Armagintzaren hastapenak (eu)

1573.ean Soraluzeko Erret Lantegiak sortu ziren, eta hurrengo hiru mendetan Soraluze izan zen euskal armagintzaren ardatza, Europa osoan ospea irabaziz.

Baina Erret Lantegiak Soraluzen ezartzeko bertako armagileek aurreko mendean egindako bidea funtsezkoa izan zen.

Suzko armen agerpena Euskal Herrian

Suzko armen lehen aipamena 1420. urtekoa da, oinaztarren eta ganboatarren leinu gerren sasoikoa. Lazkanoko ahaide-nagusiak Loiolako etxea inguratu zuen, eta bere hormak hautsi ezinez Ihartzakora jo zuen eta, bi lonbarda edo bonbarda erabilita, azken etxe hau eraitsi zuen.

Hurrengo urteetan lonbarden erabilera zabaltzen joan zen, Lope Gartzia Salazarrek Istoria de las bienandanças e fortunas bere liburuan azaltzen duenez. Ez da ezagutzen arma hauek Euskal Herrian bertan eginak ziren, edo kanpotik ekarriak.

1452. urtean Bizkaiko fueroak hainbat armen (lonbarda, trabukete eta gainerakoak) erabilera debekatu zuen, baina eragin eskasarekin.

Armagintza Euskal Herrian eta Debarroan

Arma zuriak...

Burdingintza oso zaharra da Euskal Herrian. Ia V. mendean baziren haize olak, baina oso etekin eskaseko teknologia zen. XII. mendetik aurrera teknologia berriak zabaldu ziren, tartean ura erabiltzen zituenak, eta burdingintzak loraldia hasi zen Euskal Herrian, baldintza ezin hobeak zituelako: burdin meatzak, baso ugari, ur asko eta aldapa gogorrak.

Bizkaioko burdina eta Arrasateko zein Tolosako altzairua erabiliz, aurki Debarroko burdinolak burdin-totxoak sortzetik produktua ekoiztera pasa ziren. Alde batetik lanabesak ziren: laiak, aitzurrak, aitzur luzeak, golde muturrak, palak, pikatxoiak, segak, sartaginak, saretak, pertzak, ultzeak, perrak... Baina arma zuriak ere, espatak, pikak eta sastagaiak batez ere.

XIV. mendean euskal armagintza ospea irabazten hasi zen: Arrasaten zegoen burdin-mineralarak oso ezaugarri onak zituen altzairua egiteko, eta honetaz baliatzen ziren inguruko armagileak arma zuriak eta babesekoak ekoizteko. Ia 1248.ean, Sevillako konkistarako, Gaztelako itsas-armadak euskal armak erabili omen zituen.

1455. urtean Gaztelako Erregeak Gipuzkoako Batzarrei eskatu zien "fusteko armak" (lantzak, pikak...) zein lanabesak (aizkorak, aitzurrak...) ekoizteko eta bertara bidaltzeko. 1480. urtean ere, Siziliako egoera larria zela eta, mota guztietako armak lehen bailehen bidaltzeko eskatu zieten Gipuzkoa, Bizkaia eta Arabako burdinolei.

Eta 1495.eko irailak 18an, Errege Katolikoek lege berria ezarri zuten, Gipuzkoa, Bizkaia eta Arabako ekoizleek altzairu eta burdinezko "fusteko armak" egiteko, gero Gaztelara eramateko, bakoitzak bere mailari zegozkionak erosteko. Eta prezio apalekoak izatea ere gomendatu zuten. Aipatutako ia arma guztiak zuriak ziren, baina lehen suzko arma ere aipatzen zen: espingarda.

...eta suzko armak

XV. mende bukaeran arma zuriez gain suzko armak ere egiten ziren.

1480.ean Gaztelako Isabel erreginak Burgoseko agintaria Diego de Soria bidali zuen Euskal Herrira, 15.000 lantza eta 4.000 pavesa, lombarda eta zerbatana erosteko. Aldi berean, erreginak Errege Zedula eman zuen, bertan Euskal Herriko armagileei ahalik eta arma gehien ekoizteko eskatzen ziela, eta ahalik eta azkarren emateko.

Soraluzeko lehen berriak urtebete geroagokoak dira, 1481. urtekoak hain zuzen. Hurrengo urtean, Medina Sidoniako dukearen enkarguz, Eibarren bi bonbarda egin ziren (1482); handiak era astunak zirenez, Eibartik Debaraino eramateko larogei idi pare erabili zituzten. Eta 1485.ean Gipuzkoako eskopeteroak Granadako gerrara joan omen ziren.

1488. urteko bukaeran lehen debekuak etorri ziren, armarik ezin zela saldu Gaztelatik kanpo, eta arma ekoizpen osoa Siziliako erresuma, artean konkistatu berria, gordetzeko erabiltzeko (1488/11/19 eta 1489/01/20). Eta Sancho Ibáñez de Mallea Euskal Herrira bidali zuten, emandako "gomendioa" indartzeko.

Agiri hauetan Euskal Herriko zein partetan egiten ziren armak esaten ez bazen (maizenik ere, Gipuzkoa probintziako eta Bizkaia Jaurerriko lantegietan), XVI. mendearen lehen erdian hasi ziren aipatzen Soraluze, Bergara, Eibar, Markina, Ermua, Elorrio eta Arrasate suzko esku-armagintzan, eta Araba eta Tolosa arma zuriak ekoizpenean. Suzko armagintzaren loraldia XVI. mendeko lehen urteetan hasi zen, aurreko urteetan ezer gutxi aipatzen da eta.

Lehen suzko armak, espingardak, 1495. urtean aipatzen dira. Baina mende berriarekin batera moskete eta arkabuzen ekoizpena hasi zen. Bi produktu hauek suzko armagintzaren iraultza ekarri zuten Euskal Herria eta Soraluzera.

1509.eko maiatzak 21ean Fernando erregeak Gipuzkoa eta Bizkaiako korrejidoreei idatzi zien, Portugaleko erregeari armak bidaltzeko eskatuz.

Eta 1511. urtean 500 matxete Gasteizkoak, 3 lombarda lodi, metalezko 2 arkabuz eta metalezko beste 24 eskopera bidali zituzten Ameriketako La Española uhartera

1514.eko otsailak 20an Cisneros kardinalak 500 ballesta eta 1.000 espingarda prestatzeko eskatu zien "Markina eta Soraluze eta Bergara eta Zumaia eta beren esparruetako kontzeju, justizia, agintari, ofizial armagile eta beste edozein pertsonei".

Molukasetarako bidaia prestatzen ari zela, 1518. urtean Fernando de Magallanes "Bizkaian" erosi zituen 50 kulebrina, 7 falkonete, 3 lombarda lodi, artilleriarentzako harrizko pilotak, 100 kortxete, 60 ballesta, 50 eskopeta eta 200 rodela. Hurrengo urtean (1519) irten ziren, bost itsasontzitan, eta 1522.eko irailak 8an Juan Sebastian Elkano itzuli zen, lehen munduabira egin ostean.

Azpimarratu behar da Euskal Herrian ekoiztutako arma gehien-gehienak seriekoak zirela, soldaduek erabiltzekoak. Espainiako gortea eta kapareak urruti egonda, luxuzko armak egiteko eskaera gutxi heldu ziren.

Lehen armagile soraluzetarrak

Arma zuriak eta lehen suzko armak

XVI. mendean hartu zuen garrantzia kontutan hartuta, eta Soraluzeko agiri zaharrenak desagertu direnez, pentsatzekoa da Soraluzen suzko armagintza XV. mendeko azken laurdenean hasiko zela.

Gainontzeko Debarroan moduan, Soraluzen ere arma zuriak egiten hasi ziren. Lehengaia gertu zuten (Arrasateko altzairua, bertan edota inguruko herrietan landua) eta orografia ere alde (ur asko eta oso aldapa gogorrak, burnioletara indarra eramateko). Baina XV. mende bukaeran, agian arma zuritan zegoen konkurrentziarengatik, suzko armeei ere ekin zieten. 1481.ekoak dira Soraluzeko armagintzaren lehen aipamenak, baina XV. mende bukaeran eta XVI. mende hasieran ez zen asko nabarmendu, beste herri batzuk ere aipatzen dira suzko armatan: Bergara, Eibar, Markina, Ermua, Elorrio eta Arrasate. Hala ere, aipamen batzuk gordetzen dira.

XVI. mendearen lehen urtetan hasi zen arkabuzen eskaera izugarri hasi zen. Eta erantzuten azkarrena Soraluze izan zen. Aurretik bi sutegi baziren Errabalean (Churruca eta Loyola), aurki beste hiru zortu zituzten Baltegietan (horietako bi, Martin Ibañez de Unamuno eta Pero Ibañez de Mendiola koinatuenak). Eta hurrengo urteetan lantegien kopurua hazi egin zen, igerak kañoiak barrenatzeko erabiliz: martxan ziren irin-igerak birmoldatuz, albo batera utzitako igera zaharrak berreraikiz eta errota berriak altzatuz, urte haietan Soraluzeko armagintzaren oinarriak finkotu zituzten.

1512. urte inguruan Juan Ibañez de Loyola maisu forjari soraluzetarrak burdinola eta sutegia zituen Errebal kalean, eta ordurako eskopetak ekoizten ospetsua zen. Urte hartan Domingo de Loyola alkatea, Andres de Irure eskribaua, Franciskco de Badilo erreginak bidalitako kapitaina eta Juan de Sepulveda erreginaren zerbitzariaren aurrean “...maiatzak 25ean bertan saltzeko 100 eskopeta prest zituela, eta ekainak 24rako, San Joan Bautista eguna, beste 350 egingo zituela, zilarrezko zazpina errealetan, eta bestela berrogetamar mila marabediko isuna ordainduko zizkiola Erreginari aitortu zuen. Eta aitorpen berean aurretik beste eskaera batzuk jaso zituela esaten zuen.

Agiri horietan armagile honen laguntzaile batzuk ere aipatzen dira. Martin Anton de Yrure eta Martin de Acondia ziren “oficiales de hacer cureñas de espingardas e de engastornarlas e asentarlas a ellas”. Martin de Liçarraldek zioen “que él es uno de los oficiales que hazen las espingardas con Juan Ybañez de Loyola y que también las transportaba en acémilas”. Eta Martin de Bagozcoitiak espingarden giltzak egoiten zituen. Honek denak erakusten du Soraluzeko armagintzan ordurako (1512) bazela serieko ekoizpena.

Urte haietan Joan de Ondarza maisu soraluzetarrak serieko armadura, kaskoak, eskopetak, arkabuzak... ekoizten zituen. Esaterako, 1515.ean 30 kofelete eta beste horrenbeste barbolete egin zituen infanteriarako. Eta ez zen herriko armagile bakarra, horretan aritzen ziren Ochoa Ibañez de Aguirre eta aurretik aipatutako Martin de Bagozcoitia ere, azken hau etxea eta sutegia "herriko harresiaren ondoan" izan zuela.

1516.ean Joan Ybáñez de Loyola eta Juan Martínez de Churruca armagileek 50 espingarda saldu zizkioten Juan López Aizpiri eibartarrari, 14.000 marabeditan. Urte berean, Joan Ybáñez de Loyola eta martin de Bagozcoitiak beste 141 espingarda “horniadas de atacadores (baquetas) e llabes buenas” saldu zizkioten Lope de Vitorita Eibarko merkatariari, 220 marabeditan. Arma hauek Sancho de Arechua mandozain eibartarrak eraman zituen Eibarra, Martin de Leyçarralde maisu ermuarrak kutxak bukatzeko. Azkenean, salmenta Gasteizko epaitegian bukatu zen (1519), modu txarrean.

Arkabuzen garaia

Sortu zutenetik, arkabuzak ondo erakutsi zituen bere ezaugarri onak. Espingarda eta beste suzko armen ondoan, aramangarriagoa, fidagarriagoa eta, batez ere, hilkorragoa.

Horregatik, mende hasieran arkabuzen eskaerak gogor egin zuen gora, eta Soraluzen ere 1520. hamarkadan maisu armagile guztiak arkabuzak egiten hasi ziren

1522.eko kontratu batean arkabuzak agertzen dira lehen aldiz. Martxoan, Mirandako Kontea, Nafarroako erregeordea artean, Juan Ybañez de Loyola eta Juan Martinez de Churruca armagilekin 50 arkabuzen salerosketa lotu zuen. 50 arkabuz egin behar zituzten 40 egunetan, bakoitza urrezko lau dukatetan (1.500 marabedi). Oso garestiak ziren, segururena "arcabuces hechizos" zirelako (neurrirako arkabuzak): neurriak, pisua, kañoiaren egitura, barnizea edo margoa, kalibrea... eroslearen arabera eginten ziren. Serieko arkabuzek ("docenales" esaten zieten) 200 marabeditan saltzen ziren, gutxi gorabehera.

En 1524 Juan Ybañez de Loyola suministro a la expedición Loayasa-Elcano a las Molucas “quarenta arcabuces de fierro, con un largor de siete palmos el cañon, e de peso de 48 fasta 50 libras”. Es decir, que solo el cañón media metro y medio, con un peso del arma entre 22 y 23 kilos. El precio de cada arcabuz se estipuló en 629 maravedís. Además, también vendió para esta expedición 215 escopetas-espingardas, a razón de 258 maravedíes cada una.

Martin Ibañez de Unamuno, "puso su fragua en esta villa para hacer arcabuces en 1526, en servicio del Emperador Carlos V", tal como declaraba un nieto suyo unas décadas más tarde. Y se mantuvo al frente de ella, por lo menos hasta 1569, año en el que se registra la temprana muerte en Sevilla de su hijo y sucesor, Juan de Unamuno y Arizaga.

Urte berean Juan Ibáñez de Loyola armagileak Francisco de Badilo kapitainari esan zion 100 eskopeta zituela saltzeko prest, eta nahi izan ezkero hilabete batean (maiatzak 25etik ekainak 24ra) beste 350 egiteko prest zegoela, zilarrezko 7 errealetan. Eta Martin de Unamuno soraluzetarrak urte batzuk geroago demostratu zuenez, 1526.ean Martin Ibáñez de Unamunok aittaittak serieko arkabuzak egiteko lehen sutegia jarri zuen Soraluzen.

=Hurrengo urteak

1542. urtean Carlos I.ak Francisco de Roxas artilleria kapitaina bidali zuen arma ekoizpena zaintzeko, eta honek Soraluze aukeratu zuen egoitza. Ez dakigu zerikusirik izan zuen 20 urte lehenago Acuña korrejidorearen aferan Soraluzek izandako jarrera.

Así en 1543 el titular del caserío Ernizketa y otros parcioneros alquilan en la zona de Sagar-Erreka el molino de “Alçubiaga”, también conocido como “Aurteingo Yguerea” a Catalina de Zabala, “para que aprovechase de él barrenando arcabuces en los rodeznos que al presente andan, por tiempo de un año, por prescio de diez ducados y medio” .

Donde hoy se ubica el Polideportivo Municipal puso su obrador su cuñado Pero Ibañez de Mendiola. Cuando falleció éste en 1543, su viuda Estibariz de Unamuno tomó las riendas del negocio hasta el casamiento de su hijo Domingo de Mendiola y Unamuno con Maria de Churruca y Armentia, hija del arcabucero Juan Ybañez de Churruca y de Maria Perez de Armentia, a los que dotó con “la casa fragua del Rebal con sus herramientas y aparejos“ . En 1544 los hermanos Juan Ibañez de Churruca y Martin de Churruca barrenaban cañones de arcabuz y mosquetes en Sagar-erreka, en el salto de agua llamado Aurteingo Yguerea o Arçubiaga.

Estos maestros armeros empleaban en torno a ocho oficiales, con una o más labores específicas, “dándoles de comer en su casa, e sus jornales, aunque cuando ay prisa para de hacer armas para el servicio de S.M. suelen tener catorce o quince personas en dicha fábrica” . Los jornales dependían de la categoría de cada operario; así tenemos la constancia de un jornal de 40 maravedís más la manutención a un mozo, y los 68 maravedís más la manutención al citado maestro herrero Martin Ybañez de Churruca.

En 1547 Maria Beltrán de Aguirre, viuda del mercader Juan Perez de Arechaga, “arrendó a Juan Ybañez de Churruca los dos rodeznos de su molino del arroyo Aguirre, para que los tenga para barrenanr arcabuces, por seis ducados de oro al año”. En la misma fecha Anton Garcia de Ygarça, titular de la casería Olea, arrienda al armero Santuru de Narbayza, para seis años, la antigua herrería del lugar, para que la acondicionase como “barrena de barrenar arcabuces en el arroyo de Arnaçacoerreca” .

1548. urtekoak dira Espainiako armadarentzako lehen kontratuak.

En 1558 Maria Garcia de Uribarri arrienda a Juan Ybañez de Churruca y Aguinaga “las dos piedras de moler cebada que tiene en el molino de Ybaiçabal, para que en ella pueda barrenar arcabuces, segund e de la forma que en otros molinos de la villa se suele barrenar”, por una renta de 25 ducados de oro al año. Su consorte Pero Perez de Arreguia ese mismo año arrendó a Martin Ybañez de Unamuno una de las piedras de ese mismo molino “para que pueda barrenar arcabuces”, con una renta anual de 12 ducados .

1561.ean, berriz, Juan Ibáñez de Churrucak 600 moskete eta beste honenbeste arkabuz egin zituen. Gainera, armagintzako maisutzat aitortu zuten, agertzen den lehen maestro armero Juan de Churruca soraluzetarra da eta (1561).

Ekoizpenaren antolaketa

Asientoak

Arma lantegiak aipatutako herri guztietan sakabanaturik ziren lantegi ttipiak besterik ez ziren. Elkar-lanean ari ziren lau gremiotan bildurik, bakoitzak bere espezialitate bereziak zituzten.

Bezero handiek (Espainiako itsas-armada batez ere) ez zuten armagile guztien atzetik ibili nahi, beren lana antolatuz. Eta beste sistema lehenetsi zuten: armak behar zituenean enkantera ateratzen zituen (asientoak), kontratista batek hartzeko; honek lana banatzen zuen beste azpikontratista artean, diru bat aurreratuz, eta hauek ekoizpen prozesua antolatzen zuten, lanak adituen (gremioen) artean banatuz.

Ekoizpenaren baldintzak eta ikuskatzaileak

1558. urteko bi agirietan agertzen dira ekoizpenaren baldintza zurrun eta zehatzak.

Gero eta erosketa gehiago egiten zituenez, kudeaketa hobetzeko eta arma guztiak probatzeko, Felipe II.a erregeak zera erabaki zuen, Gipuzkoako probintzia eta Bizkaiko jaurgoaren arma ikuskatzailea izendatzea, Debarroan bizi behar zuena.

1568.ean Hernando de Aguirre debarra izendatu zuen. Funtzionari hau hasi zen antolatzen gerora Erret Lantegiak izango zirenak.

Burgoseko eskaera

1568.eko bukaeran Alpujarretako moriskoak matxinatu ziren, eta Felipe II hasi zen gudarosteak prestatzen aurka egiteko. Burgoseko gudarostea armatzeko, Bizkaia eta Gipuzkoa probintziei 150-200 arkabuz prestatzeko eskatu zien (1569/12/03), Pedro de Trigueros erosketaz arduratuko zela. Eta honek Soraluzera jo zuen zuzenean.

Erregearen eskaerari aurrea hartuz, azaroan Pedro de Trigueros honek 200 arkabuz lotu zituen Soraluzeko hainbat armagileekin: Domingo de Mendiola, Juan de Churruca eta Jerónimo de Igueribar. Arkabuz bakoitzeko 23 errealetan egin zuen tratua, osagarri guztiekin: flaskoak, flasko txikiak, moldeak, arraskagailuak, sacapelotas, hembrillak" eta baketak.

Abenduan bertan Hernando de Aguirrek beste 200 arkabuz eraman zizkion Gasteizeraino; hauek 22 errealetan ordaindu zituen. Armagile soraluzetarrek 179 arkabuz bidali zizkioten 1570.eko urtarrilaren erdialderako: 50 Domingo de Mendiolak, 50 Juan de Churrucak, 50 Martin Ibáñez de Unamunok (kontratoan azken momentuan sartu zena) eta 29 Jeronimo de Igueribarrek. Azken honek otsailean eman zituen falta ziren 21 arkabuzak.

1573.eko Erret Lantegiak

Ekoizpena antolatzeko eta eskaerak bermatzeko, 1573.ean Soraluzeko armagileek Fábrica de armas portátiles de fuego y blancas de guerra de la Villa de Placencia sortu zuten.

Urte berean Felipe II.ak Reales Fábricas de Armas de Guipúzcoa y Vizcaya maila aitortu zien.

Hiru urte geroago (1576), Felipe II.ak Lope de Elío nafarra izendatu zuen arma ikuskatzailea berria. Hurrengo hogei urtetan (1576-1595) honek Soraluzeko Erret Lantegiaren jarduera garatu eta finkatu zuen.

Erreferentziak

• Origen de la armería placentina. Ramiro Larrañaga (Fiestas patronales 1948)
• Plaentziako fabrikaren laurehun urteburuan. Juan San Martin (Hoja del Lunes 1943)