzen, eta 1789.eko uztailak 14ean, Parisko herritarrek Bastilla erret espetxea hartu zuten. Egun horretan hasi zen Frantziako Iraultza<ref>[https://eu.wikipedia.org/wiki/Frantziako_Iraultza Frantziako Iraultza]. Wikipedia (euskaraz).</ref>. Aurki feudalismoaren bukaera, elizaren pribilejioa kentzea, erret konstituzioa... etorri ziren eta kanpotik Austriak, Prusiak... Frantziaren kontrako gerra hasi zuten. | ||
1792.eko irailean frantsesak egundoko garaipena lortu zuten, Valmyn, eta errepublika aldarrikatu zuten. 1793.eko urtarrilak 21ean | 1792.eko irailean frantsesak egundoko garaipena lortu zuten, Valmyn, eta errepublika aldarrikatu zuten. 1793.eko urtarrilak 21ean Luis XVI.a, errege izandakoa, gilotinatu zuten. | ||
Orduan Frantziako kontrako elkartea handitu zen, Britainia Handia, Portugal eta Espainia bildu zirela. Azken hau oso haserre zegoen, Frantziako eta Espainiako erregeak Borboiak ziren eta, beraz, "lehengusuak". Konbentzioaren Gerra<ref>[https://eu.m.wikipedia.org/wiki/Konbentzioaren_Gerra_Euskal_Herrian Konbentzioaren Gerra Euskal Herrian]. Wikipedia (euskaraz).</ref> hasi zen | Orduan Frantziako kontrako elkartea handitu zen, Britainia Handia, Portugal eta Espainia bildu zirela. Azken hau oso haserre zegoen, Frantziako eta Espainiako erregeak Borboiak ziren eta, beraz, "lehengusuak". Konbentzioaren Gerra<ref>[https://eu.m.wikipedia.org/wiki/Konbentzioaren_Gerra_Euskal_Herrian Konbentzioaren Gerra Euskal Herrian]. Wikipedia (euskaraz).</ref> hasi zen | ||
| 20. lerroa: | 20. lerroa: | ||
==(1793-1794) Gerraren lehen urtea== | ==(1793-1794) Gerraren lehen urtea== | ||
1793.eko apirilean Espainiako | 1793.eko apirilean Espainiako gudarosteak Roselló (Katalunia) inbaditu zuen, garaipenak lortuz eta hainbat gotorleku hartu. | ||
Pirineetako beste aldean, muga inguruan borroka txikiak izan ziren, baina eragin handirik gabe. Maiatzean Aldundiak herriei eskatu zien soldadugaien zerrendak egiteko; hau da, zeintzuk zeuden armak hartzeko moduan eta zenbat arma zituzten. Soraluzek ekainean erantzun zuen<ref>Copia de certificado y lista de los vecinos de la villa de Placencia capaces de levantar armas y del número de fúsiles y escopetas que poseen (Soraluzeko Udal Artxibo Historikoa 1793/06/05).</ref>. Uztailak 6an Gipuzkoako Aldundiak 750 bolondreseko batailoia eratu zuen, nanikoa zelakoan. | Pirineetako beste aldean, muga inguruan borroka txikiak izan ziren, baina eragin handirik gabe. Maiatzean Aldundiak herriei eskatu zien soldadugaien zerrendak egiteko; hau da, zeintzuk zeuden armak hartzeko moduan eta zenbat arma zituzten. Soraluzek ekainean erantzun zuen<ref>Copia de certificado y lista de los vecinos de la villa de Placencia capaces de levantar armas y del número de fúsiles y escopetas que poseen (Soraluzeko Udal Artxibo Historikoa 1793/06/05).</ref>. Uztailak 6an Gipuzkoako Aldundiak 750 bolondreseko batailoia eratu zuen, nanikoa zelakoan. | ||
| 35. lerroa: | 35. lerroa: | ||
1793.eko batailoa nahikoa ez zenez, 1794.eko apirilak 8an 5.400 gizon errekrutatu zituen (gehi 800 bat ofizial, denak kapare eta aberats). | 1793.eko batailoa nahikoa ez zenez, 1794.eko apirilak 8an 5.400 gizon errekrutatu zituen (gehi 800 bat ofizial, denak kapare eta aberats). | ||
Soraluzen hiru konpainia eratu ziren, errepublikar frantsesei aurre egiteko. Hirugarren konpainiaren kapitaina Manuel Silvestre de Mendiola Yturralde (Soraluze, 1775/01/01 - 1856/03/28) izan zen. Maisu kainoigilea, politikan nabarmendu zen: Gipuzkoako diputatu orokorra (Hondarribia 1802), Eibarko alkatea (1805), berriro | Soraluzen hiru konpainia edo terzio eratu ziren, errepublikar frantsesei aurre egiteko<ref>Konpainia bakoitzak 35-50 soldadu zituen, gutxi gora behera. Gehienak baserritarrak, kaletar gehienak armaginak zirelako eta soldautzatik libre zeudelako.</ref>. Agintariak honako hauek izan ziren: | ||
* 1. konpainia: Domingo de lraola (kapitaina), Miguel de Treviño (sarjentua). | |||
* 2. konpainia: Martín Ignacio de Arizaga (kapitaina), José Ramón de lraola (sarjentua). | |||
* 3. konpainia: Manuel Silvestre de Mendiola (kapitaina), Andrés Agustín de Beiztegui (sarjentua). | |||
Konpainia bakoitzean bi kabo ere eizendatu ziren. Hauetaz gain, Manuel Esteban de Azcaray (kapitaina) eta Manuel Antonio de lzaguirre (lehen sarjentua) baziren, "Plana Mayor" modukoa osatzen zutela. | |||
Hirugarren konpainiaren kapitaina Manuel Silvestre de Mendiola Yturralde (Soraluze, 1775/01/01 - 1856/03/28) izan zen. Maisu kainoigilea lanbidez, politikan nabarmendu zen: Gipuzkoako diputatu orokorra (Hondarribia 1802), Eibarko alkatea (1805), berriro diputatu orokorra (Errenteria 1814)... Diputazioak Fernando VII.ari armak oparitu zizkionean, berak parte hartu zuen. Josefa Zumaran Lizaranzu andrearekin ezkondu zen, Eibarren (1804/09/12). Josefa Soraluzen hil zen (1855/04/13). | |||
===Frantsesak Bidasoa zeharkatzen dute=== | ===Frantsesak Bidasoa zeharkatzen dute=== | ||
| 41. lerroa: | 48. lerroa: | ||
Nafarroako erregeordea eta mugako gudarostearen jeneral burua zen Colomerako kondeak gidatutako 4.000 laguneko gudarosteak gogor ekin zien frantsesei Tolosan, baina abuztuaren 9an atzera egin zuen Lekunberrira. | Nafarroako erregeordea eta mugako gudarostearen jeneral burua zen Colomerako kondeak gidatutako 4.000 laguneko gudarosteak gogor ekin zien frantsesei Tolosan, baina abuztuaren 9an atzera egin zuen Lekunberrira. | ||
Espainiar gudarostearen atzerabide honetan, Irun inguruan Antonio Rodríguez de Zapata hil zuten, Soraluzen bizi zena. Erret Lantegien zuzendariaren semea zen. | |||
===Julian de Churrucaren espedizioak=== | ===Julian de Churrucaren espedizioak=== | ||
Donostia kapitulatu zuela jakiterakoan, Julián de Churruca Mutrikuko alkateak<ref>Cosme Damián de Churruca famatuaren anaia, familia jatorriz soraluzetarra zuen.</ref> bertako zein inguruko 400 gizon bildu zuen eta Soraluzeraino eraman zituen bertan armatzeko asmoz, gero Colomerako kondearen gudarostearekin bat egiteko. | Donostia kapitulatu zuela jakiterakoan, Julián de Churruca Mutrikuko alkateak<ref>Cosme Damián de Churruca famatuaren anaia, familia jatorriz soraluzetarra zuen.</ref> bertako zein inguruko 400 gizon bildu zuen eta Soraluzeraino eraman zituen bertan armatzeko asmoz, gero Colomerako kondearen gudarostearekin bat egiteko. | ||
Soraluzera abuztuak 10ean heldu ziren, baina bertan ez zuten armarik aurkitu, ez eta inolako langilerik ere, egun horretan bertan alde egin zutelako, frantsesek | Soraluzera abuztuak 10ean heldu ziren, baina bertan ez zuten armarik aurkitu, ez eta inolako langilerik ere, egun horretan bertan alde egin zutelako, frantsesek fusilatuko zituzten beldur. | ||
Orduan, Julian de Churrucak gertatukoaren agiria eskatu zuenez, herriko eskribaua zen Manuel Antonio de Larreateguik akta modukoa jaso zuen, Julian berak eta Joaquin Lorenzo de Lascurain Soraluzeko alkateak sinatu zutena<ref>Euskal-Erria XVII urtea, XXXV alea, 584 zbk. (123 eta 124 orrialdeak 1996/09/30)</ref>. | Orduan, Julian de Churrucak gertatukoaren agiria eskatu zuenez, herriko eskribaua zen Manuel Antonio de Larreateguik akta modukoa jaso zuen, Julian berak eta Joaquin Lorenzo de Lascurain Soraluzeko alkateak sinatu zutena<ref>Euskal-Erria XVII urtea, XXXV alea, 584 zbk. (123 eta 124 orrialdeak 1996/09/30)</ref>. | ||
| 52. lerroa: | 61. lerroa: | ||
[[Fitxategi: Eibar._Ikuspegi_orokorra_(1847).jpg | thumb | left | 400px | Eibar, 1794.eko abuztuak 29an erreta]] | [[Fitxategi: Eibar._Ikuspegi_orokorra_(1847).jpg | thumb | left | 400px | Eibar, 1794.eko abuztuak 29an erreta]] | ||
===Frantsesen zigor espedizioak=== | ===Frantsesen zigor espedizioak=== | ||
Hainbat tokitan, | Hainbat tokitan, Azpeitian eta Deban esateko, frantses errepublikarren aldekoak agertu ziren. Baina hauek babestu ezin zituztenez, irainak eta erasoak jasan zituzten. | ||
Jakin zuenean, Pinet gudaroste buruak lau herri erretzea agindu zuen. Beraz, hiru batailoi irten ziren Tolosatik abuztuak 27an. Errezil, Azpeitia, Azkoitia eta Elgoibar pasa ostean, beti etsaien kontra borrokatan, eta Soraluzera 28an heldu ziren. Ordurako Domingo de Zarandonak<ref>Hurrengo urteetan Domingo de Zarandona maisu arkabuzgilea izan zen (1793-1797), eta eskopeta bat egin zuen Maria Luisa erreginarentzat, ibiltzeko makila bihurtzen zela.</ref> polbora eta jaurtigaiak ezkutatu zituen, frantsesek ez topatzeko. | Jakin zuenean, Pinet gudaroste buruak lau herri erretzea agindu zuen. Beraz, hiru batailoi irten ziren Tolosatik abuztuak 27an. Errezil, Azpeitia, Azkoitia eta Elgoibar pasa ostean, beti etsaien kontra borrokatan, eta Soraluzera 28an heldu ziren. Ordurako Domingo de Zarandonak<ref>Hurrengo urteetan Domingo de Zarandona maisu arkabuzgilea izan zen (1793-1797), eta eskopeta bat egin zuen Maria Luisa erreginarentzat, ibiltzeko makila bihurtzen zela.</ref> polbora eta jaurtigaiak ezkutatu zituen, frantsesek ez topatzeko. | ||
Behin Soraluzen, frantsesek ez zuten polbora eta jaurtigaiak topa. Hala ere, ez zen falta zer hartu eta zer lapurtu. Esateko, janariak eta edariak "inkautatu" zituzten, besteak beste okela Francisco de Sangroniz harakinari<ref>Pedimiento de Francisco de Zangroniz, obligado proveedor de carnes de la villa de Placencia, de gracia por perjuicios ocasionados por la invasión y entrada del ejército francés en la dicha villa, el 28 de noviembre de 1794 (Soraluzeko Udal Artxibo Historikoa 1795/01/06).</ref> eta klaretea Ignacio de Arregui eta Joaquin Beltran de Guebara ardo saltzaileei<ref>Autos en virtud de embargo de cargas de vinos para el surtido de las tropas francesas, de Carlos Antonio de Elcano y Cristóbal de Guridi, vecinos de la villa de Mondragón, en Esteban de Urbina, vecino del lugar de Amarita, provincia de Alava, e Ignacio de Arregui y Joaquín Beltrán de Guebara, proveedores de vinos claretes de la villa de Placencia (Soraluzeko Udal Artxibo Historikoa 1802/01/25).</ref>. Honetaz gain, elizaren kontra ere egin zuten, tartean [[Kofradiak (eu)#Mariaren Sorkunde Guztiz Garbiaren kofradia|Mariaren Sorkunde Guztiz Garbiaren kofradiaren]] ''Sortze, Kontu eta Bisiten liburu'' zaharra erre zutela. | Behin Soraluzen, frantsesek ez zuten polbora eta jaurtigaiak topa. Hala ere, ez zen falta zer hartu eta zer lapurtu. Esateko, janariak eta edariak "inkautatu" zituzten, besteak beste okela Francisco de Sangroniz harakinari<ref>Pedimiento de Francisco de Zangroniz, obligado proveedor de carnes de la villa de Placencia, de gracia por perjuicios ocasionados por la invasión y entrada del ejército francés en la dicha villa, el 28 de noviembre de 1794 (Soraluzeko Udal Artxibo Historikoa 1795/01/06).</ref> eta klaretea Ignacio de Arregui eta Joaquin Beltran de Guebara ardo saltzaileei<ref>Autos en virtud de embargo de cargas de vinos para el surtido de las tropas francesas, de Carlos Antonio de Elcano y Cristóbal de Guridi, vecinos de la villa de Mondragón, en Esteban de Urbina, vecino del lugar de Amarita, provincia de Alava, e Ignacio de Arregui y Joaquín Beltrán de Guebara, proveedores de vinos claretes de la villa de Placencia (Soraluzeko Udal Artxibo Historikoa 1802/01/25).</ref>. Honetaz gain, elizaren kontra ere egin zuten, tartean [[Kofradiak (eu)#Mariaren Sorkunde Guztiz Garbiaren kofradia|Mariaren Sorkunde Guztiz Garbiaren kofradiaren]] ''Sortze, Kontu eta Bisiten liburu'' zaharra erre zutela. Eta iluntze hartan, Gabriel Santos de Alzaga herritarra udaletxetik etxera zetorrenean, buruan tiroz jo zuten eta bertan hil. | ||
Soraluzen gaua eman ostean biharamunean, abuztuak 29an, Eibar aldera jo zuten. Bidean armagile batzuk topa zituzten, herritik ihes. Horietako bat bertan fusilatu zuten, [[Eitza baserria (eu)|Eitza]] inguruan<ref>Maltzagako bide berria oraindik bukatu gabe zegoenez, Eibarrera joateko ohiko bidea erabili zuten, Iruretik barrena.</ref>; hildakoak Joaquin de Apellaniz zeukan izena. Eibarra heltzerakoan su eman zioten; eta gauza bera egin zuten Ermuarekin. Gero, Tolosako koarteletara itzuli ziren atzera Soraluze, Bergara, Antzuola, Urretxu eta Ordiziatik, helmugara abuztuak 31ko iluntzean heldu zirela. | |||
Bitartean | Bitartean Schilt, beste batailoi batekin, kostaldera abiatu zen, eta Ondarroa eta Berriatuari su eman zien. | ||
Frantsesei aurre egiteko, eliza eta komentu askotako zillarra jaso zuten eta Bergaran bildu. Frantsesak enteratu zirenean, azaroak 29an atzera egin zuten bidea, Antzuolatik Bergaran sartuz. Eta orduan herria harpilatu zuten hurrengo egunetan. Gabriel Mendizabal koronel bergararrak, Gipuzkoako batailoi baten burua, 5.000 gizon bildu eta abenduak bian frantsesak jaioterritik egotzi zituen. | |||
[[Fitxategi: Azpeitia._Ikuspegi_orokorra.jpg | thumb | 400px | right | Azpeitia: frantsesen neguko gotorlekua]] | [[Fitxategi: Azpeitia._Ikuspegi_orokorra.jpg | thumb | 400px | right | Azpeitia: frantsesen neguko gotorlekua]] | ||
=== | ===Udazkeneko frontea=== | ||
Bergararik itzuleran, Azpeitia eta Azkoitiaz jabetu ziren, eta bertan ezarri zuten eskumako gudarostea negua pasatzeko, hartuezineko gotorlekua zelakoan. | Bergararik itzuleran, Azpeitia eta Azkoitiaz jabetu ziren, eta bertan ezarri zuten eskumako gudarostea negua pasatzeko, hartuezineko gotorlekua zelakoan. | ||
Momentu hartan 6.000 lagunek osatzen zuten Frantziako gudarostea, eta hurrengo hilabeteetan negu arroparen faltak, janari faltak, bizitokien egoera eskasak eta negua berak ederki kaltetu zuten. Tifus izurria izan zen, eta Moncey jeneralak milaka soldadu galdu zituen. | Momentu hartan 6.000 lagunek osatzen zuten Frantziako gudarostea, eta hurrengo hilabeteetan negu arroparen faltak, janari faltak, bizitokien egoera eskasak eta negua berak ederki kaltetu zuten. Tifus izurria izan zen, eta Moncey jeneralak milaka soldadu galdu zituen. | ||
Frantses | Frantses errepublikarrak gertutik zaintzeko asmoz, Crespo teniente-jeneral espainiarra bere 15.000 soldaduak Bergara eta Deba ibaiaren ertzetan zabaldu zituen; eta ibaia zeharkatzeko puntuetan kainoiez lagundutako gotorlekuak eraiki zituen. Crespo bera Elosuan kokatu zen, eta beste kanpaleku bat eratu zuen Muskiritsu mendian, Elosua eta Elgoibar artean, Soraluzeko [[Mendigain (eu)|Mendigainean]]. Baliteke hilabete hauetan kanpamentu honetako soldaduek Mendigaineko tumuloak industea gordailu zaharren bila, eta Arribiribileta zutarria botatzea ere, helburu berarekin. | ||
Azaroak 8an Domingo de Iraola kapitainak mugara eroandako hiru konpanietako hirurogetazortzi soraluzetar elkartu zituen, Martin Melchor de Larreategi itsasgizona eta Manuel Javier de Barrutia abadearen laguntzarekin. Asmoa frantses abangoardia erasotzea zen, Muskiritzu eta Azkarateko mendietan kantonatuak ziren 1.200 soldaduak. Horretarako bi ekintza ondu zituzten, bata Pagobedeinkatu inguruan eta bestea Azkarate mendatean. Ez ziren arrakastatsuak izan, besteak beste frantsesek Iraola kapitaina harrapatu eta Frantziara eroan zuten<ref>1816. urtean jakin zen preso zela Frantzian hil zela.</ref>. | |||
[[Fitxategi: Arribiribilleta_zutarria._Etzanda_05_(Jose).jpg | thumb | left | 400px | Arribiribilleta zutarria botata (Jose)]] | [[Fitxategi: Arribiribilleta_zutarria._Etzanda_05_(Jose).jpg | thumb | left | 400px | Arribiribilleta zutarria botata (Jose)]] | ||
Udazken eta negu haietan fronte lerroa modu honetan geratu zen Euskal Herrian: Itziarretik hegoaldera Debarroa eta Urola arroaren artean, eta gero Sakanatik Orreagaraino. Lekunberri eta Gorriti inguruan borrokak izan ziren. | |||
===Soraluzeko Erret Lantegiak sutan jartzeko agindua=== | |||
Udazkena oso gogorra izan zen frantses gudarostearentzat. Eguraldi okerraz gain, soldadu asko disenteriaz gaixotu ziren, eta jatekoak ere urritzen hasiak ziren. | |||
Moncey jeneralak Tolosan bildu nahi izan zituen soldaduak, fronteko postuak utziz. Eta Osasun Publikoaren Batzordeari erabakia "saldu" nahi izan zion<ref>[https://gallica.bnf.fr/ark:/12148/bpt6k9742624q Le maréchal Moncey, duc de Conegliano]. Charles Conegliano dukea (Paris 1901).</ref> (1794/11/28). | |||
Atzera egitekotan, handikeriaz egin nahi izan zuen, etsaiek ez pozteko. Hiru mugimendu agindu zituen: Frègeville jeneralak Oiartzungo labeak desegin eta okindegiak erre beharko zituen, eta zutabe batekin Arrasatera joan, bertan zegoen soldadu saldo txikia erasotzeko. Schilt jenerala, beste zutabe baten buruan, Getariatik Soraluzera joango zen, herria hartu eta Erret Lantegiak sutan jarri ostean Frégeville jeneralekin bat egin. Laroche jenerala, berriz, Tolosatik abiatuko zen Bergararuntz, bidean ahal zuen guztiak harrapatuz. Hirurak Debarroan bilduta, Tolosara bueltatuko ziren, intereseko guztiak beraiekin hartuz eta gainontzekoak deseginez. Ordurako, Monceyren esanetan, elurra zaldien sabeletarainokoa zen. | |||
===Gipuzkoan bi Aldundi=== | ===Gipuzkoan bi Aldundi=== | ||
| 89. lerroa: | 108. lerroa: | ||
[[Fitxategi: Konbentzioaren_Gerra._Mapa.jpg | thumb | center | 800px | Konbentzioaren Gerra (1793-1795)]] | [[Fitxategi: Konbentzioaren_Gerra._Mapa.jpg | thumb | center | 800px | Konbentzioaren Gerra (1793-1795)]] | ||
==(1795) Soraluze | ==(1795) Soraluze okupatua== | ||
Udaberriarekin soldadu frantses gehiago heldu ziren, eta 1795.eko ekainaren bukaeran hiru dibisio eratu zuten berriro. Soldadu espainiarrak, berriz, 15.000 izatetik negu ostean 9.000 izatera ez ziren heltzen, gipuzkoar eta bizkaitar askok desertatu zuelako, askotan frantsesek eraginda. | Udaberriarekin soldadu frantses gehiago heldu ziren, eta 1795.eko ekainaren bukaeran hiru dibisio eratu zuten berriro. Soldadu espainiarrak, berriz, 15.000 izatetik negu ostean 9.000 izatera ez ziren heltzen, gipuzkoar eta bizkaitar askok desertatu zuelako, askotan frantsesek eraginda. | ||
===Debarroko erasoak=== | ===Debarroko erasoak=== | ||
Maiatzak 9an Marbot jeneralak | Maiatzak 9an Marbot jeneralak Muskiritzuko kanpalekua eraso egin zuen zuen, arrakasta osoz. Raoul brigada jenerala, Itziarko soldaduekin, Deba ibaiaren inguruko etsaiak xaxatzen zituen bitartean, Azpeitiatik abiatutako bi zutabe kanpalekua eraso zuten goizeko bostetan. 150 lagun hil eta 50 preso hartu zituzten, gainontzekoak laino trinkoari esker hanka egitea lortu zutela. Schlit jenerala, lainoan galduta, Elgoibarra heldu zen Azkoitia zelakoan, baina alde egitea lortu zuen inor galdu gabe. | ||
Ekainean frantsesek Elosuaren kontra egin zuten, baina Crespo teniente jenerala garaiz konturatu zen eta 29an Urretxutik Gatzagara erretiratu zen. Aldi berean beste tropa batzuk eraman zuen Elgetako inguruetara, Bizkaiko eta Nafarroako bideak zaintzeko. | Ekainean frantsesek Elosuaren kontra egin zuten, baina Crespo teniente jenerala garaiz konturatu zen eta 29an Urretxutik Gatzagara erretiratu zen. Aldi berean beste tropa batzuk eraman zuen Elgetako inguruetara, Bizkaiko eta Nafarroako bideak zaintzeko. | ||
| 104. lerroa: | 123. lerroa: | ||
Frantsesak Soraluzen 1795.eko uztailak 12an edo hurrengo egunetan sartu ziren, baina oraingo honetan okupatzeko asmoz. | Frantsesak Soraluzen 1795.eko uztailak 12an edo hurrengo egunetan sartu ziren, baina oraingo honetan okupatzeko asmoz. | ||
Egun haietan, edo aurreko asteetan, [[Santa Ana komentua (eu)|Santa Ana komentuko]] mojek alde egin zuten, eta Miranda Ebro komentuan babestu ziren. | Egun haietan, edo aurreko asteetan, [[Santa Ana komentua (eu)|Santa Ana komentuko]] mojek alde egin behar izan zuten, eta Miranda Ebro komentuan babestu ziren. Gipuzkoa osoan hustutako komentu bakarra izan zen, pentsatzekoa da frantsesek bereganatuko zutela Soraluzen goarnizioa ezartzeko, bertako arma lantegia zaintzeko<ref>Egiaztatu beharrekoa.</ref>. | ||
Hiru abade frantsesak ere, Iraultzarengatik Soraluzera erbesteratuak, ihes egingo zuten seguru asko, bada ezpada<ref>Dena dela, hurrengo urtean Soraluzen omen zeuden atzera, Soraluzeko Udalak erregearen aginduz egotzi zituen orduan eta.</ref>. | Hiru abade frantsesak ere, Iraultzarengatik Soraluzera erbesteratuak, ihes egingo zuten seguru asko, bada ezpada<ref>Dena dela, hurrengo urtean Soraluzen omen zeuden atzera, Soraluzeko Udalak erregearen aginduz egotzi zituen orduan eta.</ref>. | ||
| 138. lerroa: | 157. lerroa: | ||
Erantzunak denetarikoak izan ziren. Soraluzeko Udalak laguntza ukatu zuen: "Ondasun propioen gainbehera eta zerga eskasak direla, hurrengo azaroaren 1.erako ezin dut inolako kopururik eman". | Erantzunak denetarikoak izan ziren. Soraluzeko Udalak laguntza ukatu zuen: "Ondasun propioen gainbehera eta zerga eskasak direla, hurrengo azaroaren 1.erako ezin dut inolako kopururik eman". | ||
=== | ===Bakarrik lagatako jaio berriak=== | ||
Gosea eta pobrezia zela, urte hauetan bakarrik lagatako jaio berrien kopurua asko igo zen. Esateko, 1796.eko urtarrilan neska bat agertu zen [[Madari baserria (eu)|Madari]] eta [[Txurruka baserria (eu)|Txurruka]] artean<ref>Auto de oficio sobre una niña expósita encontrada entre las caserías de Madari y Churruca de Arriba, jurisdicción de la villa de Placencia (Soraluzeko Udal Artxibategi Historikoa 1796/01/06).</ref>. Hiru hilabete geroago beste mutikoa utzi zuten [[Ezoziako santutegia (eu)|Ezoziako santutegiko]] atarian<ref>Auto de oficio sobre un niño expósito encontrado en el atrio o cementerio de la ermita de Nuestra Señora de Ezocia, jurisdicción de la villa de Placencia (Soraluzeko Udal Artxibategi Historikoa 1796/04/18).</ref>. Eta hurrengo urtean neskatxa topa zuten [[Zuloaga baserria (eu)|Zuloaga]] baserriaren gertu<ref>Auto de oficio sobre una niña expósita encontrada cerca de la casería de Zuluaga, jurisdicción de la villa de Placencia (Soraluzeko Udal Artxibategi Historikoa 1797/01/12).</ref>. | |||
===Ondasun publikoen salmentak=== | ===Ondasun publikoen salmentak=== | ||
Premiak hain larriak izanik, 1798. urtean Erret Agindua agertu zen, ospital, hospizioa, erruki etxe, legoen patronatu eta antzekoen ondasunak saltzeko; eta hurrengo urtean Soraluzeko Udalak zabaldu zuen <ref>Autos en virtud de una real orden de 19 de septiembre de 1798, para la enajenación de bienes raices pertenecientes a hospitales, hospicios, casas de misericordia, obras pías y patronatos de legos que existen en la villa de Placencia (Soraluzeko Udal Artxibo Historikoa 1799/04/08).</ref>. 1800. urtean antzeko beste Erret Agindua agertu zen. | Premiak hain larriak izanik, 1798. urtean Erret Agindua agertu zen, ospital, hospizioa, erruki etxe, kapilautza, legoen patronatu eta antzekoen ondasunak saltzeko; eta hurrengo urtean Soraluzeko Udalak zabaldu zuen <ref>Autos en virtud de una real orden de 19 de septiembre de 1798, para la enajenación de bienes raices pertenecientes a hospitales, hospicios, casas de misericordia, obras pías y patronatos de legos que existen en la villa de Placencia (Soraluzeko Udal Artxibo Historikoa 1799/04/08).</ref>. 1800. urtean antzeko beste Erret Agindua agertu zen. | ||
1799. urtean saldu beharreko ondasunen zerrenda eta tasazioak egin ziren. Soraluzeko Udalak Ignacio Bartolome de Muguruza elgoibartarra izendatu zuen, eta eleiz kabilduak [[Miguel Antonio de Jauregui (eu)|Miguel Antonio de Jauregui]]<ref>Ignacio Bartolomé de Muguruza, maestro agrimensor y obras aprobado y vecino de Elgoibar, hace relación de las haciendas de obras pias en Placencia (fue acompañado para ello por D. Miguel Antonio de Jauregui, perito nombrado por el cabildo; a Muguruza le nombró la villa de Placencia) (Elgoibarko Udal Artxibo Historikoa 1799/08/01).</ref>. Abuztuak 1.ean ia 20 etxe eta esparru antzeman eta tasatu zituzten, plano eta guzti, eta urriak 5an beste 8, kapilautzenak gehienak. | |||
1803. urtean hasi ziren salmentak herrian. Apirilean Irusagarreta eta [[Irure Handikua baserria (eu)|Irure Handikua]] baserrien txanda izan zen<ref>Autos de venta y enajenación de las caserías de Irusagarreta e Irure y sus pertenecidos, jurisdicción de la villa de Placencia, en virtud de una real orden de 19 de septiembre de 1798, para la enajenación de bienes raices pertenecientes a hospitales, hospicios, casas de misericordia, obras pías y patronatos de legos (Soraluzeko Udal Artxibo Historikoa 1803/04/21).</ref>, eta ekainean [[Agustindarrak (eu)|agustindar mojenak]] ziren [[Sagasai baserria (eu)|Sagasai]], [[Korta baserria (eu)|Korta]] eta [[Obe baserria (eu)|Oberena]]<ref>Autos de evaluación, enajenación y subasta de las caserías de Sasai Corta y Obe, jurisdicción de la villa de Placencia, en virtud de una real orden de 19 de septiembre de 1798 (Soraluzeko Udal Artxibo Historikoa 1803/06/25).</ref>. | |||
1806.eko irailean, berriz, [[Odol kapilautzak (eu)|kapilautzenak]] ziren [[Olea baserria (eu)|Olea]], [[Zuloaga baserria (eu)|Zuloaga]], [[Uzkate baserria (eu)|Uzkate]] eta [[Barrenetxe baserria (eu)|Barrenetxe]] saldu zituzten<ref>Autos de venta y enajenación de las caserías de Olea, Zuluaga, Uzcarate y Barrenechea, jurisdicción de la villa de Placencia, en virtud de una real cédula de 20 de octubre de 1800, sobre bienes tocantes a obras pías (Soraluzeko Udal Artxibo Historikoa 1806/09/02).</ref>. | |||
===Lapurretak=== | |||
Urte hauetan ere lapurretak ugaritu egin ziren, mota guztietakoak. | |||
1802.ean [[San Martzial ermita (eu)|San Martzial ermitako]] kanpaia lapurtu zuten<ref>Auto de oficio por el hurto de la campana de la ermita de San Marcial, jurisdicción de la villa de Placencia (Soraluzeko Udal Artxibategi Historikoa 1802/12/20).</ref>. Urte berean, Juana de Urruzola andereari hainbat ehun, bitxi, erloju... topa zizkioten, eta auzia zabaldu<ref>Autos de Oficio de la villa de Soraluze-Placencia de Las Armas, contra Joaquina de Urruzola, vecina de Soraluze-Placencia de Las Armas, sobre conducta sospechosa por estar en posesión de telas, ropas, alhajas de reloj, sortijas, pendientes...y de otros objetos de valor (Gipuzkoako Artxibo Orokorra 1802-1803).</ref>. 1804.ean Pablo Prudencio Turón, Soraluzen harakina izandakoa, lapur saldo baten partaidea zen<ref>Auto de oficio contra Pablo Prudencio Torón, proveedor y cortador de carnes que fue de la villa de Placencia, por estar incorporado y asociado a la cuadrilla de facinerosos y salteadores de casas y caminos reales (Soraluzeko Udal Artxibategi Historikoa 1804/02/06).</ref>. Eta 1805.ean , Soraluze eta Bergara artean, Pedro de Arizteguik eta Jose de Egurenek Martin Galvez izeneko mandazaina lapurtu eta zauritu zuten<ref>Autos de oficio contra Pedro de Ariztegui y Jose de Eguren por haber robado y herido a un arriero Martín Galbez, natural de Almonacid de la Sierra, entre Placencia y Bergara (Bergarako Udal Artxibo Historikoa 1805/01/24 - 1805/08/27).</ref>. | |||
===1795.eko garia ordaintzeke=== | |||
1832. urtean oraindik ordaindu gabe zegoen 1795.ean Antoine de Betbederrek Soraluzera bidalitako garia, nahiz eta oinordezkoek behin era berriz erreklamatu. Oinordekoak Baionako hiru lagun ziren, Francisco de Larralde Betbeder (Pedro Larralde eta Marie de Betbederren semea, eta beraz Antoineren biloba), eta bi anaia, Bernardo eta Miguel d'Arcangues<ref>Archivo de la Real Chancillería de Valladolid. Civiles, Pérez Alonso, Ahaztuak, 1050.0003 kutxa.</ref>. | |||
Hauxe da oraingo bertsioa, 18:27, 28 uztaila 2024 data duena
(1789-1793) Gerra aurreko urteak
Frantziako Iraultza
XVIII. mende bukaeran Frantzian ez zen girorik: uzta txarrak, lan falta, gosea, oldarraldiak... Luis XVI.ak 1789.eko maiatzean Batzar Orokorrak (États Généraux) deitu zituen.
Bertaratuak (kapareak, elizgizonak eta gainontzekoak) ez ziren ados jartzen, eta 1789.eko uztailak 14ean, Parisko herritarrek Bastilla erret espetxea hartu zuten. Egun horretan hasi zen Frantziako Iraultza[1]. Aurki feudalismoaren bukaera, elizaren pribilejioa kentzea, erret konstituzioa... etorri ziren eta kanpotik Austriak, Prusiak... Frantziaren kontrako gerra hasi zuten.
1792.eko irailean frantsesak egundoko garaipena lortu zuten, Valmyn, eta errepublika aldarrikatu zuten. 1793.eko urtarrilak 21ean Luis XVI.a, errege izandakoa, gilotinatu zuten.
Orduan Frantziako kontrako elkartea handitu zen, Britainia Handia, Portugal eta Espainia bildu zirela. Azken hau oso haserre zegoen, Frantziako eta Espainiako erregeak Borboiak ziren eta, beraz, "lehengusuak". Konbentzioaren Gerra[2] hasi zen
Soraluzeko abade frantsesak
- Gehiago jakiteko, sakatu hemen.
1791. urtean Frantziako Errepublika Elizaren kontra hasi zen. Hainbat abade eta prailek erbesteratu ziren, haietako asko Espainiara.
Soraluzera hiru abade euskaldun etorri ziren (1791). Eta Espainiako gobernuak meza ematea debekatu zienean, Udalak eta gainontzeko abadeek salbuespena egiteko eskatu zuten, oso lan mesedegarria egiten zutelako.
Arrakasta izan zuten, lau urte geroago (1796) bertan jarraitzen zuten eta, erregeak portueratik hamabost legoatara urruntzeko agindu zuenean.
(1793-1794) Gerraren lehen urtea
1793.eko apirilean Espainiako gudarosteak Roselló (Katalunia) inbaditu zuen, garaipenak lortuz eta hainbat gotorleku hartu.
Pirineetako beste aldean, muga inguruan borroka txikiak izan ziren, baina eragin handirik gabe. Maiatzean Aldundiak herriei eskatu zien soldadugaien zerrendak egiteko; hau da, zeintzuk zeuden armak hartzeko moduan eta zenbat arma zituzten. Soraluzek ekainean erantzun zuen[3]. Uztailak 6an Gipuzkoako Aldundiak 750 bolondreseko batailoia eratu zuen, nanikoa zelakoan.
Bestela izango zen 1794.ean. Frantziako Errepublikak egundoko errekrutamendua egin ostean, erasora pasa zen bi aldetan[4].
(1794-1795) Errepublikarrak Gipuzkoan
Martxoan Filipinetako Konpainiak bertan behera utzi zuen bere jarduera, tartean Erret Lantegien kudeaketa. Ondorioz, Soraluzeko armagileak lan (eta diru) barik geratu ziren.
Soraluzeko hiru konpainiak
1793.eko batailoa nahikoa ez zenez, 1794.eko apirilak 8an 5.400 gizon errekrutatu zituen (gehi 800 bat ofizial, denak kapare eta aberats).
Soraluzen hiru konpainia edo terzio eratu ziren, errepublikar frantsesei aurre egiteko[5]. Agintariak honako hauek izan ziren:
- 1. konpainia: Domingo de lraola (kapitaina), Miguel de Treviño (sarjentua).
- 2. konpainia: Martín Ignacio de Arizaga (kapitaina), José Ramón de lraola (sarjentua).
- 3. konpainia: Manuel Silvestre de Mendiola (kapitaina), Andrés Agustín de Beiztegui (sarjentua).
Konpainia bakoitzean bi kabo ere eizendatu ziren. Hauetaz gain, Manuel Esteban de Azcaray (kapitaina) eta Manuel Antonio de lzaguirre (lehen sarjentua) baziren, "Plana Mayor" modukoa osatzen zutela.
Hirugarren konpainiaren kapitaina Manuel Silvestre de Mendiola Yturralde (Soraluze, 1775/01/01 - 1856/03/28) izan zen. Maisu kainoigilea lanbidez, politikan nabarmendu zen: Gipuzkoako diputatu orokorra (Hondarribia 1802), Eibarko alkatea (1805), berriro diputatu orokorra (Errenteria 1814)... Diputazioak Fernando VII.ari armak oparitu zizkionean, berak parte hartu zuen. Josefa Zumaran Lizaranzu andrearekin ezkondu zen, Eibarren (1804/09/12). Josefa Soraluzen hil zen (1855/04/13).
Frantsesak Bidasoa zeharkatzen dute
Uztailan hasi ziren frantsesen eraso serioak: Nafarroako iparra hartu zuten lehena (Elizondo eta Doneztebe), Hondarribia gero eta abuztuak 3an, defendatzeko indarrik ez zuenez, Donostiak ateak pare-parean zabaldu zizkien.
Nafarroako erregeordea eta mugako gudarostearen jeneral burua zen Colomerako kondeak gidatutako 4.000 laguneko gudarosteak gogor ekin zien frantsesei Tolosan, baina abuztuaren 9an atzera egin zuen Lekunberrira.
Espainiar gudarostearen atzerabide honetan, Irun inguruan Antonio Rodríguez de Zapata hil zuten, Soraluzen bizi zena. Erret Lantegien zuzendariaren semea zen.
Julian de Churrucaren espedizioak
Donostia kapitulatu zuela jakiterakoan, Julián de Churruca Mutrikuko alkateak[6] bertako zein inguruko 400 gizon bildu zuen eta Soraluzeraino eraman zituen bertan armatzeko asmoz, gero Colomerako kondearen gudarostearekin bat egiteko.
Soraluzera abuztuak 10ean heldu ziren, baina bertan ez zuten armarik aurkitu, ez eta inolako langilerik ere, egun horretan bertan alde egin zutelako, frantsesek fusilatuko zituzten beldur.
Orduan, Julian de Churrucak gertatukoaren agiria eskatu zuenez, herriko eskribaua zen Manuel Antonio de Larreateguik akta modukoa jaso zuen, Julian berak eta Joaquin Lorenzo de Lascurain Soraluzeko alkateak sinatu zutena[7].
Egun batzuk geroago, Julianek jakin zuen Altzolako biltegietan Soraluzetik bidalitako arma multzoa zegoela, frantsesek bahitua. Abuztuak 18ko iluntzean bertaratu zen bere saldoarekin eta, nahiz eta frantsesak Debako bidean zeudela zabaldu, biharamunean denak jaso zituen. Bide batez Elgoibarren zeuden beste armak ere jaso zituen, frantsesek Tolosara bidaltzeko agindu zutela[8].
.jpg)
Frantsesen zigor espedizioak
Hainbat tokitan, Azpeitian eta Deban esateko, frantses errepublikarren aldekoak agertu ziren. Baina hauek babestu ezin zituztenez, irainak eta erasoak jasan zituzten.
Jakin zuenean, Pinet gudaroste buruak lau herri erretzea agindu zuen. Beraz, hiru batailoi irten ziren Tolosatik abuztuak 27an. Errezil, Azpeitia, Azkoitia eta Elgoibar pasa ostean, beti etsaien kontra borrokatan, eta Soraluzera 28an heldu ziren. Ordurako Domingo de Zarandonak[9] polbora eta jaurtigaiak ezkutatu zituen, frantsesek ez topatzeko.
Behin Soraluzen, frantsesek ez zuten polbora eta jaurtigaiak topa. Hala ere, ez zen falta zer hartu eta zer lapurtu. Esateko, janariak eta edariak "inkautatu" zituzten, besteak beste okela Francisco de Sangroniz harakinari[10] eta klaretea Ignacio de Arregui eta Joaquin Beltran de Guebara ardo saltzaileei[11]. Honetaz gain, elizaren kontra ere egin zuten, tartean Mariaren Sorkunde Guztiz Garbiaren kofradiaren Sortze, Kontu eta Bisiten liburu zaharra erre zutela. Eta iluntze hartan, Gabriel Santos de Alzaga herritarra udaletxetik etxera zetorrenean, buruan tiroz jo zuten eta bertan hil.
Soraluzen gaua eman ostean biharamunean, abuztuak 29an, Eibar aldera jo zuten. Bidean armagile batzuk topa zituzten, herritik ihes. Horietako bat bertan fusilatu zuten, Eitza inguruan[12]; hildakoak Joaquin de Apellaniz zeukan izena. Eibarra heltzerakoan su eman zioten; eta gauza bera egin zuten Ermuarekin. Gero, Tolosako koarteletara itzuli ziren atzera Soraluze, Bergara, Antzuola, Urretxu eta Ordiziatik, helmugara abuztuak 31ko iluntzean heldu zirela.
Bitartean Schilt, beste batailoi batekin, kostaldera abiatu zen, eta Ondarroa eta Berriatuari su eman zien.
Frantsesei aurre egiteko, eliza eta komentu askotako zillarra jaso zuten eta Bergaran bildu. Frantsesak enteratu zirenean, azaroak 29an atzera egin zuten bidea, Antzuolatik Bergaran sartuz. Eta orduan herria harpilatu zuten hurrengo egunetan. Gabriel Mendizabal koronel bergararrak, Gipuzkoako batailoi baten burua, 5.000 gizon bildu eta abenduak bian frantsesak jaioterritik egotzi zituen.
Udazkeneko frontea
Bergararik itzuleran, Azpeitia eta Azkoitiaz jabetu ziren, eta bertan ezarri zuten eskumako gudarostea negua pasatzeko, hartuezineko gotorlekua zelakoan.
Momentu hartan 6.000 lagunek osatzen zuten Frantziako gudarostea, eta hurrengo hilabeteetan negu arroparen faltak, janari faltak, bizitokien egoera eskasak eta negua berak ederki kaltetu zuten. Tifus izurria izan zen, eta Moncey jeneralak milaka soldadu galdu zituen.
Frantses errepublikarrak gertutik zaintzeko asmoz, Crespo teniente-jeneral espainiarra bere 15.000 soldaduak Bergara eta Deba ibaiaren ertzetan zabaldu zituen; eta ibaia zeharkatzeko puntuetan kainoiez lagundutako gotorlekuak eraiki zituen. Crespo bera Elosuan kokatu zen, eta beste kanpaleku bat eratu zuen Muskiritsu mendian, Elosua eta Elgoibar artean, Soraluzeko Mendigainean. Baliteke hilabete hauetan kanpamentu honetako soldaduek Mendigaineko tumuloak industea gordailu zaharren bila, eta Arribiribileta zutarria botatzea ere, helburu berarekin.
Azaroak 8an Domingo de Iraola kapitainak mugara eroandako hiru konpanietako hirurogetazortzi soraluzetar elkartu zituen, Martin Melchor de Larreategi itsasgizona eta Manuel Javier de Barrutia abadearen laguntzarekin. Asmoa frantses abangoardia erasotzea zen, Muskiritzu eta Azkarateko mendietan kantonatuak ziren 1.200 soldaduak. Horretarako bi ekintza ondu zituzten, bata Pagobedeinkatu inguruan eta bestea Azkarate mendatean. Ez ziren arrakastatsuak izan, besteak beste frantsesek Iraola kapitaina harrapatu eta Frantziara eroan zuten[13].
.jpg)
Udazken eta negu haietan fronte lerroa modu honetan geratu zen Euskal Herrian: Itziarretik hegoaldera Debarroa eta Urola arroaren artean, eta gero Sakanatik Orreagaraino. Lekunberri eta Gorriti inguruan borrokak izan ziren.
Soraluzeko Erret Lantegiak sutan jartzeko agindua
Udazkena oso gogorra izan zen frantses gudarostearentzat. Eguraldi okerraz gain, soldadu asko disenteriaz gaixotu ziren, eta jatekoak ere urritzen hasiak ziren.
Moncey jeneralak Tolosan bildu nahi izan zituen soldaduak, fronteko postuak utziz. Eta Osasun Publikoaren Batzordeari erabakia "saldu" nahi izan zion[14] (1794/11/28).
Atzera egitekotan, handikeriaz egin nahi izan zuen, etsaiek ez pozteko. Hiru mugimendu agindu zituen: Frègeville jeneralak Oiartzungo labeak desegin eta okindegiak erre beharko zituen, eta zutabe batekin Arrasatera joan, bertan zegoen soldadu saldo txikia erasotzeko. Schilt jenerala, beste zutabe baten buruan, Getariatik Soraluzera joango zen, herria hartu eta Erret Lantegiak sutan jarri ostean Frégeville jeneralekin bat egin. Laroche jenerala, berriz, Tolosatik abiatuko zen Bergararuntz, bidean ahal zuen guztiak harrapatuz. Hirurak Debarroan bilduta, Tolosara bueltatuko ziren, intereseko guztiak beraiekin hartuz eta gainontzekoak deseginez. Ordurako, Monceyren esanetan, elurra zaldien sabeletarainokoa zen.
Gipuzkoan bi Aldundi
1794.eko abuztuan frantsesak Donostian sartzerakoan, Gipuzkoako Aldundiak ez zuen Espainiara alde egin, Godoy lehen ministroak nahi bezela. Aldiz, batzarkide asko Getarian geratu ziren, eta handik Gipuzkoako independentzia aldarrikatu zuen. Batzar Nagusia deitu zuten, baina herri batzuk, tartean Soraluze, ez ziren agertu ere egin.
Frantziako Errepublikari bake negoziazioa eskatu zioten, baina honek abuztuan 23an lurralde konkistatutzat jo zuen eta bi egun geroago 46 batzarkide espetxeratu zituzten eta Baionara eraman. Bi lagun geratu ziren libre bakarrik, Joaquin Barroeta-Zarauz Aldamar diputatua eta Fernando Etxabe-Asu Romero diputatu nagusia, negoziatzen jarraitzeko. Baina abuztuak 29an errepublikarrek Eibar erre zutenean bide hori zapuztu zen zeharo.
1794.eko irailaren 1ean, frantsesek ez okupatutako udalerriek Batzar Nagusia egin zuten Arrasaten, gerra antolatzeko: Soraluze, Mutriku, Elgoibar, Eibar (bi ordezkari), Elgeta, Bergara (3), Antzuola, Arrasate (3), Aretxabaleta, Eskoriatza, Gatzaga, Oñati (2), Legazpia, Urretxu, Zumarraga, Segura eta Zegama. Batzar Nagusi honetan biharren Aldundia aukeratu zuten, probintzia ordezkatzeko.
Hartutako erabakien artean, bat Soraluzeri zegokion zuzenean. 1720.tik aurrera Soraluzeko parrokiaren hamarrenak Hondarribiko Udalak jasotzen zituen, 1638.eko setioaren kalteak konpontzeko. Baina momentu horretan frantsesek okupatuta zegoenez, hamarren horiek Aldundiak kobratuko zituen, gerra antolatzeko.
(1795) Soraluze okupatua
Udaberriarekin soldadu frantses gehiago heldu ziren, eta 1795.eko ekainaren bukaeran hiru dibisio eratu zuten berriro. Soldadu espainiarrak, berriz, 15.000 izatetik negu ostean 9.000 izatera ez ziren heltzen, gipuzkoar eta bizkaitar askok desertatu zuelako, askotan frantsesek eraginda.
Debarroko erasoak
Maiatzak 9an Marbot jeneralak Muskiritzuko kanpalekua eraso egin zuen zuen, arrakasta osoz. Raoul brigada jenerala, Itziarko soldaduekin, Deba ibaiaren inguruko etsaiak xaxatzen zituen bitartean, Azpeitiatik abiatutako bi zutabe kanpalekua eraso zuten goizeko bostetan. 150 lagun hil eta 50 preso hartu zituzten, gainontzekoak laino trinkoari esker hanka egitea lortu zutela. Schlit jenerala, lainoan galduta, Elgoibarra heldu zen Azkoitia zelakoan, baina alde egitea lortu zuen inor galdu gabe.
Ekainean frantsesek Elosuaren kontra egin zuten, baina Crespo teniente jenerala garaiz konturatu zen eta 29an Urretxutik Gatzagara erretiratu zen. Aldi berean beste tropa batzuk eraman zuen Elgetako inguruetara, Bizkaiko eta Nafarroako bideak zaintzeko.
Frantsesen oldarraldia
Azkenean, espainiarrak erretiratzeko agindua jaso zutenez, 4.500 soldaduko frantses batailoi bat Elgoibartik Bizkaian sartu zen: Eibar uztailak 12an hartu zuen, Ermua, Durango era Legutio 13an, Soraluze hurrengo egunetan, eta azkenean Bilbao 19an, tirorik jo gabe. Beste batailoi batek Arrasate 16an, Gasteiz 17an eta Miranda Ebro 22an. Irurtzun zegoen 3.500 gizonezko beste batailoia uztailak 13an abiatu eta Altsasua hartu zuen; uztailak 22rako Iruña inguruko Gaztelu eta Erga mendietan zeuden.
Soraluzen jazotakoak
Frantsesak Soraluzen 1795.eko uztailak 12an edo hurrengo egunetan sartu ziren, baina oraingo honetan okupatzeko asmoz.
Egun haietan, edo aurreko asteetan, Santa Ana komentuko mojek alde egin behar izan zuten, eta Miranda Ebro komentuan babestu ziren. Gipuzkoa osoan hustutako komentu bakarra izan zen, pentsatzekoa da frantsesek bereganatuko zutela Soraluzen goarnizioa ezartzeko, bertako arma lantegia zaintzeko[15].
Hiru abade frantsesak ere, Iraultzarengatik Soraluzera erbesteratuak, ihes egingo zuten seguru asko, bada ezpada[16].
Beste aldetik, uda hartan herriko egoera oso larria zen: hilabetetan armagileak lan barik[17], baserritar gazteak soldadutzan, frantziar gudarostea janaria eta dirua erreklamatuz... gosea zen herrian. Soraluzeko Udalak garia ekarri zuen, Donostiako Antoine de Betbeder[18] merkatariari erosita.
(1795) Gerra bukaera
Basileako Lehen Ituna edo Basileako Bakea, Frantziak eta Prusiak sinatu zuten 1795eko apirilaren 5ean.
Espainiak antzeko ituna sinatu zuen uztailak 22an, Basieako Bigarren Ituna. Itun honen arabera, besteak beste, Espainiak Frantziaren kontrako Lehen Koalizioa utziko zuen, eta Frantziako gudarostea bere mugetara itzuliko zen.
Orduko komunikabideak eskasak zirenez, berriak hamabost egunetara heldu ziren Espainiara; hau da, abuztuko bigarren astean.
Frantziako gudarosteek abuztuak 17an hartu zuten bueltako bidea. Donostia irailak 24an utzi zutenez, pentsatzekoa da Soraluze irailaren lehen erdialdean utziko zutela. Baionan egun batzuk eman eta gero, gudaroste erdiak Itsasaldeko armadarekin egin zuen bat, eta beste erdiak Pirineotako armadarekin.
Gerra ostekoak
Eragin ekonomikoa
Konbentzio Gerrak eragin handia izan zuen.
Egia da Soraluzek ez zuela sufritu gerrak egindako kalte eta triskantza zuzen handirik; frantsesek ez zuten erre, Eibarren moduan, edota harpilatu, Bergara moduan.
Baina gerrak iraun bitartean armagileek ez zuten lanik izan, eta askok alde egin zuten, lan bila. Baserritar gazte asko ere soldadu eraman zituztenez, nekazaritzak eta abelzaintzak asko sufritu zuten.
Gerra bukatuta, armagile era soldadu joandako gehienak itzuli baziren ere, gerraren eraginez ordurarte Soraluzeko Erret Lantegien asentista (edo kontratista) izandakoak uko egin zion jarraitzeari, eta Estatuak kudeaketa zuzena martxan jarri arte armagileek solaskide barik geratu ziren. 1795-1797 urteetan bailarako armaginen jarioa etengabea izan zen Asturiaserantz, eta berarekin batera, jakituriaz gain, salbatzea lortu zuten tresneria zeramaten.
Eta premia guzti hauei aurre egiteko, Udalak saldu behar izan zituen zeuzkan lursail gutxiak.
Eibar berreraikitzeko laguntzak
1796.ean Barzar Nagusia egin zen Seguran eta, besteak beste, Eibarren erreketa eta berreraikitzeaz aritu ziren. Ostean, Aldundiak Eibar inguruko herriei dirulaguntzak eskatu zizkien Eibar berreraikitzeko.
Erantzunak denetarikoak izan ziren. Soraluzeko Udalak laguntza ukatu zuen: "Ondasun propioen gainbehera eta zerga eskasak direla, hurrengo azaroaren 1.erako ezin dut inolako kopururik eman".
Bakarrik lagatako jaio berriak
Gosea eta pobrezia zela, urte hauetan bakarrik lagatako jaio berrien kopurua asko igo zen. Esateko, 1796.eko urtarrilan neska bat agertu zen Madari eta Txurruka artean[19]. Hiru hilabete geroago beste mutikoa utzi zuten Ezoziako santutegiko atarian[20]. Eta hurrengo urtean neskatxa topa zuten Zuloaga baserriaren gertu[21].
Ondasun publikoen salmentak
Premiak hain larriak izanik, 1798. urtean Erret Agindua agertu zen, ospital, hospizioa, erruki etxe, kapilautza, legoen patronatu eta antzekoen ondasunak saltzeko; eta hurrengo urtean Soraluzeko Udalak zabaldu zuen [22]. 1800. urtean antzeko beste Erret Agindua agertu zen.
1799. urtean saldu beharreko ondasunen zerrenda eta tasazioak egin ziren. Soraluzeko Udalak Ignacio Bartolome de Muguruza elgoibartarra izendatu zuen, eta eleiz kabilduak Miguel Antonio de Jauregui[23]. Abuztuak 1.ean ia 20 etxe eta esparru antzeman eta tasatu zituzten, plano eta guzti, eta urriak 5an beste 8, kapilautzenak gehienak.
1803. urtean hasi ziren salmentak herrian. Apirilean Irusagarreta eta Irure Handikua baserrien txanda izan zen[24], eta ekainean agustindar mojenak ziren Sagasai, Korta eta Oberena[25].
1806.eko irailean, berriz, kapilautzenak ziren Olea, Zuloaga, Uzkate eta Barrenetxe saldu zituzten[26].
Lapurretak
Urte hauetan ere lapurretak ugaritu egin ziren, mota guztietakoak.
1802.ean San Martzial ermitako kanpaia lapurtu zuten[27]. Urte berean, Juana de Urruzola andereari hainbat ehun, bitxi, erloju... topa zizkioten, eta auzia zabaldu[28]. 1804.ean Pablo Prudencio Turón, Soraluzen harakina izandakoa, lapur saldo baten partaidea zen[29]. Eta 1805.ean , Soraluze eta Bergara artean, Pedro de Arizteguik eta Jose de Egurenek Martin Galvez izeneko mandazaina lapurtu eta zauritu zuten[30].
1795.eko garia ordaintzeke
1832. urtean oraindik ordaindu gabe zegoen 1795.ean Antoine de Betbederrek Soraluzera bidalitako garia, nahiz eta oinordezkoek behin era berriz erreklamatu. Oinordekoak Baionako hiru lagun ziren, Francisco de Larralde Betbeder (Pedro Larralde eta Marie de Betbederren semea, eta beraz Antoineren biloba), eta bi anaia, Bernardo eta Miguel d'Arcangues[31].
Erreferentziak
- Mémoires sur la dernière guerre entre la France et l'Espagne dans les Pyrénées Occidentales. Citoyen Beaulac (Paris 1801).
- ↑ Frantziako Iraultza. Wikipedia (euskaraz).
- ↑ Konbentzioaren Gerra Euskal Herrian. Wikipedia (euskaraz).
- ↑ Copia de certificado y lista de los vecinos de la villa de Placencia capaces de levantar armas y del número de fúsiles y escopetas que poseen (Soraluzeko Udal Artxibo Historikoa 1793/06/05).
- ↑ 1794.eko udabarrian elkarren segidan hil ziren Kataluniako jeneral espainiarra era bere bigarrena. Uda hasieran frantsesek galdutakoa berreskuratuzuten eta irailerako Katalunian sartu ziren. Ez atzera ez aurrera ibili ostean, 1795.eko otsailean Rosas hartu zuten. Baina ekainerako espainiarrak muga zeharkatu zuten atzera, herri batzuk hartuz.
- ↑ Konpainia bakoitzak 35-50 soldadu zituen, gutxi gora behera. Gehienak baserritarrak, kaletar gehienak armaginak zirelako eta soldautzatik libre zeudelako.
- ↑ Cosme Damián de Churruca famatuaren anaia, familia jatorriz soraluzetarra zuen.
- ↑ Euskal-Erria XVII urtea, XXXV alea, 584 zbk. (123 eta 124 orrialdeak 1996/09/30)
- ↑ Manifiesto histórico de los servicios que ha hecho el M.N. y M.L. Señorío de Vizcaya en la ultima guerra con la Francia / escrito de órden del mismo, en el año de 1795. José Agustín Ibáñez de la Renteria (Imprenta Francisco de San Martin 1798).
- ↑ Hurrengo urteetan Domingo de Zarandona maisu arkabuzgilea izan zen (1793-1797), eta eskopeta bat egin zuen Maria Luisa erreginarentzat, ibiltzeko makila bihurtzen zela.
- ↑ Pedimiento de Francisco de Zangroniz, obligado proveedor de carnes de la villa de Placencia, de gracia por perjuicios ocasionados por la invasión y entrada del ejército francés en la dicha villa, el 28 de noviembre de 1794 (Soraluzeko Udal Artxibo Historikoa 1795/01/06).
- ↑ Autos en virtud de embargo de cargas de vinos para el surtido de las tropas francesas, de Carlos Antonio de Elcano y Cristóbal de Guridi, vecinos de la villa de Mondragón, en Esteban de Urbina, vecino del lugar de Amarita, provincia de Alava, e Ignacio de Arregui y Joaquín Beltrán de Guebara, proveedores de vinos claretes de la villa de Placencia (Soraluzeko Udal Artxibo Historikoa 1802/01/25).
- ↑ Maltzagako bide berria oraindik bukatu gabe zegoenez, Eibarrera joateko ohiko bidea erabili zuten, Iruretik barrena.
- ↑ 1816. urtean jakin zen preso zela Frantzian hil zela.
- ↑ Le maréchal Moncey, duc de Conegliano. Charles Conegliano dukea (Paris 1901).
- ↑ Egiaztatu beharrekoa.
- ↑ Dena dela, hurrengo urtean Soraluzen omen zeuden atzera, Soraluzeko Udalak erregearen aginduz egotzi zituen orduan eta.
- ↑ Debarroko 756 armagin lanik gabe geratu ziren (Mugica, 1990).
- ↑ Arudyn jaioa (1725), 1740.ean Donostian ari zen. Louise Lassaguerekin Senperen ezkondu zen (1754) eta zazpi seme-alabak izan zituzten, denak Donostian.
- ↑ Auto de oficio sobre una niña expósita encontrada entre las caserías de Madari y Churruca de Arriba, jurisdicción de la villa de Placencia (Soraluzeko Udal Artxibategi Historikoa 1796/01/06).
- ↑ Auto de oficio sobre un niño expósito encontrado en el atrio o cementerio de la ermita de Nuestra Señora de Ezocia, jurisdicción de la villa de Placencia (Soraluzeko Udal Artxibategi Historikoa 1796/04/18).
- ↑ Auto de oficio sobre una niña expósita encontrada cerca de la casería de Zuluaga, jurisdicción de la villa de Placencia (Soraluzeko Udal Artxibategi Historikoa 1797/01/12).
- ↑ Autos en virtud de una real orden de 19 de septiembre de 1798, para la enajenación de bienes raices pertenecientes a hospitales, hospicios, casas de misericordia, obras pías y patronatos de legos que existen en la villa de Placencia (Soraluzeko Udal Artxibo Historikoa 1799/04/08).
- ↑ Ignacio Bartolomé de Muguruza, maestro agrimensor y obras aprobado y vecino de Elgoibar, hace relación de las haciendas de obras pias en Placencia (fue acompañado para ello por D. Miguel Antonio de Jauregui, perito nombrado por el cabildo; a Muguruza le nombró la villa de Placencia) (Elgoibarko Udal Artxibo Historikoa 1799/08/01).
- ↑ Autos de venta y enajenación de las caserías de Irusagarreta e Irure y sus pertenecidos, jurisdicción de la villa de Placencia, en virtud de una real orden de 19 de septiembre de 1798, para la enajenación de bienes raices pertenecientes a hospitales, hospicios, casas de misericordia, obras pías y patronatos de legos (Soraluzeko Udal Artxibo Historikoa 1803/04/21).
- ↑ Autos de evaluación, enajenación y subasta de las caserías de Sasai Corta y Obe, jurisdicción de la villa de Placencia, en virtud de una real orden de 19 de septiembre de 1798 (Soraluzeko Udal Artxibo Historikoa 1803/06/25).
- ↑ Autos de venta y enajenación de las caserías de Olea, Zuluaga, Uzcarate y Barrenechea, jurisdicción de la villa de Placencia, en virtud de una real cédula de 20 de octubre de 1800, sobre bienes tocantes a obras pías (Soraluzeko Udal Artxibo Historikoa 1806/09/02).
- ↑ Auto de oficio por el hurto de la campana de la ermita de San Marcial, jurisdicción de la villa de Placencia (Soraluzeko Udal Artxibategi Historikoa 1802/12/20).
- ↑ Autos de Oficio de la villa de Soraluze-Placencia de Las Armas, contra Joaquina de Urruzola, vecina de Soraluze-Placencia de Las Armas, sobre conducta sospechosa por estar en posesión de telas, ropas, alhajas de reloj, sortijas, pendientes...y de otros objetos de valor (Gipuzkoako Artxibo Orokorra 1802-1803).
- ↑ Auto de oficio contra Pablo Prudencio Torón, proveedor y cortador de carnes que fue de la villa de Placencia, por estar incorporado y asociado a la cuadrilla de facinerosos y salteadores de casas y caminos reales (Soraluzeko Udal Artxibategi Historikoa 1804/02/06).
- ↑ Autos de oficio contra Pedro de Ariztegui y Jose de Eguren por haber robado y herido a un arriero Martín Galbez, natural de Almonacid de la Sierra, entre Placencia y Bergara (Bergarako Udal Artxibo Historikoa 1805/01/24 - 1805/08/27).
- ↑ Archivo de la Real Chancillería de Valladolid. Civiles, Pérez Alonso, Ahaztuak, 1050.0003 kutxa.