«Txispa-fusilak (eu)»: berrikuspenen arteko aldeak

Hauxe da oraingo bertsioa, 12:40, 10 martxoa 2024 data duena

Txispa-fusila suzko arma luzea izan zen, mosketearen familiakoa baina askoz aurreratuagoa.

Mosketeak XVI mendean sortu ziren, arkabuzaren bilakaera moduan. Hasieran argi-mukizko giltza erabiltzen zuten, arkabuzen moduan.

Baina arrisku handikoa zenez, errobera giltza asmatu zuten, txinpartak edozein momentuan sortuz polbora pizteko. Sistema berriak ez zuen arrakasta handia izan, konplexua eta garestia zelako.

Soraluzen egindako txispa-fusila (XIX mendea)

XVI mende bukaeran suharri sistema asmatu zuten^[1], eta txispa-fusilak sortu ziren. Teknologia berehala heldu zen Soraluze eta inguruko lantegietara: 1.590 urtean Gregorio de Hernizketa armagilea hil zeneko ondasun zerrenda egin zutenean, bertan agertzen da ...lau suharri giltza...^[2]. Baina erabilera ez zen orokorra, XVII mendean argi-mukizko mosketeei Bizkaiko mosketeak esaten zitzaien, txispa-fusiletatik bereizteko.

Teknologi aurrerapenak

Pisua gutxitu

Hasierako mosketeek 20-25 kilo pisatzen zuten, eta bi eta bi metro t'erdi arteko luzeera zuten.

Gero eta arinago izaten ziren, eta XVII mende erdialdean 7tik 9 kilotako pisua izaten zuten, eta metro t'erdiko luzeera.

Kalibera, berriz, ez zen asko gutxitu: 27 mm-tatik 22/ 23 mm-tara.

Soraluzen egindako txispa-fusila (XIX. mendea)

Suharri giltza

Errobera giltza erabili beharrean, suharri giltza asmatu zuten. Sistema honi esker tiroa egiteko erritmo biziagoa lortzen zen, eta argi-mukia desagertu zen betiko, zeuzkan arriskuekin.

Gainera, Marin de Bourgeoys frantsesak diseinua hobetu zuen, tarteko posizioa asmatzen: segurua. Posizio berri honetan ezin zen tiro egin, baina bai almetxa polboraz kargatu.

Mosketeak eta baionetak

Baionetak

Orokorrean musketariek ez zuten buruz buru borroka egiten; baina inoiz beharrezkoa izan eta gero, ezpata eta sastagaia erabiltzen zuten.

Aurki konturatu ziren sastagaiaren helbulekua mosketearen ahoan sartuta, pika modukoa erabili zitekeela. Gero, propio mosketeekin erabiltzeko sastagaiak sortzen ari ziren. Baina bazegoen traba handi bat: sastagaiaren heldulekua mosketearen ahoan sartuta, ezinezkoa zen tiro egitea. Eta inork tiro egiten bazuen, norberaren burua zauritzeko aukera handiak ziren.

Horregatik baioneta asmatu zuten. Sastagairi helduleku normala kendu eta beste bat berezia jarri, mosketearen aho inguruan lotzen dena, modu honetan tiroa egiteko aukera emanez.

Izena Baiona hiritik dator, bertan asmatu omen zutelako 1.670 urtean. Dena dela, 1.642 urtetik aurrera Frantziako konpainia batzuk antzeko armak erabiltzen zituzten, pikak ordezkatzeko.

Paperezko kartutxoak

Polbora eta jaurtigaiak

XVI mendean polbora karga bakoitza egurrezko tutu batean gordetzen bazen, XVII mendearen hasieran karga eta jaurtikaria paperezko tutuetan (kartutxoak) biltzen hasi ziren. Lehen mosketari batek 12 tiro egiteko kargak eraman balezakeen, sistema berriarekin uhalak 20tik 40ra karga izan zezakeen.

Teknologia guzti hauekin mosketeen erabilera erraztu zen, eta arriskuak gutxitu. Ondorioz, eta soldaduen trebetasuna landuz, minutuko hiru tiro egin zitekeen, aurretik baino askoz gehiago.

Fusil motak

Fusilaren ordez, beste izen batzuk ere erabili izan dira antzeko armak izendatzeko:

Karabina. Fusilaren antzekoa, baina motzagoa eta potentzi gutxiagokoa.
Zizta-motza edo Terzerola. Zalditeriak erabilita, karabina baino herena motzagoa.
Erriflea. Fusil edo karabinaren antzekoa, baina luzeagoa eta anima marratua duena.
Eskopeta. Balak bota beharrean kartutxoak edo perdigoiak erabiltzen ditu. Kañoi bat ala bikoa izan daiteke, eta gehienetan ehizarako erabiltzen da.

Soraluzen egindako pistoidun zizta-motza edo terzerola (Armagintza museoa 1846)

Irudiak

Simancaseko Artxibategi Orokorrean bi marrazki gordetzen dira, biak giltzak erakusten dituztela; bata 1746 urtekoa eta bigarrena 1753koa:

Rastrillo visto por la espalda, por el lado, por delante... Plano de la pieza que cubre..., perfil de la misma pieza...
Diseño de una llave de fusil para el nuevo armamento de las R(eales) Guardias Españolas, vista por la parte interior y exterior, con separación de piezas en plano y en perfil. (Benito de Espada)

(handitzeko, sakatu gainean)

Soraluzen egindako fusil giltza
(Simancas 1746)
Soraluzen egindako fusil giltza
(Simancas 1753)
Soraluzen egindako fusila
(XIX mendea)
Soraluzen egindako fusila: kutxa
(XIX mendea)
Soraluzen egindako fusila: giltza
(XIX mendea)
Soraluzen egindako fusila: giltza
(XIX mendea)
Soraluzen egindako fusila: giltza
(XIX mendea)
Soraluzen egindako fusila: kainoia
(XIX mendea)
Soraluzen egindako fusila: kainoia
(XIX mendea)

Fusilariak

Mosketeek izandako bilakaerak guda-zelaiko aniztasuna desagerrarazi zuen. Su-ahalmena handituz arkulariak, ballestariak… ordeztu zituzten; pisua arinduz arkabuzariak ordeztu zituzten; baioneta erantsi pikariak ordeztu zituzten… Azkenean, soldadu ia denak mosketariak ziren.

Aurreko mosketariekin alderatuta, aldaketak nabarmenak ziren: mosquetea askoz arinago eta luzeagoa zen, doitasuna handitu zen, su-ahalmena dezente handiagoa zuten: mosketaria fusilaria bihurtu zen.

Bilakaera

200 urte iraun zuen suharri-giltzak jaun eta jabe.

Baina XIX mende hasieran polbora leherkariak aurkitu zen, eta perkusio-giltza asmatu. Bi hauek oinarri hartuta, Egess armagile ingelesak pistoi-giltza garatu zuen.

Aldi berean, kainoien arimak estriatzen hasi ziren; modu honetan jaurtigaia kainoian biratzen zen, doitasuna eta irismena handitzen.

Pistoi-giltza arma luzeetan (fusilak, karabinak, zizta-motzak edo terzerolak...) zein motzetan (pistolak) erabili izan zen. Dena dela, Soraluzen txispa fusilak eta pistolak ez ziren behereala desagertu, XIX mendearen erdialdean ere egiten ari ziren eta.

Erreferentziak

Soraluzen egindako txispa-fusilak. Arma museo birtuala.
Castra in Lusitania. y los mosquetes aún más letales. Amo del Castillo.
Inventario de bienes de un armero. Ramiro Larrañaga (Eusko Ikaskuntza 1988)

↑ Batzuen iritziz, Espainian sortu zen 1.580 urtean.
↑ ...quatro llaves de chispas... (sic)

[1] Batzuen iritziz, Espainian sortu zen 1.580 urtean.

[2] ...quatro llaves de chispas... (sic)

[1]

[2]

@@ 1. lerroa: / 1. lerroa: @@
-Txispa-fusila suzko arma izan zen, mosketearen familiakoa.
+Txispa-fusila suzko arma luzea izan zen, mosketearen familiakoa baina askoz aurreratuagoa.
-Mosketeak XVI mendean sortu ziren, arkabuzaren bilakaera moduan. Hasieran argi-mukizko<ref>Argi-mukia. Metxa.</ref> sistema erabiltzen zuten, arkabuzen moduan.
+[[Mosketeak (eu)|Mosketeak]] XVI mendean sortu ziren, [[Arkabuzak (eu)|arkabuzaren]] bilakaera moduan. Hasieran [[Teknologia: argi-mukizko giltza (eu)|argi-mukizko giltza]] erabiltzen zuten, arkabuzen moduan.
-Baina arrisku handikoa zenez, errobera sistema asmatu zuten, txinpartak edozein momentuan sortuz polbora pizteko. Sistema berriak ez zuen arrakasta handia izan, konplexua eta garestia zelako.
+Baina arrisku handikoa zenez, [[Teknologia: errobera giltza (eu)|errobera giltza]] asmatu zuten, txinpartak edozein momentuan sortuz polbora pizteko. Sistema berriak ez zuen arrakasta handia izan, konplexua eta garestia zelako.
-XVII mende bukaeran suharri sistema asmatu zuten, eta txispa-fusilak sortu ziren.
+[[Fitxategi: Fusil_zaharra_01_(osoa).jpg | thumb | center | 600px | Soraluzen egindako txispa-fusila (XIX mendea)]]
+XVI mende bukaeran suharri sistema asmatu zuten<ref>Batzuen iritziz, Espainian sortu zen 1.580 urtean.</ref>, eta txispa-fusilak sortu ziren. Teknologia berehala heldu zen Soraluze eta inguruko lantegietara: 1.590 urtean Gregorio de Hernizketa armagilea hil zeneko ondasun zerrenda egin zutenean, bertan agertzen da ''...lau suharri giltza...''<ref>''...quatro llaves de chispas...'' (sic)</ref>. Baina erabilera ez zen orokorra, XVII mendean argi-mukizko mosketeei ''Bizkaiko mosketeak'' esaten zitzaien, txispa-fusiletatik bereizteko.
 ==Teknologi aurrerapenak==
-===Suharri-sistema===
+===Pisua gutxitu===
-Txinparta-giltza batek suharri zatia eusten du mailu motz baten muturrean. Mailu hau atzera botatzen da arma amartillatzeko<ref>Amartillatu edo katua jaso. Arma tiro egiteko prest utzi.</ref>.
+Hasierako mosketeek 20-25 kilo pisatzen zuten, eta bi eta bi metro t'erdi arteko luzeera zuten.
-Katua sakatu eta gero, malguki batek mailua aurrera bultzatzen du, eta suharriak ''rastillo'' izeneko pieza bat jotzen du. Aldiberean, Mailuak rastrilloa aurrera bultzatzen du, polbora duen almetxa<ref>Almetxa edo kazoleta. Polbora mehea jartzen zen tokia.</ref> zabalduz.
-Suharriak ''rastrilloa'' jotzerakoan txinpartak sortzen dira, eta almetxara pasatzen direnak bertako polbora mehea pizten dute. Sortutako sugarra kainoi barrura pasatzen da, bertako polbora pizten eta tiroa eraginez.
-Sistema honi esker tiroa egiteko erritmo biziagoa lortzen zen, eta argi-mukia desagertu zen betiko, zeuzkan arriskuekin.
+Gero eta arinago izaten ziren, eta XVII mende erdialdean 7tik 9 kilotako pisua izaten zuten, eta metro t'erdiko luzeera.
+Kalibera, berriz, ez zen asko gutxitu: 27 mm-tatik 22/ 23 mm-tara.
-[[Fitxategi: Mosketeak._Marin_Le_Bourgeoys.jpg | thumb | left | 200px | Marin le Bourgeoys]]
-===Marin le Bourgeoys-en hobekuntza===
-Marin de Bourgeoys frantsesak diseinua hobetu zuen, tarteko posizioa asmatzen: ''segurua''. Posizio berri honetan ezin zen tiro egin, baina bai almetxa polboraz kargatu.
-Behin almetxa ''rastrillo''az itxi eta gero, mailua atzera bota behar zen arma amartillatzeko, tiroa egiteko prest uzteko.
+[[Fitxategi:  Txispa_fusila._Infanteriarentzat_01_(Armagintza_Museoa_1815).jpg | thumb | center | 600px | Soraluzen egindako txispa-fusila (XIX. mendea)]]
+===Suharri giltza===
+Errobera giltza erabili beharrean, [[Teknologia: suharri giltza (eu)|suharri giltza]] asmatu zuten. Sistema honi esker tiroa egiteko erritmo biziagoa lortzen zen, eta argi-mukia desagertu zen betiko, zeuzkan arriskuekin.
-Sistema hau 1610 eta 1615 urteen artean asmatu bazuen ere, aurki Europa osoan zabalduta zegoen.
+Gainera, Marin de Bourgeoys frantsesak diseinua hobetu zuen, tarteko posizioa asmatzen: ''segurua''. Posizio berri honetan ezin zen tiro egin, baina bai almetxa polboraz kargatu.
@@ 32. lerroa: / 30. lerroa: @@
 Orokorrean musketariek ez zuten buruz buru borroka egiten; baina inoiz beharrezkoa izan eta gero, ezpata eta sastagaia erabiltzen zuten.
-Aurki konturatu ziren sastagaiaren helbulekua mosketearen ahoan sartuta, ''pika'' modukoa erabili zitekeela. Gero, propio mosketeekin erabiltzeko sastagaiak sortzen ari ziren.
+Aurki konturatu ziren sastagaiaren helbulekua mosketearen ahoan sartuta, ''pika'' modukoa erabili zitekeela. Gero, propio mosketeekin erabiltzeko sastagaiak sortzen ari ziren. Baina bazegoen traba handi bat: sastagaiaren heldulekua mosketearen ahoan sartuta, ezinezkoa zen tiro egitea. Eta inork tiro egiten bazuen, norberaren burua zauritzeko aukera handiak ziren.
+Horregatik baioneta asmatu zuten. Sastagairi helduleku normala kendu eta beste bat berezia jarri, mosketearen aho inguruan lotzen dena, modu honetan tiroa egiteko aukera emanez.
-Baina bazegoen traba handi bat: sastagaiaren heldulekua mosketearen ahoan sartuta, ezinezkoa zen tiro egitea. Horregatik baioneta asmatu zuten; hau da, sastagairi helduleku normala kendu eta beste bat berezia jarri, mosketearen aho inguruan lotzen dena, modu honetan tiroa egiteko aukera emanez.
+Izena Baiona hiritik dator, bertan asmatu omen zutelako 1.670 urtean. Dena dela, 1.642 urtetik aurrera Frantziako konpainia batzuk antzeko armak erabiltzen zituzten, pikak ordezkatzeko.
+[[Fitxategi: Mosketeak._Paperezko_kartutxoa.jpg | thumb | left | 400px | Paperezko kartutxoak]]
 ===Polbora eta jaurtigaiak===
+XVI mendean polbora karga bakoitza egurrezko tutu batean gordetzen bazen, XVII mendearen hasieran karga eta jaurtikaria paperezko tutuetan ([[Teknologia: aurrekarga jaurtigaiak (eu)#Kartutxoak|kartutxoak]]) biltzen hasi ziren. Lehen mosketari batek 12 tiro egiteko kargak eraman balezakeen, sistema berriarekin uhalak 20tik 40ra karga izan zezakeen.
+Teknologia guzti hauekin mosketeen erabilera erraztu zen, eta arriskuak gutxitu. Ondorioz, eta soldaduen trebetasuna landuz, minutuko hiru tiro egin zitekeen, aurretik baino askoz gehiago.
+===Fusil motak===
+Fusilaren ordez, beste izen batzuk ere erabili izan dira antzeko armak izendatzeko:
+* Karabina. Fusilaren antzekoa, baina motzagoa eta potentzi gutxiagokoa.
+* Zizta-motza edo Terzerola. Zalditeriak erabilita, karabina baino herena motzagoa.
+* Erriflea. Fusil edo karabinaren antzekoa, baina luzeagoa eta anima marratua duena.
+* Eskopeta. Balak bota beharrean kartutxoak edo perdigoiak erabiltzen ditu. Kañoi bat ala bikoa izan daiteke, eta gehienetan ehizarako erabiltzen da.
+[[Fitxategi: Tercerola._Soraluzen_egindakoa_(Armagintza_museoa_1846).jpg | thumb | center | 600px | Soraluzen egindako pistoidun zizta-motza edo terzerola (Armagintza museoa 1846)]]
-Aurretik polbora karga bakoitza egurrezko tutu batean gordetzen bazen, gero karga eta jaurtikaria paperezko tutuetan biltzen hasi ziren, eta hauek segurtasun estalkiak zituen kartutxo-uhaletan gordetzen ziren. Lehen mosketari batek 12 tiro egiteko kargak eduki balezake, sistema berriarekin uhalak 20tik 40ra karga izan zezakeen.
+==Irudiak==
+Simancaseko Artxibategi Orokorrean bi marrazki gordetzen dira, biak giltzak erakusten dituztela; bata 1746 urtekoa eta bigarrena 1753koa:
+* Rastrillo visto por la espalda, por el lado, por delante... Plano de la pieza que cubre..., perfil de la misma pieza...
+* Diseño de una llave de fusil para el nuevo armamento de las R(eales) Guardias Españolas, vista por la parte interior y exterior, con separación de piezas en plano y en perfil. (Benito de Espada)
-Modu honetan erabilera erraztu zen, eta arriskuak gutxitu. Ondorioz, eta trebetasuna landuz, minutuko hiru tiro egin zitekeen, aurretik baina askoz gehiago.
+''(handitzeko, sakatu gainean)''
+<gallery>
+   Suzko_armak._Fusil_giltza_(Simancas_1746).jpg | Soraluzen egindako fusil giltza <br> (Simancas 1746)
+   Suzko_armak._Fusil_giltza_(Simancas_1753).jpg | Soraluzen egindako fusil giltza <br> (Simancas 1753)
+   Fusil_zaharra_01_(osoa).jpg                   | Soraluzen egindako fusila <br> (XIX mendea)
+   Fusil_zaharra_02_(kutxa).jpg                  | Soraluzen egindako fusila: kutxa <br> (XIX mendea)
+   Fusil_zaharra_03_(giltza).jpg                 | Soraluzen egindako fusila: giltza <br> (XIX mendea)
+   Fusil_zaharra_04_(giltza).jpg                 | Soraluzen egindako fusila: giltza <br> (XIX mendea)
+   Fusil_zaharra_05_(giltza).jpg                 | Soraluzen egindako fusila: giltza <br> (XIX mendea)
+   Fusil_zaharra_06_(kainoia).jpg                | Soraluzen egindako fusila: kainoia <br> (XIX mendea)
+   Fusil_zaharra_07_(kainoia).jpg                | Soraluzen egindako fusila: kainoia <br> (XIX mendea)
+</gallery>
 ==Fusilariak==
-Mosketeek izandako bilakaera guda-zelaiko partaideak berdintzea ahalbidetu zuen. Su-ahalmena handituz arkulariak, ballestariak… ordeztu zituen; pisua arinduz arkabuzariak ordeztu zituen; baioneta erantsi pikariak ordeztu zituen… Azkenean, denak ziren mosketariak.
+Mosketeek izandako bilakaerak guda-zelaiko aniztasuna desagerrarazi zuen. Su-ahalmena handituz arkulariak, ballestariak… ordeztu zituzten; pisua arinduz arkabuzariak ordeztu zituzten; baioneta erantsi pikariak ordeztu zituzten… Azkenean, soldadu ia denak mosketariak ziren.
-Aurreko mosketariekin alderatuta, aldaketak nabarmenak ziren: mosquetea askoz arinago eta luzeagoa zen, doitasuna handitu zen, su-ahalmena  dezente handitu: mosketaria fusilaria bihurtu zen.
+Aurreko mosketariekin alderatuta, aldaketak nabarmenak ziren: mosquetea askoz arinago eta luzeagoa zen, doitasuna handitu zen, su-ahalmena dezente handiagoa zuten: mosketaria fusilaria bihurtu zen.
-==Pistoi-mosketeak==
+==Bilakaera==
-XIX mende hasieran, Napoleon sasoiaren bukaeran, pistoi-sistemak suharri-sistema ordezkatu zuen. Aldi berean, armen arimak estriatzen hasi ziren; modu honetan jaurtigaia kainoian biratzen zen, doitasun eta irismena handitzen.
+urte iraun zuen suharri-giltzak jaun eta jabe.
-Pistoi sistema suharri sistema baino soilagoa da. Almetxan polbora jarri beharrean, gero suharriz pizteko, kapsula leherkaria jartzen da, merkurio fulminatoz<ref>Hg (ONC)2. Merkurio, azido nitrikoa eta alkohola.</ref> beteta. Katuak mailua askatzerakoan honek kapsula jotzen du, merkurio fulminatoa lehertuz. Sugarrak tximinietatik kainoira pasatzen dira, eta bertan polbora pizten dute.
+Baina XIX mende hasieran polbora leherkariak aurkitu zen, eta perkusio-giltza asmatu. Bi hauek oinarri hartuta, Egess armagile ingelesak [[Teknologia: pistoi giltza (eu)|pistoi-giltza]] garatu zuen.
+Aldi berean, kainoien arimak estriatzen hasi ziren; modu honetan jaurtigaia kainoian biratzen zen, doitasuna eta irismena handitzen.
-==Etorkizuna ==
+Pistoi-giltza arma luzeetan (fusilak, karabinak, zizta-motzak edo terzerolak...) zein motzetan (pistolak) erabili izan zen. Dena dela, Soraluzen txispa fusilak eta pistolak ez ziren behereala desagertu, XIX mendearen erdialdean ere egiten ari ziren eta.
-Hurrengo aldaketak bi ziren: kapsula leherkaria jaurtigai tutuetan jartzea, eta kartutxoak atzetik sartzea.
 ==Erreferentziak==
+* [[Arma museoa. Txispa-fusilak (eu)| Soraluzen egindako txispa-fusilak]]. Arma museo birtuala.
+* [http://amodelcastillo.blogspot.com.es/2014/05/y-los-mosquetes-aun-mas-letales.html Castra in Lusitania. y los mosquetes aún más letales]. Amo del Castillo.
+* [[Inventario de bienes de un armero (eu) | Inventario de bienes de un armero]]. Ramiro Larrañaga (Eusko Ikaskuntza 1988)
-[[Kategoria: Armagintza]]
+[[Kategoria: Armak]]