«Ondare txikia. Txingak (eu)»: berrikuspenen arteko aldeak
No edit summary |
No edit summary |
||
| (2 erabiltzailek tartean egindako 25 berrikusketa ez dira erakusten) | |||
| 1. lerroa: | 1. lerroa: | ||
[[Fitxategi: Ondare_txikia._Txinga_Villabonako_Kale_Nagusian_(Nora_Urbizu_2020).jpg | thumb | right | 400px | Txinga Villabonako Kale Nagusian (Nora Urbizu 2020)]] | [[Fitxategi: Ondare_txikia._Txinga_Villabonako_Kale_Nagusian_(Nora_Urbizu_2020).jpg | thumb | right | 400px | Txinga Villabonako Kale Nagusian (Nora Urbizu 2020)]] | ||
Soraluzen, astoak edota abereak lotzeko erabiltzen ziren uztaiei txingak esaten zaie. Baina Euskal Herrian zehar beste hainbat izen hartu dituzte: txirrikia, argolla, uztaia, anilla, zirgilo... | Soraluzen, astoak edota abereak lotzeko erabiltzen ziren uztaiei txingak (''txingiak'') esaten zaie<ref>'''Kontuz!''' Txinga ere esaten zitzaion ibaian jartzen zen sarea, ertz batetik bestera. ''Arrazixa'' izaten zuen erdian.</ref>. Baina Euskal Herrian zehar beste hainbat izen hartu dituzte: txirrikia, argolla, uztaia, anilla, zirgilo... | ||
Garai bateko "ibilgailuak aparkatzeko" erabiltzen zirenez, alde zaharreko etxe gehienek berea zuten. Eta eraikin batzuk, trafiko handikoak, bat baino gehiago: biltegiak, alondegia… | Garai bateko "ibilgailuak aparkatzeko" erabiltzen zirenez, alde zaharreko etxe gehienek berea zuten. Eta eraikin batzuk, trafiko handikoak, bat baino gehiago: biltegiak, alondegia… | ||
| 11. lerroa: | 11. lerroa: | ||
Txinga hormari lotzeko horman sartutako (bi harrien artean normalean) ultze handiak erabiltzen ziren, buruan eraztun modukoa zutena txinga bertan lotzeko. Eraztun honetan txinga aske zegoen, animaliaren gida-uhalak eroso lotzeko. Inoiz, txinga pareko horman zulo edo hutsunea zegoen, uhalak oraindik modu erosoagoan lotzeko era askatzeko. | Txinga hormari lotzeko horman sartutako (bi harrien artean normalean) ultze handiak erabiltzen ziren, buruan eraztun modukoa zutena txinga bertan lotzeko. Eraztun honetan txinga aske zegoen, animaliaren gida-uhalak eroso lotzeko. Inoiz, txinga pareko horman zulo edo hutsunea zegoen, uhalak oraindik modu erosoagoan lotzeko era askatzeko. | ||
Txinga aske zegoenez, hormaren kontra etengabe joz bere arrastoa borobila utzi zuen harrian, ultze azpian eta, inoiz, ultze gainean ere. | Txinga aske zegoenez, hormaren kontra etengabe joz bere arrastoa borobila utzi zuen harrian, ultze azpian eta, inoiz, ultze gainean ere. Gehienetan txingaren aztarna bakarra arrastoa hau izaten da, edota ultzearen punta sartuta. Inoiz, marruskatutako harri hauek berriro erabiltzerakoan, txingaren arrastoak ez ohizko tokitan agertzen dira (Kalebarren 7). | ||
Berez, osorik eta erabiltzeko moduan dagoen txinga bakarra geratzen da herrian, eta ez oso aspaldikoa, Erregetxeko ''Asto-tokian''; eta gainera, gainonetzekoak baino askoz pobreagoa da. | |||
| 29. lerroa: | 31. lerroa: | ||
Txingak erabiltzen ez zirenez, eta traba egiten zutenez, batzutan itsatsi zuten txinga. Bestetan, txinga kendu zuten zuzenean eta, gehienetan, ultzea ere. Kooperatiba berria egin zutenean bertako txinga ere desagertu zen. | Txingak erabiltzen ez zirenez, eta traba egiten zutenez, batzutan itsatsi zuten txinga. Bestetan, txinga kendu zuten zuzenean eta, gehienetan, ultzea ere. Kooperatiba berria egin zutenean bertako txinga ere desagertu zen. | ||
Gaur egun ez da txinga osorik geratzen herrian. Udaletxean, kanpoaldean, bada bat ultzea gordetzen duena. Gainontzeko txingak desagertu dira, bakarrik harrien zulo borobilak geratzen dira. Kasu bakan | Gaur egun ez da txinga osorik geratzen herrian, baina dozenatik gorako arrastoak bai. Udaletxean, kanpoaldean, bada bat ultzea gordetzen duena. Gainontzeko txingak desagertu dira, bakarrik harrien zulo borobilak geratzen dira. Kasu bakan batzuetan (esateko, Kalebarren 7an) harri hauek berrerabili izan dira, eta txinga aztarnak oso toki arrarotan agertu dira. | ||
==Geratzen diren | ==Geratzen diren txinga aztarnak== | ||
===Kalebarren=== | ===Kalebarren=== | ||
| 38. lerroa: | 40. lerroa: | ||
::{| class="wikitable" | align="center" | ::{| class="wikitable" | align="center" | ||
|- | |- | ||
! style="background:Lime" | Etxea | ! width= "150 px" style="background:Lime" | Etxea | ||
! style="background:Lime" | Kokapena | ! width= "150 px" style="background:Lime" | Kokapena | ||
! style="background:Lime" | | ! width= "150 px" style="background:Lime" | Txinga | ||
|- | |- | ||
| Kalebarren, 1 <br> ''Mendiolaetxea'' <br> ''Txilingoa'' | | Kalebarren, 1 <br> ''Mendiolaetxea'' <br> ''Txilingoa'' | ||
|| [[Fitxategi: | || [[Fitxategi: Ondare_txikia._Kalebarren_1._Txinga_01._Kokapena.jpg | 150px]] | ||
|| [[Fitxategi: | || [[Fitxategi: Ondare_txikia._Kalebarren_1._Txinga_01.jpg | 150px]] | ||
|- | |- | ||
| Kalebarren, 1 <br> ''Mendiolaetxea'' <br> ''Txilingoa'' | | Kalebarren, 1 <br> ''Mendiolaetxea'' <br> ''Txilingoa'' | ||
|| [[Fitxategi: | || [[Fitxategi: Ondare_txikia._Kalebarren_1._Txinga_02._Kokapena.jpg | 150px]] | ||
|| [[Fitxategi: | || [[Fitxategi: Ondare_txikia._Kalebarren_1._Txinga_02.jpg | 150px]] | ||
|- | |- | ||
| Kalebarren, 3 <br> ''Arteagaetxea'' | | Kalebarren, 3 <br> ''Arteagaetxea'' | ||
|| [[Fitxategi: | || [[Fitxategi: Ondare_txikia._Kalebarren_3._Txinga._Kokapena.jpg | 150px]] | ||
|| [[Fitxategi: | || [[Fitxategi: Ondare_txikia._Kalebarren_3._Txinga.jpg | 150px]] | ||
|- | |- | ||
| Kalebarren, 4 <br> ''Loiola etxea'' <br> ''Belasko'' | | Kalebarren, 4 <br> ''Loiola etxea'' <br> ''Belasko'' | ||
|| [[Fitxategi: Argazkirik_ez.jpg | 150px]] | || [[Fitxategi: Ondare_txikia._Kalebarren_4._Txinga._Kokapena.jpg | 150px]] | ||
|| [[Fitxategi: | || [[Fitxategi: Argazkirik_ez.jpg | 150px]] | ||
|- | |||
| Kalebarren, 3 eta 5 artekoa | |||
|| [[Fitxategi: Ondare_txikia._Kalebarren_3-5._Txinga_02._Kokapena.jpg | 150px]] | |||
|| [[Fitxategi: Ondare_txikia._Kalebarren_3-5._Txinga_02.jpg | 150px]] | |||
|- | |- | ||
| Kalebarren, 5 <br> ''Kalebarrengoa'' <br> ''Mantxikuenekoa'' <br> ''Mendatakoa'' | | Kalebarren, 5 <br> ''Kalebarrengoa'' <br> ''Mantxikuenekoa'' <br> ''Mendatakoa'' | ||
|| [[Fitxategi: | || [[Fitxategi: Ondare_txikia._Kalebarren_5._Txinga._Kokapena.jpg | 150px]] | ||
|| [[Fitxategi: | || [[Fitxategi: Ondare_txikia._Kalebarren_5._Txinga.jpg | 150px]] | ||
|- | |||
| Kalebarren, 5 <br> ''Kalebarrengoa'' <br> ''Mantxikuenekoa'' <br> ''Mendatakoa'' | |||
|| [[Fitxategi: Ondare_txikia._Kalebarren_5._Txinga_02._Kokapena.jpg | 150px]] | |||
|| [[Fitxategi: Ondare_txikia._Kalebarren_5._Txinga_02.jpg | 150px]] | |||
|- | |- | ||
| Kalebarren, 7 | | Kalebarren, 7 | ||
|| [[Fitxategi: | || [[Fitxategi: Ondare_txikia._Kalebarren_7._Txinga._Kokapena.jpg | 150px]] | ||
|| [[Fitxategi: | || [[Fitxategi: Ondare_txikia._Kalebarren_7._Txinga.jpg | 150px]] | ||
|} | |} | ||
===Santa Ana=== | ===Santa Ana=== | ||
| 72. lerroa: | 81. lerroa: | ||
::{| class="wikitable" | align="center" | ::{| class="wikitable" | align="center" | ||
|- | |- | ||
! style="background:Lime" | Etxea | ! width= "150 px" style="background:Lime" | Etxea | ||
! style="background:Lime" | Kokapena | ! width= "150 px" style="background:Lime" | Kokapena | ||
! style="background:Lime" | | ! width= "150 px" style="background:Lime" | Txinga | ||
|- | |- | ||
| Santa Ana, 1 <br> ''Udaletxea'' | | Santa Ana, 1 <br> ''Udaletxea'' | ||
|| [[Fitxategi: | || [[Fitxategi: Ondare_txikia._Santa_Ana_1._Txinga_01._Kokapena.jpg | 150px]] | ||
|| [[Fitxategi: | || [[Fitxategi: Ondare_txikia._Santa_Ana_1._Txinga_01.jpg | 150px]] | ||
|- | |- | ||
| Santa Ana, 1 <br> ''Udaletxea'' | | Santa Ana, 1 <br> ''Udaletxea'' | ||
|| [[Fitxategi: | || [[Fitxategi: Ondare_txikia._Santa_Ana_1._Txinga_02._Kokapena.jpg | 150px]] | ||
|| [[Fitxategi: | || [[Fitxategi: Ondare_txikia._Santa_Ana_1._Txinga_02.jpg | 150px]] | ||
|- | |- | ||
| Santa Ana, 1 <br> ''Udaletxea'' | | Santa Ana, 1 <br> ''Udaletxea'' | ||
|| [[Fitxategi: | || [[Fitxategi: Ondare_txikia._Santa_Ana_1._Txinga_03._Kokapena.jpg | 150px]] | ||
|| [[Fitxategi: | || [[Fitxategi: Ondare_txikia._Santa_Ana_1._Txinga_03.jpg | 150px]] | ||
|- | |||
| Santa Ana, 7 <br> ''Taukiñekoa'' <br> ''Txarandelgoa'' | |||
|| [[Fitxategi: Ondare_txikia._Santa_Ana_7._Txinga._Kokapena_(Juan_Carlos_Astiazarán_2021).jpg | 150px]] | |||
|| [[Fitxategi: Ondare_txikia._Santa_Ana_7._Txinga_(Juan_Carlos_Astiazarán_2021).jpg | 150px]] | |||
|- | |||
| Santa Ana, 10 <br> ''Arretxea'' <br> ''Amañakoa'' | |||
|| [[Fitxategi: Ondare_txikia._Santa_Ana_10._Txinga._Kokapena.jpg | 150px]] | |||
|| [[Fitxategi: Ondare_txikia._Santa_Ana_10._Txinga.jpg | 150px]] | |||
|- | |- | ||
| Santa Ana, 12 <br> ''Ormaetxea'' | | Santa Ana, 12 <br> ''Ormaetxea'' | ||
|| [[Fitxategi: | || [[Fitxategi: Ondare_txikia._Santa_Ana_12._Txinga._Kokapena.jpg | 150px]] | ||
|| [[Fitxategi: | || [[Fitxategi: Ondare_txikia._Santa_Ana_12._Txinga.jpg | 150px]] | ||
|- | |- | ||
| Santa Ana, 20 <br> ''Irusagarreta'' <br> ''Usatorre'' <br> ''Meltxorrenekoa'' | | Santa Ana, 20 <br> ''Irusagarreta'' <br> ''Usatorre'' <br> ''Meltxorrenekoa'' | ||
|| [[Fitxategi: | || [[Fitxategi: Ondare_txikia._Santa_Ana_20._Txinga._Kokapena.jpg | 150px]] | ||
|| [[Fitxategi: | || [[Fitxategi: Ondare_txikia._Santa_Ana_20._Txinga.jpg | 150px]] | ||
|} | |} | ||
===Etxaburueta=== | ===Etxaburueta=== | ||
| 102. lerroa: | 118. lerroa: | ||
::{| class="wikitable" | align="center" | ::{| class="wikitable" | align="center" | ||
|- | |- | ||
! style="background:Lime" | Etxea | ! width= "150 px" style="background:Lime" | Etxea | ||
! style="background:Lime" | Kokapena | ! width= "150 px" style="background:Lime" | Kokapena | ||
! style="background:Lime" | | ! width= "150 px" style="background:Lime" | Txinga | ||
|- | |- | ||
| Etxaburueta, 4 <br> ''Pintorekoa'' | | Etxaburueta, 4 <br> ''Pintorekoa'' | ||
|| [[Fitxategi: | || [[Fitxategi: Ondare_txikia._Etxaburueta_4._Txinga._Kokapena.jpg | 150px]] | ||
|| [[Fitxategi: | || [[Fitxategi: Ondare_txikia._Etxaburueta_4._Txinga.jpg | 150px]] | ||
|- | |||
| Erregetxea | |||
|| [[Fitxategi: Argazkirik ez.jpg | 150px]] | |||
|| [[Fitxategi: Ondare_txikia._Erregetxea._Txinga_(Juan_Carlos_Astiazarán_2021).jpg | 150px]] | |||
|} | |} | ||
===Gabolats=== | ===Gabolats=== | ||
| 116. lerroa: | 135. lerroa: | ||
::{| class="wikitable" | align="center" | ::{| class="wikitable" | align="center" | ||
|- | |- | ||
! style="background:Lime" | Etxea | ! width= "150 px" style="background:Lime" | Etxea | ||
! style="background:Lime" | Kokapena | ! width= "150 px" style="background:Lime" | Kokapena | ||
! style="background:Lime" | | ! width= "150 px" style="background:Lime" | Txinga | ||
|- | |- | ||
| Gabolats, 2 <br> ''Arregia dorretxea'' <br> ''Arregitorrea'' <br> ''Romeronekoa'' | | Gabolats, 2 <br> ''Arregia dorretxea'' <br> ''Arregitorrea'' <br> ''Romeronekoa'' | ||
|| [[Fitxategi: | || [[Fitxategi: Ondare_txikia._Gabolats_2._Txinga._Kokapena.jpg | 150px]] | ||
|| [[Fitxategi: | || [[Fitxategi: Ondare_txikia._Gabolats_2._Txinga.jpg | 150px]] | ||
|} | |} | ||
===Atxuri=== | ===Atxuri=== | ||
| 130. lerroa: | 148. lerroa: | ||
::{| class="wikitable" | align="center" | ::{| class="wikitable" | align="center" | ||
|- | |- | ||
! style="background:Lime" | Etxea | ! width= "150 px" style="background:Lime" | Etxea | ||
! style="background:Lime" | Kokapena | ! width= "150 px" style="background:Lime" | Kokapena | ||
! style="background:Lime" | | ! width= "150 px" style="background:Lime" | Txinga | ||
|- | |- | ||
| Atxuri, 9 | | Atxuri, 9 | ||
|| [[Fitxategi: | || [[Fitxategi: Ondare_txikia._Atxuri_9._Txinga._Kokapena.jpg | 150px]] | ||
|| [[Fitxategi: | || [[Fitxategi: Ondare_txikia._Atxuri_9._Txinga.jpg | 150px]] | ||
|} | |||
===Errekalde=== | |||
::{| class="wikitable" | align="center" | |||
|- | |||
! width= "150 px" style="background:Lime" | Etxea | |||
! width= "150 px" style="background:Lime" | Kokapena | |||
! width= "150 px" style="background:Lime" | Txinga | |||
|- | |||
| Errekalde, 6 | |||
|| [[Fitxategi: Ondare_txikia._Errekalde_6._Txinga._Kokapena.jpg | 150px]] | |||
|| [[Fitxategi: Ondare_txikia._Errekalde_6._Txinga.jpg | 150px]] | |||
|} | |} | ||
| 143. lerroa: | 174. lerroa: | ||
{{#display_map: | {{#display_map: | ||
43.174477,-2.413241 ~Kalebarren | 43.174477,-2.413241 ~Kalebarren 1; | ||
43.174541,-2.413266 ~Kalebarren | 43.174541,-2.413266 ~Kalebarren 3; | ||
43.174401,-2.413267 ~Kalebarren | 43.174401,-2.413267 ~Kalebarren 4; | ||
43.174625,-2.413291 ~Kalebarren | 43.174625,-2.413291 ~Kalebarren 5; | ||
43.174541,-2.413266 ~Kalebarren | 43.174541,-2.413266 ~Kalebarren 7; | ||
43.174194,-2.413137 ~Santa Ana, | 43.174194,-2.413137 ~Santa Ana 1; | ||
43.173965,-2.413074 ~Santa Ana | 43.174041,-2.413056 ~Santa Ana 7; | ||
43.173511,-2.412757 ~Santa Ana | 43.174033,-2.413116 ~Santa Ana 10; | ||
43.174597,-2.412898 ~Etxaburueta, | 43.173965,-2.413074 ~Santa Ana 12; | ||
43.175436,-2.413455 ~Gabolats | 43.173511,-2.412757 ~Santa Ana 20; | ||
43.172582,-2.412305 ~Atxuri, | 43.174597,-2.412898 ~Etxaburueta 4; | ||
43.175218,-2.412855 ~Erregetxea; | |||
43.175436,-2.413455 ~Gabolats 2; | |||
43.172582,-2.412305 ~Atxuri 9; | |||
43.172140,-2.411349 ~Errekalde 6 | |||
| type=earth | height=800px | width=1000px | | type=earth | height=800px | width=1000px | ||
}} | }} | ||
| 161. lerroa: | 196. lerroa: | ||
* [https://ataria.eus/komunitatea/noraurbizuarozena/1578658765385-argollen-memoria Argollen memoria]. Nora Urbizu (Ataria 2020/01/11). | * [https://ataria.eus/komunitatea/noraurbizuarozena/1578658765385-argollen-memoria Argollen memoria]. Nora Urbizu (Ataria 2020/01/11). | ||
[[Kategoria: | [[Kategoria: Ondare txikia]] | ||
Hauxe da oraingo bertsioa, 17:35, 27 otsaila 2022 data duena
.jpg)
Soraluzen, astoak edota abereak lotzeko erabiltzen ziren uztaiei txingak (txingiak) esaten zaie[1]. Baina Euskal Herrian zehar beste hainbat izen hartu dituzte: txirrikia, argolla, uztaia, anilla, zirgilo...
Garai bateko "ibilgailuak aparkatzeko" erabiltzen zirenez, alde zaharreko etxe gehienek berea zuten. Eta eraikin batzuk, trafiko handikoak, bat baino gehiago: biltegiak, alondegia…
Azalpena
Txingak uztai forma zuen; gehienak lisoak baziren ere, landuenak lau irtengune zituzten. Tamaina askotako txingak erabiltzen ziren, baina kalekoek 20-30 zm-ko diametroa zuten, eta 20-30 mmtako lodiera.
Txinga hormari lotzeko horman sartutako (bi harrien artean normalean) ultze handiak erabiltzen ziren, buruan eraztun modukoa zutena txinga bertan lotzeko. Eraztun honetan txinga aske zegoen, animaliaren gida-uhalak eroso lotzeko. Inoiz, txinga pareko horman zulo edo hutsunea zegoen, uhalak oraindik modu erosoagoan lotzeko era askatzeko.
Txinga aske zegoenez, hormaren kontra etengabe joz bere arrastoa borobila utzi zuen harrian, ultze azpian eta, inoiz, ultze gainean ere. Gehienetan txingaren aztarna bakarra arrastoa hau izaten da, edota ultzearen punta sartuta. Inoiz, marruskatutako harri hauek berriro erabiltzerakoan, txingaren arrastoak ez ohizko tokitan agertzen dira (Kalebarren 7).
Berez, osorik eta erabiltzeko moduan dagoen txinga bakarra geratzen da herrian, eta ez oso aspaldikoa, Erregetxeko Asto-tokian; eta gainera, gainonetzekoak baino askoz pobreagoa da.
Erabilera
Aipatu den moduan, sasoi batean garraioko animaliak lotzeko erabiltzen ziren, kaletar edo baserritarrak izan: mandoak, zaldiak, astoak...
Eibarko Toribio Etxebarriak txingaren definizioan dioenez, sokamuturrarako ere erabiliak izan zien: Lenago, batian da bestian ziran txirrikak, kalerik kaleko zezenan sokia lotzeko[2].
XX mendean kaleko mando eta zaldiak desagertzen joan zirenez, azkenean baserritarren astoak lotzeko erabiltzen ziren, esnea banatzeko egunero etortzen zirenak.
Baina animaliek trafikoa oztopatzen zutenez, eta kaleak zikintzen, hauentzat "aparkalekuak" antolatu zituzten. San Andres bailarakoek Erregetxe osteko patioan lagatzen zituzten[3]. Ezozia bailarakoek, berriz, Gabolats hasierako aldapan zuten aparkalekua antolatuta.
Desagerpena
Astoak kaleetatik desagertu zirenean, txingak ez ziren gehiegi erabiltzen. Salbuespen bakarra Kalebarren 4koa zen (Kooperatibakoa): hemen umeek txinga erabiltzen zuten "paga"-toki moduan, Maria trebolinaka jolasean.
Txingak erabiltzen ez zirenez, eta traba egiten zutenez, batzutan itsatsi zuten txinga. Bestetan, txinga kendu zuten zuzenean eta, gehienetan, ultzea ere. Kooperatiba berria egin zutenean bertako txinga ere desagertu zen.
Gaur egun ez da txinga osorik geratzen herrian, baina dozenatik gorako arrastoak bai. Udaletxean, kanpoaldean, bada bat ultzea gordetzen duena. Gainontzeko txingak desagertu dira, bakarrik harrien zulo borobilak geratzen dira. Kasu bakan batzuetan (esateko, Kalebarren 7an) harri hauek berrerabili izan dira, eta txinga aztarnak oso toki arrarotan agertu dira.
Geratzen diren txinga aztarnak
Kalebarren
Etxea Kokapena Txinga Kalebarren, 1
Mendiolaetxea
Txilingoa
Kalebarren, 1
Mendiolaetxea
Txilingoa
Kalebarren, 3
Arteagaetxea
Kalebarren, 4
Loiola etxea
Belasko
Kalebarren, 3 eta 5 artekoa 
Kalebarren, 5
Kalebarrengoa
Mantxikuenekoa
Mendatakoa
Kalebarren, 5
Kalebarrengoa
Mantxikuenekoa
Mendatakoa
Kalebarren, 7 
Santa Ana
Etxea Kokapena Txinga Santa Ana, 1
Udaletxea
Santa Ana, 1
Udaletxea
Santa Ana, 1
Udaletxea
Santa Ana, 7
Taukiñekoa
Txarandelgoa
Santa Ana, 10
Arretxea
Amañakoa
Santa Ana, 12
Ormaetxea
Santa Ana, 20
Irusagarreta
Usatorre
Meltxorrenekoa
.jpg)
.jpg)
Etxaburueta
Etxea Kokapena Txinga Etxaburueta, 4
Pintorekoa
Erregetxea
.jpg)
Gabolats
Etxea Kokapena Txinga Gabolats, 2
Arregia dorretxea
Arregitorrea
Romeronekoa
Atxuri
Etxea Kokapena Txinga Atxuri, 9 
Errekalde
Etxea Kokapena Txinga Errekalde, 6 
Kokapena
Erreferentziak
- Argollen memoria. Nora Urbizu (Ataria 2020/01/11).