Arma lantegi txikiak (eu)

Soraluzen egindako zizta-motza edo terzerola (Eibarko Armagintza museoa 1876)

Hasiera

Sistema gremialaren azken urteetan gero eta eskaera gutxiago zetorren Espainiako armadaren aldetik, eta lantegi txikiek ozta ozta egiten zuten aurrera. Eibarko batzuk bere kasa hasi ziren, eta Soraluzen ere 1859. urtean bertako lantegi txikiek arma desberdinak egiteko baimena eskatu zuten.

Nahiz eta armadarako eskaera batzuk lortu, ahalmen gutxiko lantegiak izanik partikularrentzako produktuak ekoizten zituzten, gehienak ehiza fusilak eta pistolak.

1860. urtean Erret Agindu batek suzko armen merkatua liberalizatu zuen, eta 1865.ean gremioen sistema bertan behera geratu zen. Hurrengo urtean La Euscalduna fusil fabrika sortu zenean, hainbat eta hainbat armarik bertara jo zuen lan bila, baina beste askok bere kasa jarraitu zuten.

Teknologia eta produktuak

Orokorrean, sistema gremiala bukatu zenean, 1865 urtean, Soraluzeko armagile txikiek aurrekargako armak ekoizten zituzten. XIX mende hasieran suharri giltza erabiltzen bazuten ere, ordurako pistoi giltzak erabiltzen hasi ziren, bai fusiletan zein pistoletan.

Aldi berean, errebolberrak egiten ere hasi ziren. Arma guzti hauen bezeroak Espainiako armada zein partikularrak izaten ziren.

Baina teknologia aurreratuena jarraituz, aurki atzekargako armak egitera pasatu ziren. XX mendean hainbat patente sortu ziren Soraluzen.

Arma luzeetan, XIX mende bukaeran eta XX mende hasieran terzerolak egiten baziren ere, Espainiako armadak gero eta gutxiago eskatzen zuenez, Soraluzeko (eta Eibarko) produktu izarra ehiza eskopeta izan da.

Arma motzetan, atzekargako pistolek (eta batez ere XX mendean pistola automatikoek) gainontzeko armak desagerrarazi zituzten.

Industria laguntzailea ere sortu zen inguruan, osagaiak egiteko (eskopeta kainoiak, adarrezko kirten-azalak, apaingarriak...) edota azpikontratazioa (mekanizazioa, kainoien txarolatua, fundizioa...)

(handitzeko, sakatu gainean)

• 

  Lefaucheaux eskopeta
  (Juan Arluciaga 1865)

• 

  Lefaucheaux eskopeta
  (Juan Arluciaga 1865)

• 

  Eskopeta
  (Mauricio Larrañaga 1876)

XIX. mendeko enpresa zerrenda

Urteak	Izena	Kalea	Produktuak	Marka	Gerora
<1844>	Aranguren		Pistoi pistolak
<1848>	José Joaquín Larrearegui		Pistoi eskopetak
<1852-1858>	Juan Francisco Astiazaran		Aurrekarga pistolak Pistoi eskopetak
1857>	José Ignacio Ybarra		Rifleak	CONTR.YBAR A.R C.YBARRA	Zuazubizcar, Isla y Cia.
1857-1863	Juan Aldasoro	Elizburu	Rifleak	ALDASORO	Zuazubizcar, Isla y Cia.
<1865>	Juan Arluziaga		Eskopetak
<1877>	M.A.		Atzekarga pistolak	M.A. PLACENCIA
	Amosategui		Atzekarga pistolak	AMOSATEGUI PLACENCIA
	Mauricio Larrañaga		Atzekarga fusikak

XX. mendea

Enpresa gehienak oso txikiak ziren, eta krisi ekonomikoak suertatzerakoan ixteko aukera handiekin. Gainera, askok ez zuten irauten jabea baino luzeago. 1929 urtean oraindik hogeita hamar arma-tailer zeudela herrian. Gerra zibila amaituta, ordea, torlojuak egiten hasi ziren tailer horietako asko. Sasoi horretan indar handia hartu zuen torlojugintzak, eta 60. hamarkadan jo zuen goia.

Modu horretan, jatorriz arma-enpresa zirenak, Inocencio Madina, Eugenio Argarate, Sandalio Barrenechea, Juan María Arizaga, Amuchastegui eta Sacia kasu, torlojuak egiten hasi ziren.

XX mendearen bigarren zatian torlojugintza herriko industriaren jarduera nagusia zen, nahiz eta armagintzak bazuen artean presentziarik, batez ere SAPAk langile asko zituelako. Hala ere, beste enpresa batzuek ehizako eskopetak egiten jarraitu zuten, esateko Miguel Larrañaga eta Sucesores de Eusebio Arizagak.

Propaganda komentuetaraino

Armak saltzeko, gaurko moduan, kanpainak egiten zituzten; baina ez ziren guztion gustoko. Esateko, 1909. urtean Antonio Arangurenek bere armak eskaini omen zizkien komentuei,eta zurrumurrua hainbat aldizkarik ontzat hartu zuten.

Madrilgo El Motín, esateko, eskaintzak Portugaleko komentuetara heldu zela jaso zuen (gogoratu behar da urte hartan Portugalen Errepublika aldarrikatu zutela):

Anbrosioren karabinak

Portugalgo zenbait komentutan hurrengoaren moduko zirkularrak aurkitu dira, gainetik Erantzunda idatzita zutela, arkatz urdinez.

Aranguren eta Konpañia. Suzko arma fabrika. Soraluze (Gipuzkoa).

… komunitateko gorengo agurgarria,

Jaun txit errespetagarria.

Hainbat elkarte erlijiosok armak eskatu dizkigute beren komentuak defendatzeko, eta gure zerbitzuak eskaintzen ausartzen gara. Jarraian, gure armen preziorik onena ematen dizkizuegu, merkantzia geltoki honetan bagoian jarrita.

Horregatik, atsegin handiz zure eta Komunitate horren zerbitzari.

Aranguren y Compañia

• Armada modeloko zizpa-motza, brida bakarrekoa, kalibreko 11 mm, 12 pezeta.
• Armada modeloko karabina, bi bridakoa, kalibrea 11 mm, 15 pezeta.
• Armada modeloko karabina, hiru bridakoa, kalibrea 11 mm, 20 pezeta.
• Armada modeloko fusila, hiru bridakoa, kalibrea 11 mm, 20 pezeta.
• Baioneta motza, 13 pezeta.
• Winchester zizpa motza, kalibre 44, 20 pezeta.

N.B. Unión Española de Explosivos-ek ekoizten dituen kartutxo klase guztiak ere eman diezazkizukegu, enpresa honen ordezkaritzen tarifa berberatan.

Zirkular horiek kopiatzen ditut, herrikideak konbentzeko arrazoi nuela komentuetan armak zeudela esanez; eta ez uste dudalako, hala denean, beren jabeei ezertarako balio dietenik. Herriak "bisita" egitea erabakitzen duen egunean, karabina horiek guztiak Anbrosiorenak bihurtuko dira.

Carabinas de Ambrosio (El Motín 1910)

Sortutako iskanbila Frantziaraino heldu zen, antzeko artikulua agertu zela:

Abadeak alde guztietan berdinak

Espainian, gaur egun, Moret jaunaren gobernuari zailtasunak sortu nahi dizkiote, Frantziako Briand Ministerioari sortu nahi dizkioten bezala.

Eta apezpiku espainiar horiek ez dituzte eskuak geldi. Askatasunaren izenean, Kontseiluko presidenteari eskatzen diote eskola laikoak irekitzeko baimena ukatzeko. Jaun horiek irakaskuntzaren monopolioa eskatzen dute haientzat. Elizak espainiar guztiak bere doktrinak jarraitzera behartu nahi ditu, garunak desitxuratzeko eta kontzientzia guztiak bere erara moldatzeko pribilegioa izan nahi du.

Hori ez da dena. Espainia zorigaiztokoa engainatzeko, apaizek, apezpikuek eta fraideek ez dute aski gaur egun ongi zaharkituriko beren arma espiritualez erabiltzen, errebolberrak, fusilak eta metrailadoreak ere erosten dituzte. Ez dira zurrumurru lausoak.

Aranguren eta Konpañia. Suzko arma fabrika. Soraluze (Gipuzkoa).

… komunitateko gorengo agurgarria,

Hainbat elkarte erlijiosok armak eskatu dizkigute beren komentuak defendatzeko, eta gure zerbitzu-eskaintzak aurkezten dizkizuegu. Hemen behean, gure armen preziorik onena, halako geltokian bagoian entregatutako merkantzia, etab. (jarraian karabinen, fusil arrunten, armadako fusil modeloen, errebolberren, baioneten etabarren prezioak).

N.B. Unión Española de Explosivos-ek ekoizten dituen kartutxo klase guztiak ere eman diezazkizukegu, enpresa honen ordezkaritzen tarifa berberatan.

Bilboko egunkari baten arabera, Eibarren bildutako sistema zaharreko hamar mila fusil saldu zitzaien eliz-kongregazioei, abade baten bitartez.

EIAL. Iragarkia

Euzko Izkillugiñen Elkar Langintza (EIAL)

Gehiago jakiteko, sakatu hemen.

Errepublika garaian krisia oso handia zenez, 1933 urtean Soraluze, Elgoibar eta Eibarko armagile (eskopetagile) batzuk, ELA-STV sindikatuko afiliatuek, Euzko Izkillugiñen Elkar Langintza (EIAL) sortu zuten.

Kooperatiba moduan eratu ziren, eta hiru urteetan mota guztietako milaka eskopeta egin zituen. Baina gerra sortu zenean egitasmoa zapuztu egin zen.

Felix Sarasqueta lantegia

Bukaera

Ingurua ikaragarri gogor astindu zuen, ordea, 80. hamarkadako krisialdiak, tartean armagintza enpresak. 1984 urtean Eusko Jaurlaritzak DIARM enpresa sortu zuen, Eibar inguruko armagintza enpresak biltzeko eta aurrera ateratzeko; Soraluzeko bi enpresak bertara bildu ziren. DIARMek lantegi berria eraiki zuen Itziarko industrialdean, baina bide oparorik ez zuen izan: bi urte beranduago (1986) itxi zen.

Armagintzan aritutako Soraluzeko azken enpresa Felix Sarasqueta y Cía izan zen, Eibartik etorria eta lantegia Sagar-errekako sarreran zuela. Krisiak ere jo zuen eta Inde S.A.L. izartera pasa zen, baina alferrik, azkenean hau ere itxi egin zelako.

XX. mendeko enpresa zerrenda

Armagileak

Urteak	Izena	Kalea	Produktuak	Marka	Gerora
<1929>	José Alberdi e Hijos		Smith errebolberrak
<1967	Calixto Altuna	Gabolats	Eskopetak	C.A.
<1921>	Nazario Arana	Errekalde
1922-1984 (DIARM)	Arando y Larrañaga Arando y Cía Miguel Larrañaga		Eskopetak	Indiarra Eperra M.L. Gacela Vulcano
<1929>	Antonio Aranguren		Terzerolak Eskopetak	Eperra La perdiz
1900?-1921>	Ignacio Aranguren Aranguren y Cía	Etxaburueta Santa Ana	Terzerolak Eskopetak Karabinak		Torlojugintza
<1929>	Francisco Argárate		Eskopetak
<1921>	Arizaga y Lete	Errabal
1908-1984 (DIARM)	Eusebio Arizaga Sucesores de Eusebio Arizaga	Kalebarren Baltegieta	Smith errebolberrak Pistola automatikoak	La sorda E.A. / F.A.
<1921-1930>	Juan María Arizaga	Errekalde Baltegieta	Eskopetak	J.A. Untxia Lehoia	Torlojugintza
<1921>	Anacleto Arluziaga	Errekalde
<1921>	Arzuaga y Cía	Santa Ana
	Pascual Churruca		Eskopetak	C.B.M.	Torlojugintza
<1921>	Javier Echaniz	Santa Ana
<1921>	Manuel Galarraga	Baltegieta
<1929>	Garmendia y Aldazabal Garmendia, Aldazabal y Arcelus	Atxuri	Eskopetak	Bi esku Biñarte	Iturgintza
<1929>	Patricio Iraola	Iturburu (Baltegieta)	Terzerolak Eskopetak	P.I.
<1929>	Izaguirre Maiztegui y Cía	Etxaburueta	Eskopetak Smith errebolberrak	I.M.
<1930>	Mauricio Larrañaga	Gabolats	Eskopetak	M.L.
<1929>	Luis Lacuesta Viuda de Lacuesta		Eskopetak Lantegi laguntzailea ere	Beltxarga
<1921-1929>	Leocadio Legaristi Legaristi y Cía	Etxaburueta	Terzerolak Eskopetak	Azkonar burua L.L.
	Leturiondo y Argárate		Eskopetak	Shoot Futbolaria
	Esteban Leturiondo	Kalegoen (Santa Ana)	Eskopetak	E.L.
	Lizarralde y Oregui		Eskopetak Pistolak	L y O
	Benigno Maiztegui		Eskopetak	C.M.	Torlojugintza
<1929>	Bruno Maiztegui	Kalegoen (Santa Ana)	Eskopetak	Trompa Diana
<1929>	Manuel Maiztegui		Terzerolak Eskopetak	Aingura
<1929>	Ramón Maiztegui		Eskopetak
<1921-1929>	Mendicute y Lascurain	Kalebarren	Eskopetak	Oilarra
<1921>	Olaizola y Lascurain	Errabal
<1929>	Vicente Olaizola Industrias Vicente Olaizola	Errabal	Eskopetak Smith errebolberrak	Atlante V.O.E.	Torlojugintza
<1929-1958	Matías San Miguel		Eskopetak	M.S.M.
	Urriola y Sarasqueta Felix Sarasqueta y Cía		Eskopetak	U.S. F.S.C. El faisán Master Pioner Tauro
<1929>	Saturnino Treviño		Eskopetak Smith errebolberrak	S.T.
<1929>	Ambrosio Urizar	Etxaburueta	Eskopetak	Ahuntza

Lantegi laguntzaileak: osagaiak eta azpikontratazioa

Urteak	Izena	Kalea	Ekoizpena
<1929>	Serafín Achótegui y Cía SACIA Ceventor	Kotxebidea	Mekanizatuak Gerora, torlojugintza
1903-1929>	Felipe Aguirregomezcorta Aguirregomezcorta y Cía Sobrinos de Aguirregomezcorta Industrias Iñurrieta	Errekalde	Eskopeta kainoiak
<1920>	Isaac Alday Alday y Cía	Elizburu	Adarrezko kirten-azalak
<1929>	Eugenio Argárate		Esportazioa
<1929-1970	Agustín Arias		Fundizioa
	Sandalio Barrenetxea	Santa Ana	Eskopeta kainoiak (S.B. markarekin) Gerora, torlojugintza
1910-1929>	Ascensio Gabilondo	Gabolats	Adarrezko kirten-azalak
<1929>	José María Galarraga		Eskopeta kainoiak
<1929>	Ildefonso Ganchegui		Eskopeta kainoien apaingarriak
<1929>	Luis Lacuesta Viuda de Lacuesta		Adarrezko kirten-azalak (eskopetak ere)
<1929>	Felipe Lete		Mekanizatuak
<1929>	Juan José Lete		Eskopeta kainoiak Gerora, lanabesak
<1929>	Inocencio Madina		Mekanizatuak
<1929>	Antonio Osa		Mekanizatuak

Ramiro Larrañaga Arma Museoan

Lantegi txikiek egindako arma gehienak suntsitu dira, baina oraindik XX mendean egindako eskopeta eta karabina asko gordetzen dira, bildumazaleek ondo baloratuta.

Gaur eguneko teknologia digitalei esker, Ramiro Larrañaga Arma Museoa izenekoak arma horietako asko biltzen eta sailkatzen ditu, era birtualean bada ere.

Museoak gela gehienetan erakusten ditu Soraluzeko lantegi txikiek egindako armak:

• Arma museoa. Txispa-fusilak (eu)
• Arma museoa. Pistoi-fusilak (eu)
• Arma museoa. Atzekarga fusilak (eu)
• Arma museoa. Ehiza-eskopetak eta karabinak (eu)
• Arma museoa. Txispa-pistolak (eu)
• Arma museoa. Pistoi-pistolak (eu)
• Arma museoa. Atzekarga pistolak eta errebolberrak (eu)