«Armagintza (eu)»: berrikuspenen arteko aldeak

    Sorapediatik
    No edit summary
    No edit summary
     
    (Erabiltzaile berak tartean egindako 50 ekarpen ez dira erakusten)
    1. lerroa: 1. lerroa:
    {{Argitaratzen}}
    [[Fitxategi: Mapa_Topographica_de_Plasencia.jpg | thumb | right| 300px | Mapa Topographica de Plasencia <br>(Florencio Josepf de Lamot 1756)]]
     
    Soraluze betidanik izan da ospetsua armagintzarengatik. Izatez, erderazko izena halaxe dauka: ''Placencia de las Armas''.
    Soraluze betidanik izan da ospetsua armagintzarengatik. Izatez, erderazko izena halaxe dauka: ''Placencia de las Armas''.


    Arma zuriak lehen, suzko armak gero eta kañoiak azkenean, XIV eta XV mendetatik XX mende arte, armagintza izan da soraluzetarrek aurrera eruandako jarduera ekonomiko garrantzitsuena.
    Arma zuriak lehen, suzko armak gero eta kañoiak azkenean, XIV eta XV mendetatik XX. mende arte, armagintza izan da soraluzetarrek aurrera eruandako jarduera ekonomiko garrantzitsuena.


    Soraluzek, batez ere, Espainiako itsas-armadarentzat egin zuen lan. Aurretik zuzenean, Erret Lantegi eta kontratisten bidez, sistema gremiala erabiltzen. Eta azken mende t'erditan, sistema gremiala erori eta gero, enpresa kapitalisten bidez.
    Soraluzek, batez ere, Espainiako itsas-armadarentzat egin zuen lan. Aurretik zuzenean, Erret Lantegi eta kontratisten bidez, sistema gremiala erabiltzen. Eta azken mende t'erditan, sistema gremiala erori eta gero, enpresa kapitalisten bidez.




    ===Aurrekariak===
    ==Hastapenak==
    XV mendeko bigarren zatian armagintza oso garatu zegoen Euskal Herrian. Lehen agiria ''Isabel la Católica''-ren 1480ko Cédula Real-ean agertzen zaigu, hemengo armagineri deia eta eskaria eginez, armak behar zituela eta ahalik azkarren eta ahalik gehien egiteko aginduaz. Geroztik geroago eta eskari gehiago datoz.
    ::<small>''Sarrera nagusia:''</small> [[Armagintzaren hastapenak (eu)]]
     
    XV. mendeko bigarren zatian armagintza oso garatu zegoen Euskal Herrian. Lehen agiria ''Isabel la Católica''-ren 1480.eko Erret Zedula batean agertzen zaigu, hemengo armagileri deia eta eskaria eginez, armak behar zituela eta ahalik azkarren eta ahalik gehien egiteko aginduaz. Geroztik geroago eta eskari gehiago datoz.
     
    Hurrengo urtekoa, 1481.koa hain zuzen, da Soraluzeko lehen aipamena.


    Euskal Herriko zein partetan egiten ziren esaten ez bazen (maizenik ere, Gipuzkoa probintziako eta Bizkaia Jaurerriko lantegietan; hau da, ''en las fábricas de la provincia de Guipúzcoa y Señorío de Vizcaya''), XVIgarren mendearen lehen erdian hasi ziren aipatzen Soraluze, Bergara, Eibar, Markina, Ermua, Elorrio eta Arrasate herriak suzko esku-armagintzan, eta Araba eta Tolosa arma-zurigintzan ere. Gainera, armagintzako maisutzat lehendabizikoz agertzen dena plaentziatarra da, ''Juan de Churruca, maestro armero'', 156lean.
    Euskal Herriko zein partetan egiten ziren esaten ez bazen (maizenik ere, ''Gipuzkoa probintziako eta Bizkaia Jaurerriko lantegietan''), XVI. mendearen lehen erdian hasi ziren aipatzen Soraluze, Bergara, Eibar, Markina, Ermua, Elorrio eta Arrasate herriak suzko esku-armagintzan, eta Araba eta Tolosa arma-zurigintzan ere. Gainera, armagintzako maisutzat lehendabizikoz agertzen dena plaentziatarra da, ''Juan de Churruca, maestro armero'', 1561.ean.


    Ordura arte arma lantegia edo ''fábrica de armas'' esaten zena, herri horietan sakabanaturik ziren lantegi ttipiak besterik etziren. Elkar-lanean ari ziren lau gremiotan bildurik, bakoitzak bere espezialitate bereziak zituzten.
    Ordura arte arma lantegia edo ''fábrica de armas'' esaten zena, herri horietan sakabanaturik ziren lantegi ttipiak besterik etziren. Elkar-lanean ari ziren lau gremiotan bildurik, bakoitzak bere espezialitate bereziak zituzten.


    Bezeroa, gehien bat Espainiako itsas-armada izan zen: armak behar zituenean enkantera ateratzen zituen, kontratista batek hartu eta honek lana bsnatzen zuen beste azpikontratista artean. Azpikontratista hauek arma osoak egin zitzaketeen, ala adituak ziren arma zati batzuk egiten (gremioak).
    1548. urtetik aurrera bezeroa, gehien bat, Espainiako itsas-armada izan zen: armak behar zituenean enkantera ateratzen zituen (''asientoak''), kontratista batek hartu eta honek lanak banatzen zituen beste azpikontratista artean, eta hauek ekoizpen prozesua antolatzen zuten, lanak adituen (gremioen) artean banatuz.  
     
     
    [[Fitxategi: Erregetxe_zaharra._Ikuspegi_orokorra_03_(Oscar_Pérez_2017).jpg | thumb | left | 300 px | Uribarri dorre aldetik (Oscar Pérez 2017)]]
     
    ==''Soraluzeko Erret lantegiak''==
    ::<small>''Sarrera nagusia:''</small> [[Soraluzeko Erret Lantegiak (eu)]]


    Elkar-lan honen ugaritze eta zabaltasunak antolakizun berriak eskatzen zituen, eta 1542. urtean orduko erregeak Francisco de Roxas artilleria kapitaina bidali zuen Soraluzen egoteko. 1558. urtean, berriz, Pero Gonçalez de Escalantek orduko [[Uribarri dorretxea (eu)|Uribarrikoa]] etxearen goiko solairuak alokatu zituen erregearen izenean.


    ==''Erret lantegiak'' Soraluzen==
    Azkenik, armagintzan ari ziren guztiak beren borondatez bildurik, hobekuntzen bila, elkargo finkatuago bat erabaki zuten eta Felipe II.aren garaian Soraluzen sortu zuten, 1573. urtean, ''Fábrica de armas portátiles de fuego y blancas de guerra de la villa de Placencia'' izenekoa<ref>1630. urtean ''Real Fábrica de Armas de Tolosa'' sortu zuten, Tolosan, baioneten eta gainontzeko arma zurien ekizopena antolatzeko.</ref>.
    Elkar-lan honen ugaritze eta zabaltasunak antolakizun berriak eskatzen zituen, eta, orduan, armagintzan ari ziren guztiak beren borondatez bildurik, hobekuntzen bila, elkargo finkatuago bat erabaki zuten eta Felipe II.aren garaian Soraluzen sortu zuten, 1.573 urtean, ''Fábrica de armas portátiles de fuego y blancas de guerra de la villa de Placencia'' izenekoa.


    Halaxe, Soraluze armak aztertu, probatu eta bidaltzeko gune gisa eratu zen. Hartarako Deba ibaiaren ezker aldean zegoen [[Uribarri dorretxea (eu)|Uribarri dorretxea]] Errege-Etxea gisa moldatu zuten, bertan errege-gizonek (''errege ministroak'' edo ''ministros reales'', orduko hizkeran), bizitokia zutelarik.
    Halaxe, Soraluze armak aztertu, probatu eta bidaltzeko gune gisa eratu zen. Uribarri jauregia Errege-Etxea gisa erabili zuten, bertan errege-gizonek (''errege ministroak'' edo ''ministros reales'', orduko hizkeran), bizitokia zutelarik. Urte batzuk geroago, 1622. urtean, Uribarri jauregia erre zenean berriro eraiki zuten, handiagoa orain.


    Errege-etxe honetan ez zen armarik egiten, biltegi ''ofiziala'' zen. Funtzionarioek armen eskaerak banatzen zituzten inguruko armagile eta gremioen artean. Lana bukatu eta gero, armagileek bertara eramaten zituzten, arterketa pasatzeko. Produktua onartuta, ordaintzen zitzaien eta bertan gordetzen zen behar zen lekuetara bialdu baino lehen. Bidalketa hau gurdiz egiten zen, Alzolaraino. Hemendik Debaraino alatan jeisten zen (gabarra modukoak ziren) eta hortik aurrera itsasoz.
    Errege-etxe honetan ez zen armarik egiten, biltegi ''ofiziala'' zen. Funtzionarioek armen eskaerak banatzen zituzten inguruko armagile eta gremioen artean. Lana bukatu eta gero, armagileek bertara eramaten zituzten, arterketa pasatzeko. Produktua onartuta, ordaintzen zitzaien eta bertan gordetzen zen behar zen lekuetara bialdu baino lehen. Bidalketa hau gurdiz egiten zen, Altzolaraino. Hemendik Debaraino alatan jeisten zen (gabarra modukoak ziren) eta hortik aurrera itsasoz.




    [[Fitxategi: Kainoigile_gremioa_(Florencio_Joseph_Lamot_1756).jpg | thumb | 300 px | right | Kainoigile gremioa (Florencio Josepf de Lamot 1756)]]
    ==Gremioak==
    ==Gremioak==
    KAINOIGILE GREMIOA. Es el Gremio de cañonistas compuesto de 30 forjadores, 60 martilladores, 60 limadores y 40 barrenadores con instrumentos o máquinas de agua. Estos son los que hacen el cañón de una plancha de hierro y le dan unas galdas tan sutiles con tal arte y maña, que las Naciones no les han podido imitar. Motivo de que en todas partes del mundo son tan estimados.  
    ::<small>''Sarrera nagusia:''</small> [[Armagintza gremioak (eu)]]
     
    Armagintzan aritzen zirenak lau gremiotan antotaluta zeuden: kainoigileak, giltzagileak, aparejeroak eta kutxagileak. Lantegiak, bere maisu, ofozial eta aprendizekin, Soraluzen ez ezik, inguruko herrietan ere zeuden: Eibar, Elgoibar, Ermua, Arrasate...
     
    Eskaera bat Soraluzera heltzen zenean, gremioek bere artean banatzen zuten. Maisu bakoitzak bere lana egin eta gero, aztertzera ekartzen zuen ''Erret Lantegi''etara. Bertan zeuden erregearen zerbitzariak: ikuskariak, zuzendariak eta intendenteak.
     
     
    [[Fitxategi: Fusil_zaharra_05_(giltza).jpg | thumb | left | 300px | Soraluzen egindako fusila: giltza (XIX mendea)]]
    ==Armak eta lanabesak==
    ::<small>''Sarrera nagusia:''</small> [[Armak eta lanabesak (eu)]]


    KUTXAGILE GREMIOA. Es el Gremio de cajeros compuesto de 77 Maestros que tienen asiento (entiéndase contrata). Estos son los que arman en sus cajas el cañón, llave y aparejos, recibiendo del apoderado general de la Asienta los cañones y llaves probados y examinados. De éstos depende que un arma quede bien asegurada y perfectamente acabada, porque son hombres —como deben ser— de toda confianza.  
    XIV eta XV. mendeetan arma zuriak egiten zituzten, baina XV. mendean suzko armak zabaldu zirenean armadarentzat arkabuzak eta mosketeak ekoizten zituzten. XVII. mendetik aurrera gehien bat suharri-mosketeak (edo txispa-fusilak) egiten zituzten.


    APAREJERO GREMIOA. Es el Gremio de aparejeros, compuesto igualmente como el de los cajeros, de 77 Maestros que tienen asiento. Son los aparejeros los que hacen las guarniciones y aparejos para armar el cañón y llave en su caja; los que junto con los cajeros hacen la entrega final del arma, y por ser su profesión la mas impertinente, es muy nesesaria en la Real Fábrica.  
    Hauekin batera, baina kopuru gutxiagotan, ehizarako suzko armak ere egiten ziren, azken hauek ornatuagoak, aitonensemeek erabiltzen zituztelako.


    GILTZAGILE GREMIOA. Es el Gremio de llaveros compuesto por 86 Maestros que tienen asiento. Es este Gremio muy difícil porque deben ser hombres de inteligencia aguda respecto de que la llave es compuesta de muchas piezas que guardan entre sí proporción como las ruedas de un reloj y depende de la llave no falte el disparar el arma; y se trabajan con tal primor y calidad que pueden competir con cuantos tiene la Europa.  
    Lanabesak ere egiten ziren, mota askotakoak: aizkorak, aitxurrak, pikatxoiak, palak... 1630. urtean ''Real Fábrica de Armas de Tolosa'' sortu zuten, Tolosan, baioneten ekizopena antolatzeko.


    ==Produktuak==
    Soraluzen, berriz, XVIII. mendean hasi ziren fusilak, karabinak, pistolak... egiten.
    ARMAS DE FUEGO Y BAYONETAS QUE SE FABRICAN EN LA REAL FABRICA. Las armas que se fabrican son fusiles y bayonetas de guardias de infantería; fusil y bayonetas de la infantería del ejército; fusil, bayoneta y pistola de Dragones; fusil, bayoneta y pistola de Marina; carabina y pistolas de los Guardias de Corps; carabina y pistolas de caballería, y todo género de escopetas de caza y pistolas de particulares de singular primor y seguridad. Y por ser tan acreditadas, los Príncipes y Nobleza de Francia, Inglaterra, Alemania y Escandinavia se precian de tener los cañones que se fabrican en la Real Fábrica de Armas de Placencia


    DE GASTADORES QUE SE FABRICAN EN LA REAL FABRICA. Los instrumentos de gastadores que se fabrican actualmente son de siete especies, a saber: Hacha grande de dos manos; hacha menor; marrazo; pico azadón, pico arroca o de dos puntas; azada ancha; y la pala rectangular, que se hacen bien aceradas y del mejor hierro. Asimismo, se trabajan todo género de herramientas y utensilios, y todo lo necesario para construcción de navíos y de otras fábricas cuyo examen se hace a prueba de peña y madera para su entrega, por cuya especial calidad acuden de todas partes a estas tan acreditadas Fábricas Reales de Cantabria.


    [[Fitxategi: Erret_Biltegia_(Florencio_Joseph_Lamot_1756).jpg | thumb | 300 px | right | Erret biltegia (Florencio Joseph Lamot 1756)]]
    [[Fitxategi: Erret_Biltegia_(Florencio_Joseph_Lamot_1756).jpg | thumb | 300 px | right | Erret biltegia (Florencio Joseph Lamot 1756)]]
    ==Borboiak==
    ==''Caracasko Gipuzkoar Errege Konpainia''==
    ::<small>''Sarrera nagusia:''</small> [[Caracasko Gipuzkoar Errege Konpainia (eu)]]
     
    XVIII. mendean sistemak aldaketa izan zuen: Espainiako gobernua eta Soraluzeko ''Erret Lantegi''en artean bitartekaria agertu zen: ''Caracasko Gipuzkoar Errege Konpainia''.
     
    Enpresa berri hau 1728. urtean sortu bazen, 1735. urtean lortu zuen lehen kontrata eta 1785. urtea arte mantendu zen.
     
    ''Caracasko Gipuzkoar Errege Konpainia''en eragina onerako izan zen: eskaerak aurretik ordaintzen zituen (erregea ez omen zen ordaintzaile fidagarria) eta, sistemaren antolakuntza hobetuz, eskaera gehiago zerbitzeko gauza izan zen. Hori bai, komisioa irabazten zuen, txikiagoa suzko armekin (%4 edo %5a) eta handiagoa lanabesekin (%20tik %45ra artekoa).
     
    1785. urtean ''Real Compañía de Filipinas''-ek ordeztu zuen, aurreko enpresaren bilakaera zena. Hamar urte geroago desagertu zen, Frantziako Konbentzio gerraren ostean, 1795. urtean hain zuzen.
     
     
    [[Fitxategi: Simón_de_la_Torre_eta_Iturrizaren_arteko_topaketa_Soraluzen_(Múgica_1845).jpg | thumb | left | 300px | Simón de la Torre eta Iturrizaren arteko topaketa Soraluzen (Múgica 1845)]]
    ==Ohiko armagintzaren gainbehera==
    ::<small>''Sarrera nagusia:''</small> [[Ohiko armagintzaren gainbehera (eu)]]
     
    1789. urtean Frantziako Iraultza hasi bazen ere, lau urte geroago Espainiak gerra deklaratu zion Frantziari, Konbentzio gerra hain zuzen (1793-1795). 1794. urtean Frantziako gudarostea Kataluña alde batetik eta Euskal Herria bestetik okupatu zituzten, Miranda de Ebroraino. Orduan hasi zen armagileen lehen ''ihesaldia'', Asturiaseko Trubia eta Oviedora hain zuzen.
     
    Gerra bukatuta 1795.ean, egoera tamalgarria zen: tailerrak deseginda, armagile asko hilda edo zaurituta, alde egindako armagileek egindako konkurrentzia, ''Real Compañía de Filipinas'' desagertuta... Eta gainera, Gobernua ez zegoen lasai lantegia mugatik hain gertu egonagatik.
     
    Hala ere, hamar urte geroago sistema inoiz baino hobeto zegoen, bere goia jo zuelako: urteko 30.000 fusil ekoizten ziren, gehi beste mota askotako armak (pistolak, arma zuriak...). Eta [[Erregetxea (eu)|Erregetxe berria]] eraiki zuten (1804-1809). Lanak herriak ordaindu zituen, gero Estatuari uzteko, modu honetan ''Erret Lantegiak'' Soraluzen mantentzeko.
     
    Orduan Espainiako Independentzia gerra etorri zen (1808-1814). Gerra bukatuta, ondorioak aurreko gerrarenak berberak izan ziren, baina askoz larriagoak: armagileen ''ihesaldia'' (Zaragoza, Valencia, Sevilla...), tailerrak deseginda, armagile asko hilda edo zaurituta...
     
    Hurrengo urteak ez ziren onak izan: Independentzia gerra ostean, Espainia lur jota geratu zen, eta ez zegoen diru handirik armetan gastatzeko. Eta eskaerak egotekotan, konkurrentzia handiago zegoen, Asturiasekoa kasu: lantegi berriagoak ziren, baliabide tekniko modernoagoekin. Gainera, pistoi giltza asmatu zenean, ekoizpena edozein langile koalifikatuen eskura zegoen, eta inguruko herrietan hasi ziren giltza berriak ekoizten, Soraluzeko giltza zaharrak erabili beharrean.
     
    Eta 1833. urtean lehen karlistada piztu zen (1.833-1.840), Soraluzeko armagintza kili-kolo lagatzen. Sasoi honetan (1835. urtean) konstituzio berriak gremioak desegin zituen, eta honeki batera Soraluzeko armagintzaren zutabeetako bat. Dena dela, Eibarko eta Soraluzeko lantegi txiki batzuk bere kasa hasi ziren saltzen.


    Azkenik, 1865. urtean bigarren zutabearen ttanda heldu zen: urtarrilak 13ko eta martxoak 8ko Erret Aginduek Erret Lantegiak bertan behera utzi zituzten. Modu honetan, mende askotako ohiko funtzionamentua bukatu zen.


    ==Gremio sistemaren azken urteak==


    [[Fitxategi: Fabrika_zaharra._Errekaldeko_etxaurrea_(Serapio_Múgica).jpg | thumb | right | 300px | Fabrika zaharra (Serapio Múgica)]]
    ==Enpresa kapitalistak: ''S.A. Euscalduna''==
    ::<small>''Sarrera nagusia:''</small> [[S.A. Euscalduna (eu)]]


    ==Enpresa kapitalistak: ''La Euscalduna''==
    Sistema gremiala desagertzerakoan, José de Ibarra e Iribecampos enpresa-gizonak (orduko alkatea zena) ''La Euscalduna'' enpresa sortu zuen, fusilak egiten jarraitzeko.
    Sistema gremiala desagertzerakoan, José de Ibarra e Iribecampos enpresa-gizonak (orduko alkatea zena) ''La Euscalduna'' enpresa sortu zuen, fusilak egiten jarraitzeko.


    Fabrika zaharra eraiki zuten, eta aurki ''Zuazubizcar, Isla y Cía'' enpresari negozioa pasa zion. Enpresa honek ''harreman-kapital'' garrantzitsua zuen Madrilen, ezinbestekoa Espainiako itsas-armadarekin kontratuak sinatzeko.
    [[Fabrika zaharra (eu)|Fabrika zaharra]] eraiki zuen, eta aurki ''Zuazubizcar, Isla y Cía'' enpresari negozioa pasa zion. Enpresa honek ''harreman-kapital'' garrantzitsua zuen Madrilen, ezinbestekoa Espainiako itsas-armadarekin kontratuak sinatzeko.
     
    1869. urtean sozietate anonimoa bilakatu zen, eta aurreko izena berreskuratu zuen, ''S.A. Euscalduna'' hain zuzen.
     
    Enpresaren martxa ona bigarren karlistadak (1873-1876) apurtu zuen eta, jabeeak karlista ospetsuak izanik, gerra bukatuta ez zuten Estatutik eskaera handirik jasotzen. Ondorioz, 1886. urtean ''S.A. Euscalduna''k kiebra jo zuen.
     
     
    [[Fitxategi: CAPA._57_mmtako_Vickers_Sons_&_Maxim_kañoia_01_(Canarias).jpg | thumb | left | 200px | Vickers, Sons & Maxim kañoia]]
     
    ==''The Placencia de las Armas Company Limited''==
    ::<small>''Sarrera nagusia:''</small> [[Compañía Anónima Placencia de las Armas (eu)]]
     
    ''S.A. Euscalduna'' kili-kolo zegoela zabaldu zenean, ''Nordenfelt Guns and Ammunition Company'' enpresa ingelesak ''The Placencia de las Armas Company Limited'' sortu zuen, Londresen bertan, eta ''La Euscalduna'' lantegia erosi zuten bitartekari baten bidez.
     
    ''Nordenfelt Guns and Ammunition Company'' konpania enpresa handiago batek erosi zuen, eta azken hau beste batek... eta azkenean ''Vickers, Sons & Maxim'' egin zen ''The Placencia de las Armas Company Limited''-en jabea.
     
    Hurrengo urteetan Soraluzeko lantegian jabe ingelesen produktuak ekoizten zituzten, ''The Placencia de las Armas Company Limited'' enpresak Espainiako Gobernuari, eta batez ere Itsas-armadari, saldutakoak. Batez ere kañoiak eta beren munizioa egiten zituzten.
     
    Izen ofizialaz gain, enpresak askotan ''Compañia Anónima Placencia de las Armas'' izena erabili izan zuen, nolabait bezeroen aurrean (Espainiako itsas-armada, gehien bat) atzerri kutsua leuntzeko.
     
    Urte askotan Eusebio de Calonje brigada jeneralak Vickers enpresa ordezkatu zuen Espainian, besteak beste ''The Placencia de las Armas Company Limited'' enpresan. Aitaren moduan, Eusebioren bi semeek, [[Eusebio de Calonje (eu)|Eusebio]] eta [[Alejandro de Calonje (eu)|Alejandro]], Vickers-ekin harreman estuak izan zituzten urte luzeetan.
     
     
    [[Fitxategi: Placencia_60-50_kañoia_6.jpg | thumb | right | 300px | Placencia 60/50 kañoia]]
    ==SAPA (''Sociedad Anónima Placencia de las Armas'')==
    ::<small>''Sarrera nagusia:''</small> [[Sociedad Anónima Placencia de las Armas (eu)]]
     
    ''Sociedad Anónima Placencia de las Armas'' enpresa 1935. urtean eratu zen, eta Vickers taldeari ''The Placencia de las Armas Company Limited'' akzioak erosi zizkion. Orduan [[Fabrika zaharra (eu)|fabrika zaharra]] (''La Euscalduna'') eta [[Fabrika berria (eu)|fabrika berria]]z jabetu zen. Itsas-armadarako kainoiak eta doitasun handiko tresnak ekoizten jarraitu zuen, eta mila langiletik gora izan zuen.
     
    Gerra garaian frontea bederatzi zazpi hilabetez herrian bertan ezarri zenez, errepublikanoek morteroekin eraso egin zuten; horregatik ''babeslekua'' eraiki zuten fabrika berriaren bulegoen aurrean. Eta hainbat sekzio Beasain eta Andoaina eraman zuten.
     
    Gerra ostean biltegia eta ekonomatoa eraiki ziren, baina Andoaingo lantegiak izan zuen garapen handiena, horretarako lursail aproposagoak zituelako.
     
    Urte horietan lur-armadarentzat morteroak eta kainoiak ere diseinatu eta egin zituzten, eta 1953. urtean Suediako Bofors 40 mm L/70 kainoi antiaereoak ere.
     
    Gerora ekoizpena asko zabaldu zen: lanabesak, osagai neumatikoak, ehungintzarako makinak, tankeentzako osagaiak, trasmisioak... eta kainoi eta tankeen mantentze zein zaharberritze lanak ere. Azkenik, radar sistema propioak ere garatu eta ekoizten ditu.
     
    Bilakaera honen paraleloan, Soraluzeko lantegien garrantzia gutxitzen joan zen. 1960.eko hamarkadan fabrika zaharra ia ez zen erabiltzen, eta fabrika berria 2.000 urtean utzi zuten.
     
    [[Fitxategi: Eskopeta._Antonio_Aranguren_iragarkia.jpg | thumb | 300px | left | ''La perdiz'' eskopeten iragarkia (Antonio Aranguren)]]
     
    ==...eta lantegi txikiak==
    ::<small>''Sarrera nagusia:''</small> [[Arma lantegi txikiak (eu)]]
     
    1865. urtean gremioen sistema bertan behera geratu zenean, hainbat eta hainbat armarik [[S.A. Euscalduna (eu)|La Euscalduna]] enpresa handira jo zuen lan bila, baina beste asko bere kasa hasi ziren.
     
    Arma luzeetan, XIX. mende bukaeran eta XX. mende hasieran terzerolak egiten baziren ere, Soraluzeko (eta Eibarko) produktu izarra ehiza eskopeta izan da. Arma motzetan, aurrekargako pistolek aurki lekua egin zien errebolberrei, eta XX. mendean pistola automatikoei ere. Industria laguntzailea ere sortu zen inguruan, osagaiak egiteko edota azpikontratazioa.
     
    Enpresa gehienak oso txikiak ziren, edozein krisik aurretik eramateko modukoak: krisi ekonimikoak, jabea hiltzea... Azkenak Eusko Jaurlaritzak sortutako DIARMera bildu ziren, baina 1986. urtean DIARM bera itxi zen.
     
    Enpresa handi gehienak, profesionalagoak, gerra ostean torlojugintzara lerratu ziren... 1970. hamarkadako krisiarekin ixteko.
     


    Enpresaren martxa ona bigarren karlistadak (1873-1876) apurtu zuen, eta 1886 urtean kiebra jo zuen.
    [[Fitxategi: Ramiro_Larrañaga_Fernandez_de_Arenzana_(zuri-beltzean).jpg | thumb | 300px | right | [[Ramiro Larrañaga (eu)|Ramiro Larrañaga]]]]


    ==Ramiro Larrañaga Arma Museoa==
    ::<small>''Sarrera nagusia:''</small> [[Ramiro Larrañaga Arma Museoa (eu)|Ramiro Larrañaga Arma Museoa]]


    ==''Compañía Anónima Placencia de las Armas''==
    Azken bostehun urteetan Soraluzen miloika arma egin dira, zuriak zein suzkoak, luzeak zein motzak zein kainoiak.


    Egindako arma gehienak suntsitu dira, baina oraindik bakar batzuk gordetzen dira: Eibarko Armagintza Museoan multzo ederra, inguruko museoetan beste batzuk, eta bilduma pribatuetan beste asko.


    ==''Sociedad Anónima Placencia de las Armas''==
    Gaur eguneko teknologia digitalei esker, [[Ramiro Larrañaga Arma Museoa (eu)|Ramiro Larrañaga Arma Museoa]] izeneko honek arma horietako asko eta asko biltzen eta sailkatzen ditu, era birtualean bada ere.


    Modu honetan edozeinek, soraluzetarra izan ala ez, Soraluzen memoria historikoan zehar ibilbidea egiteko aukera dauka, herri honek landu dituenak gozatzeko eta hainbat mendeetan gure aurrekoek aurrera egiteko gauza izan direla jabetzeko.




    ==Erreferentziak==
    ==Erreferentziak==
    * [[Soraluze. Monografía histórica (eu)|Soraluze. Monografía histórica]]. Ramiro Larrañaga (Soraluzeko Udala 1993).
    * [[SAPA 1935-1985 (eu)|Sociedad Anónima de Placencia de las Armas. SAPA. Trayectoria histórica de una empresa (1935-1985)]]. Victor Placencia Mendia (Andoaingo Udala-Leiçaur 2012).


    [[Kategoria: Armagintza]]
    [[Kategoria: Armagintza]]
    [[Kategoria: Soraluze]]
    [[Kategoria: Soraluze]]

    Hauxe da oraingo bertsioa, 11:17, 9 ekaina 2023 data duena

    Mapa Topographica de Plasencia
    (Florencio Josepf de Lamot 1756)

    Soraluze betidanik izan da ospetsua armagintzarengatik. Izatez, erderazko izena halaxe dauka: Placencia de las Armas.

    Arma zuriak lehen, suzko armak gero eta kañoiak azkenean, XIV eta XV mendetatik XX. mende arte, armagintza izan da soraluzetarrek aurrera eruandako jarduera ekonomiko garrantzitsuena.

    Soraluzek, batez ere, Espainiako itsas-armadarentzat egin zuen lan. Aurretik zuzenean, Erret Lantegi eta kontratisten bidez, sistema gremiala erabiltzen. Eta azken mende t'erditan, sistema gremiala erori eta gero, enpresa kapitalisten bidez.


    Hastapenak

    Sarrera nagusia: Armagintzaren hastapenak (eu)

    XV. mendeko bigarren zatian armagintza oso garatu zegoen Euskal Herrian. Lehen agiria Isabel la Católica-ren 1480.eko Erret Zedula batean agertzen zaigu, hemengo armagileri deia eta eskaria eginez, armak behar zituela eta ahalik azkarren eta ahalik gehien egiteko aginduaz. Geroztik geroago eta eskari gehiago datoz.

    Hurrengo urtekoa, 1481.koa hain zuzen, da Soraluzeko lehen aipamena.

    Euskal Herriko zein partetan egiten ziren esaten ez bazen (maizenik ere, Gipuzkoa probintziako eta Bizkaia Jaurerriko lantegietan), XVI. mendearen lehen erdian hasi ziren aipatzen Soraluze, Bergara, Eibar, Markina, Ermua, Elorrio eta Arrasate herriak suzko esku-armagintzan, eta Araba eta Tolosa arma-zurigintzan ere. Gainera, armagintzako maisutzat lehendabizikoz agertzen dena plaentziatarra da, Juan de Churruca, maestro armero, 1561.ean.

    Ordura arte arma lantegia edo fábrica de armas esaten zena, herri horietan sakabanaturik ziren lantegi ttipiak besterik etziren. Elkar-lanean ari ziren lau gremiotan bildurik, bakoitzak bere espezialitate bereziak zituzten.

    1548. urtetik aurrera bezeroa, gehien bat, Espainiako itsas-armada izan zen: armak behar zituenean enkantera ateratzen zituen (asientoak), kontratista batek hartu eta honek lanak banatzen zituen beste azpikontratista artean, eta hauek ekoizpen prozesua antolatzen zuten, lanak adituen (gremioen) artean banatuz.


    Uribarri dorre aldetik (Oscar Pérez 2017)

    Soraluzeko Erret lantegiak

    Sarrera nagusia: Soraluzeko Erret Lantegiak (eu)

    Elkar-lan honen ugaritze eta zabaltasunak antolakizun berriak eskatzen zituen, eta 1542. urtean orduko erregeak Francisco de Roxas artilleria kapitaina bidali zuen Soraluzen egoteko. 1558. urtean, berriz, Pero Gonçalez de Escalantek orduko Uribarrikoa etxearen goiko solairuak alokatu zituen erregearen izenean.

    Azkenik, armagintzan ari ziren guztiak beren borondatez bildurik, hobekuntzen bila, elkargo finkatuago bat erabaki zuten eta Felipe II.aren garaian Soraluzen sortu zuten, 1573. urtean, Fábrica de armas portátiles de fuego y blancas de guerra de la villa de Placencia izenekoa[1].

    Halaxe, Soraluze armak aztertu, probatu eta bidaltzeko gune gisa eratu zen. Uribarri jauregia Errege-Etxea gisa erabili zuten, bertan errege-gizonek (errege ministroak edo ministros reales, orduko hizkeran), bizitokia zutelarik. Urte batzuk geroago, 1622. urtean, Uribarri jauregia erre zenean berriro eraiki zuten, handiagoa orain.

    Errege-etxe honetan ez zen armarik egiten, biltegi ofiziala zen. Funtzionarioek armen eskaerak banatzen zituzten inguruko armagile eta gremioen artean. Lana bukatu eta gero, armagileek bertara eramaten zituzten, arterketa pasatzeko. Produktua onartuta, ordaintzen zitzaien eta bertan gordetzen zen behar zen lekuetara bialdu baino lehen. Bidalketa hau gurdiz egiten zen, Altzolaraino. Hemendik Debaraino alatan jeisten zen (gabarra modukoak ziren) eta hortik aurrera itsasoz.


    Kainoigile gremioa (Florencio Josepf de Lamot 1756)

    Gremioak

    Sarrera nagusia: Armagintza gremioak (eu)

    Armagintzan aritzen zirenak lau gremiotan antotaluta zeuden: kainoigileak, giltzagileak, aparejeroak eta kutxagileak. Lantegiak, bere maisu, ofozial eta aprendizekin, Soraluzen ez ezik, inguruko herrietan ere zeuden: Eibar, Elgoibar, Ermua, Arrasate...

    Eskaera bat Soraluzera heltzen zenean, gremioek bere artean banatzen zuten. Maisu bakoitzak bere lana egin eta gero, aztertzera ekartzen zuen Erret Lantegietara. Bertan zeuden erregearen zerbitzariak: ikuskariak, zuzendariak eta intendenteak.


    Soraluzen egindako fusila: giltza (XIX mendea)

    Armak eta lanabesak

    Sarrera nagusia: Armak eta lanabesak (eu)

    XIV eta XV. mendeetan arma zuriak egiten zituzten, baina XV. mendean suzko armak zabaldu zirenean armadarentzat arkabuzak eta mosketeak ekoizten zituzten. XVII. mendetik aurrera gehien bat suharri-mosketeak (edo txispa-fusilak) egiten zituzten.

    Hauekin batera, baina kopuru gutxiagotan, ehizarako suzko armak ere egiten ziren, azken hauek ornatuagoak, aitonensemeek erabiltzen zituztelako.

    Lanabesak ere egiten ziren, mota askotakoak: aizkorak, aitxurrak, pikatxoiak, palak... 1630. urtean Real Fábrica de Armas de Tolosa sortu zuten, Tolosan, baioneten ekizopena antolatzeko.

    Soraluzen, berriz, XVIII. mendean hasi ziren fusilak, karabinak, pistolak... egiten.


    Erret biltegia (Florencio Joseph Lamot 1756)

    Caracasko Gipuzkoar Errege Konpainia

    Sarrera nagusia: Caracasko Gipuzkoar Errege Konpainia (eu)

    XVIII. mendean sistemak aldaketa izan zuen: Espainiako gobernua eta Soraluzeko Erret Lantegien artean bitartekaria agertu zen: Caracasko Gipuzkoar Errege Konpainia.

    Enpresa berri hau 1728. urtean sortu bazen, 1735. urtean lortu zuen lehen kontrata eta 1785. urtea arte mantendu zen.

    Caracasko Gipuzkoar Errege Konpainiaen eragina onerako izan zen: eskaerak aurretik ordaintzen zituen (erregea ez omen zen ordaintzaile fidagarria) eta, sistemaren antolakuntza hobetuz, eskaera gehiago zerbitzeko gauza izan zen. Hori bai, komisioa irabazten zuen, txikiagoa suzko armekin (%4 edo %5a) eta handiagoa lanabesekin (%20tik %45ra artekoa).

    1785. urtean Real Compañía de Filipinas-ek ordeztu zuen, aurreko enpresaren bilakaera zena. Hamar urte geroago desagertu zen, Frantziako Konbentzio gerraren ostean, 1795. urtean hain zuzen.


    Simón de la Torre eta Iturrizaren arteko topaketa Soraluzen (Múgica 1845)

    Ohiko armagintzaren gainbehera

    Sarrera nagusia: Ohiko armagintzaren gainbehera (eu)

    1789. urtean Frantziako Iraultza hasi bazen ere, lau urte geroago Espainiak gerra deklaratu zion Frantziari, Konbentzio gerra hain zuzen (1793-1795). 1794. urtean Frantziako gudarostea Kataluña alde batetik eta Euskal Herria bestetik okupatu zituzten, Miranda de Ebroraino. Orduan hasi zen armagileen lehen ihesaldia, Asturiaseko Trubia eta Oviedora hain zuzen.

    Gerra bukatuta 1795.ean, egoera tamalgarria zen: tailerrak deseginda, armagile asko hilda edo zaurituta, alde egindako armagileek egindako konkurrentzia, Real Compañía de Filipinas desagertuta... Eta gainera, Gobernua ez zegoen lasai lantegia mugatik hain gertu egonagatik.

    Hala ere, hamar urte geroago sistema inoiz baino hobeto zegoen, bere goia jo zuelako: urteko 30.000 fusil ekoizten ziren, gehi beste mota askotako armak (pistolak, arma zuriak...). Eta Erregetxe berria eraiki zuten (1804-1809). Lanak herriak ordaindu zituen, gero Estatuari uzteko, modu honetan Erret Lantegiak Soraluzen mantentzeko.

    Orduan Espainiako Independentzia gerra etorri zen (1808-1814). Gerra bukatuta, ondorioak aurreko gerrarenak berberak izan ziren, baina askoz larriagoak: armagileen ihesaldia (Zaragoza, Valencia, Sevilla...), tailerrak deseginda, armagile asko hilda edo zaurituta...

    Hurrengo urteak ez ziren onak izan: Independentzia gerra ostean, Espainia lur jota geratu zen, eta ez zegoen diru handirik armetan gastatzeko. Eta eskaerak egotekotan, konkurrentzia handiago zegoen, Asturiasekoa kasu: lantegi berriagoak ziren, baliabide tekniko modernoagoekin. Gainera, pistoi giltza asmatu zenean, ekoizpena edozein langile koalifikatuen eskura zegoen, eta inguruko herrietan hasi ziren giltza berriak ekoizten, Soraluzeko giltza zaharrak erabili beharrean.

    Eta 1833. urtean lehen karlistada piztu zen (1.833-1.840), Soraluzeko armagintza kili-kolo lagatzen. Sasoi honetan (1835. urtean) konstituzio berriak gremioak desegin zituen, eta honeki batera Soraluzeko armagintzaren zutabeetako bat. Dena dela, Eibarko eta Soraluzeko lantegi txiki batzuk bere kasa hasi ziren saltzen.

    Azkenik, 1865. urtean bigarren zutabearen ttanda heldu zen: urtarrilak 13ko eta martxoak 8ko Erret Aginduek Erret Lantegiak bertan behera utzi zituzten. Modu honetan, mende askotako ohiko funtzionamentua bukatu zen.


    Fabrika zaharra (Serapio Múgica)

    Enpresa kapitalistak: S.A. Euscalduna

    Sarrera nagusia: S.A. Euscalduna (eu)

    Sistema gremiala desagertzerakoan, José de Ibarra e Iribecampos enpresa-gizonak (orduko alkatea zena) La Euscalduna enpresa sortu zuen, fusilak egiten jarraitzeko.

    Fabrika zaharra eraiki zuen, eta aurki Zuazubizcar, Isla y Cía enpresari negozioa pasa zion. Enpresa honek harreman-kapital garrantzitsua zuen Madrilen, ezinbestekoa Espainiako itsas-armadarekin kontratuak sinatzeko.

    1869. urtean sozietate anonimoa bilakatu zen, eta aurreko izena berreskuratu zuen, S.A. Euscalduna hain zuzen.

    Enpresaren martxa ona bigarren karlistadak (1873-1876) apurtu zuen eta, jabeeak karlista ospetsuak izanik, gerra bukatuta ez zuten Estatutik eskaera handirik jasotzen. Ondorioz, 1886. urtean S.A. Euscaldunak kiebra jo zuen.


    Vickers, Sons & Maxim kañoia

    The Placencia de las Armas Company Limited

    Sarrera nagusia: Compañía Anónima Placencia de las Armas (eu)

    S.A. Euscalduna kili-kolo zegoela zabaldu zenean, Nordenfelt Guns and Ammunition Company enpresa ingelesak The Placencia de las Armas Company Limited sortu zuen, Londresen bertan, eta La Euscalduna lantegia erosi zuten bitartekari baten bidez.

    Nordenfelt Guns and Ammunition Company konpania enpresa handiago batek erosi zuen, eta azken hau beste batek... eta azkenean Vickers, Sons & Maxim egin zen The Placencia de las Armas Company Limited-en jabea.

    Hurrengo urteetan Soraluzeko lantegian jabe ingelesen produktuak ekoizten zituzten, The Placencia de las Armas Company Limited enpresak Espainiako Gobernuari, eta batez ere Itsas-armadari, saldutakoak. Batez ere kañoiak eta beren munizioa egiten zituzten.

    Izen ofizialaz gain, enpresak askotan Compañia Anónima Placencia de las Armas izena erabili izan zuen, nolabait bezeroen aurrean (Espainiako itsas-armada, gehien bat) atzerri kutsua leuntzeko.

    Urte askotan Eusebio de Calonje brigada jeneralak Vickers enpresa ordezkatu zuen Espainian, besteak beste The Placencia de las Armas Company Limited enpresan. Aitaren moduan, Eusebioren bi semeek, Eusebio eta Alejandro, Vickers-ekin harreman estuak izan zituzten urte luzeetan.


    Placencia 60/50 kañoia

    SAPA (Sociedad Anónima Placencia de las Armas)

    Sarrera nagusia: Sociedad Anónima Placencia de las Armas (eu)

    Sociedad Anónima Placencia de las Armas enpresa 1935. urtean eratu zen, eta Vickers taldeari The Placencia de las Armas Company Limited akzioak erosi zizkion. Orduan fabrika zaharra (La Euscalduna) eta fabrika berriaz jabetu zen. Itsas-armadarako kainoiak eta doitasun handiko tresnak ekoizten jarraitu zuen, eta mila langiletik gora izan zuen.

    Gerra garaian frontea bederatzi zazpi hilabetez herrian bertan ezarri zenez, errepublikanoek morteroekin eraso egin zuten; horregatik babeslekua eraiki zuten fabrika berriaren bulegoen aurrean. Eta hainbat sekzio Beasain eta Andoaina eraman zuten.

    Gerra ostean biltegia eta ekonomatoa eraiki ziren, baina Andoaingo lantegiak izan zuen garapen handiena, horretarako lursail aproposagoak zituelako.

    Urte horietan lur-armadarentzat morteroak eta kainoiak ere diseinatu eta egin zituzten, eta 1953. urtean Suediako Bofors 40 mm L/70 kainoi antiaereoak ere.

    Gerora ekoizpena asko zabaldu zen: lanabesak, osagai neumatikoak, ehungintzarako makinak, tankeentzako osagaiak, trasmisioak... eta kainoi eta tankeen mantentze zein zaharberritze lanak ere. Azkenik, radar sistema propioak ere garatu eta ekoizten ditu.

    Bilakaera honen paraleloan, Soraluzeko lantegien garrantzia gutxitzen joan zen. 1960.eko hamarkadan fabrika zaharra ia ez zen erabiltzen, eta fabrika berria 2.000 urtean utzi zuten.

    La perdiz eskopeten iragarkia (Antonio Aranguren)

    ...eta lantegi txikiak

    Sarrera nagusia: Arma lantegi txikiak (eu)

    1865. urtean gremioen sistema bertan behera geratu zenean, hainbat eta hainbat armarik La Euscalduna enpresa handira jo zuen lan bila, baina beste asko bere kasa hasi ziren.

    Arma luzeetan, XIX. mende bukaeran eta XX. mende hasieran terzerolak egiten baziren ere, Soraluzeko (eta Eibarko) produktu izarra ehiza eskopeta izan da. Arma motzetan, aurrekargako pistolek aurki lekua egin zien errebolberrei, eta XX. mendean pistola automatikoei ere. Industria laguntzailea ere sortu zen inguruan, osagaiak egiteko edota azpikontratazioa.

    Enpresa gehienak oso txikiak ziren, edozein krisik aurretik eramateko modukoak: krisi ekonimikoak, jabea hiltzea... Azkenak Eusko Jaurlaritzak sortutako DIARMera bildu ziren, baina 1986. urtean DIARM bera itxi zen.

    Enpresa handi gehienak, profesionalagoak, gerra ostean torlojugintzara lerratu ziren... 1970. hamarkadako krisiarekin ixteko.


    Ramiro Larrañaga

    Ramiro Larrañaga Arma Museoa

    Sarrera nagusia: Ramiro Larrañaga Arma Museoa

    Azken bostehun urteetan Soraluzen miloika arma egin dira, zuriak zein suzkoak, luzeak zein motzak zein kainoiak.

    Egindako arma gehienak suntsitu dira, baina oraindik bakar batzuk gordetzen dira: Eibarko Armagintza Museoan multzo ederra, inguruko museoetan beste batzuk, eta bilduma pribatuetan beste asko.

    Gaur eguneko teknologia digitalei esker, Ramiro Larrañaga Arma Museoa izeneko honek arma horietako asko eta asko biltzen eta sailkatzen ditu, era birtualean bada ere.

    Modu honetan edozeinek, soraluzetarra izan ala ez, Soraluzen memoria historikoan zehar ibilbidea egiteko aukera dauka, herri honek landu dituenak gozatzeko eta hainbat mendeetan gure aurrekoek aurrera egiteko gauza izan direla jabetzeko.


    Erreferentziak

    1. ↑ 1630. urtean Real Fábrica de Armas de Tolosa sortu zuten, Tolosan, baioneten eta gainontzeko arma zurien ekizopena antolatzeko.
    "http://www.sorapedia.eus/index.php?title=Armagintza_(eu)&oldid=30406"(e)tik jasota