«Ohiko armagintzaren gainbehera (eu)»: berrikuspenen arteko aldeak

Hauxe da oraingo bertsioa, 21:31, 16 iraila 2022 data duena

Soraluzeko armagintzaren historiaren barruan, sarrera honetan ohiko armagintzaren gainbehera jasotzen da, Frantziako Konbentzioaren gerrarekin nasi eta Erret Lantegien deseuztapena arte (1793-1865)

Hiru mendeetan, Soraluzeko armagintza bi ildoen arabera antolatuta zegoen. Alde batetik, Erret Lantegien sistema: Espainiko itsas-armadak eskaerak Erret Lantegiei egiten zizkien, eta hauek eskaerak banatzen zituzten inguruko lantegi txikien artean. Bigarrena, armagileen antolakuntza gremio itxietan: kañoigileak, kaxagileak, giltzagileak (edo txispagileak) eta aparejeroak.

Modu honetan, Erret Lantegiak Soraluzen egonda, Soraluzekoek eskaerak bermatuta zituzten; eta gremioei esker konkurrentzia kontrolatzen zuten.

XVIII mende bukaeran sistemak azken urre aroa bizi bazuen ere, orduko gerrek eta teknologia berriek sistema guztia hankaz gora jarri zuten, 1865 urtean desagertu zen arte.

Bigarren erregetxea

Orduko Erregetxea (Erret Lantegiak) oso egoera kaskarrean zegoenez, 1785 urtean Miguel Ángel de Jauregui arkitektoak Erregetxe berri bateko proiektua aurkeztu zuen. Diru faltaz, ez zen egin.

Urte hartan ere aldaketa izan zen kudeaketan: XVIII mendean Real Compañía Guipuzcoana de Caracas-ek Soraluzeko Erret Lantegiak kudeatzen bazituen ere, 1785 urtean Real Compañía de Filipinas-ek ordeztu zuen.

Frantziako Konbentzio gerra

1789 Frantziako Iraultza hasi bazen ere, 1792 urtean Konbentzioak boterea hartu, erregea kendu eta errepublika bilakatu. 1793ean erregea gillotinatu zutenean, Espainiak gerra deklaratu zion Frantziari, Konbentzio gerra hain zuzen (1793-1795).

Aurreko hilabeteetan Espainiak aurrea hartu bazuen ere, 1794 urtean gauzak okertzen joan ziren, eta Frantziako gudarostea Kataluña alde batetik eta Euskal Herria bestetik okupatu zituzten, Miranda de Ebroraino hain zuzen.

Armagintza frantsesen eskutan ez lagatzearren, Espainiako Gobernuak armagileen ihesaldia antolatu zuen, Asturiaseko Trubia eta Oviedora hain zuzen. Lekualdatze honek Asturiaseko armagintzari hasiera eman zion.

Gerra bukatuta 1795ean, egoera tamalgarria zen: tailerrak deseginda, armagile asko hilda edo zaurituta, alde egindako armagileek egindako konkurrentzia, Real Compañía de Filipinas desagertuta... Eta gainera, Gobernua ez zegoen lasai lantegia mugatik hain gertu egonagatik.

Erregetxe berria eta azken urre aroa

Hala ere, hamar urte geroago sistema inoiz baino hobeto zegoen, bere goia jo zuelako: urteko 30.000 fusil ekoizten ziren, gehi beste mota askotako armak (pistolak, arma zuriak...).

Orduan beste proiektua prestatzeko eskatu zioten Miguel Ángel de Jauregui arkitektoari, eta eraikitzen hasi: Erregetxea. Lanak bost urte iraun zuten, 1804 urtetik 1809 urtera, hain zuzen. Lanak herriak ordaindu zituen, gero Estatuari uzteko, modu honetan Erret Lantegiak Soraluzen mantentzeko.

Espainiako Independentzia gerra

Apirilerako Frantziako gudarosteak Soraluzen zegoen, Donostiara eraman zituzten 15.000 fusil eta^[1].

Erregetxe berria bukatu zenean (1809) orduko gobernuaren eskutan jarri zuten, Jose I Napoleonen gobernua hain zuzen^[2].

Gerra bukatuta, ondorioak aurreko gerrarenak (Frantziako Konbentzio gerra) berberak izan ziren, baina askoz larriagoak: armagileen ihesaldia (Zaragoza, Valencia, Sevilla...), tailerrak deseginda, armagile asko hilda edo zaurituta...

Pistoi giltzaren sorrera

XIX mende hasieran Egess armagile ingelesak pistoi-sistema garatu zuen, polbora lehenkaria eta perkusio-giltza batuz.

Suharri txisparekin alderatuta, pistoi giltza oso sinplea zen, bere ekoizpena ez zuen eskatzen inolako trebetasun berezirik. Ondorioz, edozein langile koalifikatuen eskura zegoen, eta ez bakarrik giltzagileen gremioaren menpe.

Ordurarte, Soraluzeko armagile gehienak gremio "zailenetan" (hots, kainoigile eta giltzagileak) lan egiten zuten, hobeto ordainduta zeuden eta. Baina pistoi giltza sortu zenean inguruko herrietan zabaldu zen giltzen ekoizpena, eta Soraluzeko lantegien gainbehera hasi zen.

Lehen karlistada

Hurrengo urteak ez ziren onak izan: Independentzia gerra ostean, Espainia lur jota geratu zen, eta ez zegoen diru handirik armetan gastatzeko. Eta egotekotan, konkurrentzia handiago zegoen, Asturiaskoa kasu.

XIX mendean zehar Soraluzeko Erret Lantegia gero eta makalago ibili zen, Espainiako armadak Oviedoko lantegia lehenesten zuelako. Ezin da ahaztu azken hau Estatuarena zela eta, berriagoa izanik, baliabide hobeak zituela; esateko, kainoiak zulatzeko ez zituen barrenatzen, mekanizatzen baizik.

Lehen karlistada sortu zenean (1833-1840) Soraluze liberalen esku egon zen denbora gehienean, baina inguruan borroka asko egon ziren, karlistak inguruko herrietan ondo finkatuta zirelako. Horregatik, urte hauetan, nahiz eta armen premia handia egon lan gutxi egin zen Soraluzen.

1835 urtean Erret Lantegiak Bilbora eramateko saiakera izan zen, karlisten eskuetatik libratzeko; baina ez zuen arrakastarik izan.

Gremio sistema desagertu zenekoa

1812 urtean, Cadiz-eko Konstituzioan gremioen deuseztea jasotzen zen.

Gerra faraiak ziren, eta ezin izan zen aplikatu. 1814 konstituzioa bertan behera utzi zuten, eta berarekon gremioen kontrako neurriak.

1835 urtean, lehen karlistadan, beste konstituzioa onartu zuten, gremioen akabera zekarrena hau ere. Eta deuseztapen hau behin betikoa izan zen.

Sistema zaharraren beste zutabea, Estatuak Erret Lantegiaren bidez erosketak egiten zituela, zutik zirauen, baina gero era ahulago.

Eibarren lantegi batzuk bere kasa hasi ziren, gremioen sistematik at, modu honetan koste txikiagoekin. Hasieran Soraluzeko Erret Lantegiarentzat lan egiten bazuten ere, aurki sare komertzial propioak antolatu zituzten, Espainiako armadarengatik eskaerak lortuz zuzenean. Gainera, ehiza eskopetak eta pistolak egiten hasi ziren^[3].

Espainiako armadaren aldetik gero eta eskaera gutxiago zegoenez, Soraluzen ere 1859 urtean lantegi txikiek arma desberdinak egiteko eta zuzenean saltzeko baimena eskatu zuten.

(handitzeko, sakatu gainean)

Zalditeriarentzako pistola
(Armagintza Museoa 1815)
Pistoidun zizta-motza edo terzerola
(Armagintza Museoa 1846)
Pistoidun eskopeta
(Astiazarán 1852)
Txispa giltzadun pistola
(Armagintza Museoa 1857)
Txispa giltzadun pistola
(Astiazarán 1857)

Erret Lantegien bukaera formala

1860 urteko ekainak 2an Erret Agindu batek suzko armen merkatua liberalizatu zuen, eta orduan Soraluzeko Erret Lantegia Banco de Pruebas izatera pasa zen.

Hala ere, egoera berriak ez zuen asko iraun: 1865 urteko bi Erret Aginduk^[4] Erret Lantegiak deuseztu zituzten. Modu honetan ehunka urteetako ohiko funtzionamenduarekin bukatu zuten.

Ordutik aurrera, armagintza modu modernoagoan antolatu zen, elkarte kapitalisten bidez.

Erreferentziak

↑ Correspondance de Napoleon I. Paris 1958
↑ Ia ehun urte geroago Espainiako Estatua saiatu zen Erregetxe doan eskuratzen, Jose Napoleonen gobernua jatorrizkoa ez zelakoan.
↑ Pistoi pistola txikia ziren, tiro batekoak edo bikoak, arropan izkutuan eramateko modukoak.
↑ Urtarrilak 13koa eta martxoak 8koa, hain zuzen.

[1] Correspondance de Napoleon I. Paris 1958

[2] Ia ehun urte geroago Espainiako Estatua saiatu zen Erregetxe doan eskuratzen, Jose Napoleonen gobernua jatorrizkoa ez zelakoan.

[3] Pistoi pistola txikia ziren, tiro batekoak edo bikoak, arropan izkutuan eramateko modukoak.

[4] Urtarrilak 13koa eta martxoak 8koa, hain zuzen.

[1]

[2]

[3]

[4]

@@ 1. lerroa: / 1. lerroa: @@
-Soraluzeko armagintzaren historiaren barruan, sarrera honetan sistema gremialaren gainbehera jasotzen da, ''La Euscalduna'' lantegiaren ingurukoa hain zuzen (1793-1865)
+Soraluzeko armagintzaren historiaren barruan, sarrera honetan ohiko armagintzaren gainbehera jasotzen da, Frantziako Konbentzioaren gerrarekin nasi eta Erret Lantegien deseuztapena arte (1793-1865)
-Hiru mendeetan, Soraluzeko armagintza bi ildoen arabera antolatuta zegoen. Alde batetik, ''Erret Lantegi''en sistema: Espainiko itsas-armadak eskaerak egiten zizkien ''Erret Langeiei'', eta hauek eskaerak banatzen zituzten inguruko lantegi txikien artean. Bigarrena, armagileen antolakuntza gremio itxietan: kañoigileak, kaxagileak, giltzagileak (edo txiapagileak) eta aparejeroak.
+Hiru mendeetan, Soraluzeko armagintza bi ildoen arabera antolatuta zegoen. Alde batetik, ''Erret Lantegi''en sistema: Espainiko itsas-armadak eskaerak ''Erret Lantegiei'' egiten zizkien, eta hauek eskaerak banatzen zituzten inguruko lantegi txikien artean. Bigarrena, armagileen antolakuntza gremio itxietan: kañoigileak, kaxagileak, giltzagileak (edo txispagileak) eta aparejeroak.
-Modu honetan, ''Erret Lantegiak'' Soraluzen egonda, Soraluzekoek eskaerak bermatu zituzten. Eta gremioei esker konkurrentzia kontrolatzen zuten.
+Modu honetan, ''Erret Lantegiak'' Soraluzen egonda, Soraluzekoek eskaerak bermatuta zituzten; eta gremioei esker konkurrentzia kontrolatzen zuten.
-Baina XVIII mende bukaeran sistema guztia hankaz gora jarri zen, desagertu arte.
+XVIII mende bukaeran sistemak azken urre aroa bizi bazuen ere, orduko gerrek eta teknologia berriek sistema guztia hankaz gora jarri zuten, 1865 urtean desagertu zen arte.
@@ 11. lerroa: / 11. lerroa: @@
 Orduko [[Erregetxe zaharra (eu)|Erregetxea]] (Erret Lantegiak) oso egoera kaskarrean zegoenez, 1785 urtean Miguel Ángel de Jauregui arkitektoak [[Erregetxe bigarrena (eu)|Erregetxe berri]] bateko proiektua aurkeztu zuen. Diru faltaz, ez zen egin.
-Urte hartan ere aldaketa izan zen kudeaketan: XVIII mendean ''Real Compañía Guipuzcoana de Caracas''-ek Soraluzeko Erret Lantegiak kudeatzen bazituen ere, urte hartan ''Real Compañía de Filipinas''-ek ordeztu zuen.
+Urte hartan ere aldaketa izan zen kudeaketan: XVIII mendean ''Real Compañía Guipuzcoana de Caracas''-ek Soraluzeko Erret Lantegiak kudeatzen bazituen ere, 1785 urtean ''Real Compañía de Filipinas''-ek ordeztu zuen.
@@ 19. lerroa: / 19. lerroa: @@
 Aurreko hilabeteetan Espainiak aurrea hartu bazuen ere, 1794 urtean gauzak okertzen joan ziren, eta Frantziako gudarostea Kataluña alde batetik eta Euskal Herria bestetik okupatu zituzten, Miranda de Ebroraino hain zuzen.
-Armagintza frantsesen eskutan ez lagatzearren, Espainiako Gobernuak armagileen ''ihesaldia'' antolatu zuen, Asturiaseko Trubiara hain zuzen. lekualdatze honek Asturiaseko armagintzari hasiera eman zion.
+Armagintza frantsesen eskutan ez lagatzearren, Espainiako Gobernuak armagileen ''ihesaldia'' antolatu zuen, Asturiaseko Trubia eta Oviedora hain zuzen. Lekualdatze honek Asturiaseko armagintzari hasiera eman zion.
 Gerra bukatuta 1795ean, egoera tamalgarria zen: tailerrak deseginda, armagile asko hilda edo zaurituta, alde egindako armagileek egindako konkurrentzia, ''Real Compañía de Filipinas'' desagertuta... Eta gainera, Gobernua ez zegoen lasai lantegia mugatik hain gertu egonagatik.
-==''Beltxargaren kantua''==
+==Erregetxe berria eta azken urre aroa==
+Hala ere, hamar urte geroago sistema inoiz baino hobeto zegoen, bere goia jo zuelako: urteko 30.000 fusil ekoizten ziren, gehi beste mota askotako armak (pistolak, arma zuriak...).
-XVIII mende bukaeran eta XIX mende hasieran goia jo zuen sistemak: urteko 30.000 fusil, [[Erregetxea (eu)|Erregetxe]] berriaren eraikuntza... Baina goiarekin batera gainbehera hasi zen.
+Orduan beste proiektua prestatzeko eskatu zioten Miguel Ángel de Jauregui arkitektoari, eta eraikitzen hasi: [[Erregetxea (eu)|Erregetxea]]. Lanak bost urte iraun zuten, 1804 urtetik 1809 urtera, hain zuzen. Lanak herriak ordaindu zituen, gero Estatuari uzteko, modu honetan ''Erret Lantegiak'' Soraluzen mantentzeko.
+==Espainiako Independentzia gerra==
+Apirilerako Frantziako gudarosteak Soraluzen zegoen, Donostiara eraman zituzten 15.000 fusil eta<ref>[[Correspondance de Napoleon I (eu)|Correspondance de Napoleon I]]. Paris 1958</ref>.
+Erregetxe berria bukatu zenean (1809) orduko gobernuaren eskutan jarri zuten, Jose I Napoleonen gobernua hain zuzen<ref>Ia ehun urte geroago Espainiako Estatua saiatu zen Erregetxe ''doan'' eskuratzen, Jose Napoleonen gobernua ''jatorrizkoa'' ez zelakoan.</ref>.
+Gerra bukatuta, ondorioak aurreko gerrarenak (Frantziako Konbentzio gerra) berberak izan ziren, baina askoz larriagoak: armagileen ''ihesaldia'' (Zaragoza, Valencia, Sevilla...), tailerrak deseginda, armagile asko hilda edo zaurituta...
+==Pistoi giltzaren sorrera==
+XIX mende hasieran Egess armagile ingelesak pistoi-sistema garatu zuen, polbora lehenkaria eta perkusio-giltza batuz.
+Suharri txisparekin alderatuta, pistoi giltza oso sinplea zen, bere ekoizpena ez zuen eskatzen inolako trebetasun berezirik. Ondorioz, edozein langile koalifikatuen eskura zegoen, eta ez bakarrik giltzagileen gremioaren menpe.
+Ordurarte, Soraluzeko armagile gehienak gremio "zailenetan" (hots, kainoigile eta giltzagileak) lan egiten zuten, hobeto ordainduta zeuden eta. Baina pistoi giltza sortu zenean inguruko herrietan zabaldu zen giltzen ekoizpena, eta Soraluzeko lantegien gainbehera hasi zen.
-==Erregetxe berria==
-Baina garai hartako gerrek sistema kilikolo laga zuten. Izan ere, Frantziako Konbentzio gerrak (1793-1795), Espainiako Independentzia gerrak (1808-1814) eta lehen karlistadak (1833-1840) oso ondorio txarrak izan zituzten: tailerrak deseginda, armagile asko hilada edo zaurituta, hainbat armagilen emigrazioa, kanpoko lantegiak zabaldu...
 ==Lehen karlistada==
+Hurrengo urteak ez ziren onak izan: Independentzia gerra ostean, Espainia lur jota geratu zen, eta ez zegoen diru handirik armetan gastatzeko. Eta egotekotan, konkurrentzia handiago zegoen, Asturiaskoa kasu.
+XIX mendean zehar Soraluzeko Erret Lantegia gero eta makalago ibili zen, Espainiako armadak Oviedoko lantegia lehenesten zuelako. Ezin da ahaztu azken hau Estatuarena zela eta, berriagoa izanik, baliabide hobeak zituela; esateko, kainoiak zulatzeko ez zituen barrenatzen, mekanizatzen baizik.
-==Deseuztapenak: gremioena, Lantegi Nazionalena==
+Lehen karlistada sortu zenean (1833-1840) Soraluze liberalen esku egon zen denbora gehienean, baina inguruan borroka asko egon ziren, karlistak inguruko herrietan ondo finkatuta zirelako. Horregatik, urte hauetan, nahiz eta armen premia handia egon lan gutxi egin zen Soraluzen.
-Eta Espainiako itsas-armadaren eskaerak gero eta txikiagoak ziren, eta irregularrak. Azkenean, 1865 urtean gremioen sistema legez desegin zuten.
+urtean ''Erret Lantegiak'' Bilbora eramateko saiakera izan zen, karlisten eskuetatik libratzeko; baina ez zuen arrakastarik izan.
-==''La Euscalduna'' enpresa eta lantegia==
+==Gremio sistema desagertu zenekoa==
-Sistema gremialaren bukaerak ez zuen inor gutxi sorpresaz harrapatu. Eibarren, esate baterako, aspalditik hasi ziren tailer batzuk produktu berriak lantzen (ehiza eskopetak, pistolak) eta sare komertzial propioak antolatzen.
+urtean, Cadiz-eko Konstituzioan gremioen deuseztea jasotzen zen.
-Soraluzen José Ignacio de Ibarra e Iribecampos jauna izan zen aintzindari. Armagile ospetsu eta indartsua izateaz gain, herriko alkatea ere bazen.
+Gerra faraiak ziren, eta ezin izan zen aplikatu. 1814 konstituzioa bertan behera utzi zuten, eta berarekon gremioen kontrako neurriak.
-Orduan hasi zen Viclers garaia.
+urtean, lehen karlistadan, beste konstituzioa onartu zuten, gremioen akabera zekarrena hau ere. Eta deuseztapen hau behin betikoa izan zen.
+Sistema zaharraren beste zutabea, Estatuak Erret Lantegiaren bidez erosketak egiten zituela, zutik zirauen, baina gero era ahulago.
+Eibarren lantegi batzuk bere kasa hasi ziren, gremioen sistematik at, modu honetan koste txikiagoekin. Hasieran Soraluzeko Erret Lantegiarentzat lan egiten bazuten ere, aurki sare komertzial propioak antolatu zituzten, Espainiako armadarengatik eskaerak lortuz zuzenean. Gainera, ehiza eskopetak eta pistolak egiten hasi ziren<ref>Pistoi pistola txikia ziren, tiro batekoak edo bikoak, arropan izkutuan eramateko modukoak.</ref>.
+Espainiako armadaren aldetik gero eta eskaera gutxiago zegoenez, Soraluzen ere 1859 urtean lantegi txikiek arma desberdinak egiteko eta zuzenean saltzeko baimena eskatu zuten.
+''(handitzeko, sakatu gainean)''
+<gallery>
+   Pistola._Zalditeriarentzat_3_(Armagintza_Museoa_1815).jpg   | Zalditeriarentzako pistola <br> (Armagintza Museoa 1815)
+   Tercerola._Soraluzen_egindakoa_(Armagintza_museoa_1846).jpg | Pistoidun zizta-motza edo terzerola <br> (Armagintza Museoa 1846)
+   Eskopeta_01_(Astiazarán_1852).jpg | Pistoidun eskopeta <br> (Astiazarán 1852)
+   Pistola_01_(Astiazarán_1857).png  | Txispa giltzadun pistola <br> (Armagintza Museoa 1857)
+   Pistola_02_(Astiazarán_1857).jpg  | Txispa giltzadun pistola <br> (Astiazarán 1857)
+</gallery>
+==Erret Lantegien bukaera formala==
+urteko ekainak 2an Erret Agindu batek suzko armen merkatua liberalizatu zuen, eta orduan Soraluzeko Erret Lantegia ''Banco de Pruebas'' izatera pasa zen.
+Hala ere, egoera berriak ez zuen asko iraun: 1865 urteko bi Erret Aginduk<ref>Urtarrilak 13koa eta martxoak 8koa, hain zuzen.</ref> Erret Lantegiak deuseztu zituzten. Modu honetan ehunka urteetako ohiko funtzionamenduarekin bukatu zuten.
+Ordutik aurrera, armagintza modu modernoagoan antolatu zen, [[S.A. Euscalduna (eu)|elkarte kapitalisten]] bidez.
 ==Erreferentziak==
 [[Kategoria: Armagintza]]