«Armak eta lanabesak (eu)»: berrikuspenen arteko aldeak

    Sorapediatik
    No edit summary
    No edit summary
     
    (Erabiltzaile berak tartean egindako 35 ekarpen ez dira erakusten)
    1. lerroa: 1. lerroa:
    ==Suzko armak==
    XIV eta XVI mendeetan Euskal Herrian, eta batez ere Debarroan, arma zuriak egiten ziren: espatak, pikak...
    Soraluzeko Erret Lantegietan suzko armak erabiltzen ziren gehien bat: fusilak, karabinak, pistolak... Inguruko tailerretan egiten ziren (Soraluzen bertan edota inguruko herrietan) eta Errege-etxean entregatzen ziren.


    Simancaseko Artxibategi Orokorrean bi marrazki gordetzen dira, biak giltzak erakusten dituztela; bata 1746 urtekoa eta bigarrena 1753koa:
    Gero suzko arma luzeen urrezko garaia hasi zen. Zaharrenak [[Arkabuzak (eu)|arkabuzak]] eta [[Mosketeak (eu)|mosketeak]], baina XVII. mendean [[Teknologia: txispa giltza (eu)|txispa-giltza]] zuten eskopetek eta [[Txispa-fusilak (eu)|txispa-fusilek]] ordezkatu zituzten. Azken hauek XIX. mende hasieran [[Teknologia: pistoi giltza (eu)|pistoi-giltzara]] pasa ziren, eta XIX. mendearen bigarren erdialdean [[Teknologia: atzekarga armak (eu)|perkusio-sistema]] gailendu zen.
    * Rastrillo visto por la espalda, por el lado, por delante... Plano de la pieza que cubre..., perfil de la misma pieza...
    * Diseño de una llave de fusil para el nuevo armamento de las R(eales) Guardias Españolas, vista por la parte interior y exterior, con separación de piezas en plano y en perfil. (Benito de Espada)


    Gehienak Espainiako armadentzat baziren ere, ehizarako ere egiten ziren. Inguruko tailerretan egiten ziren (Soraluzen bertan edota inguruko herrietan) eta Errege-etxean entregatzen ziren.


    ''(handitzeko, sakatu gainean)''
    XVI. mendetik aurrera, suzko arma luzeekin batera arma laburrak ([[Pistolak (eu)|pistolak]]) ere egiten ziren. Eta sasoi haietan [[Gastadoreen lanabesak (eu)|gastadoreen lanabesak]] ere.
    <gallery>
     
      Suzko_armak._Fusil_giltza_(Simancas_1746).jpg | Soraluzen egindako fusil giltza <br> (Simancas 1746)
    Azkenik, XIX. eta XX. mendeetako [[Kainoiak (eu)|kainoiak]] aipatu daitezke.
      Suzko_armak._Fusil_giltza_(Simancas_1753).jpg | Soraluzen egindako fusil giltza <br> (Simancas 1753)
    ==Arma zuriak==
      Fusil_zaharra_01_(osoa).jpg                   | Soraluzen egindako fusila <br> (XIX mendea)
    XIV eta XVI mendeetan Euskal Herrian, eta batez ere Debarroan, lanzak eta pikak ekoizten ziren gehien bat, baina baita armadura osagaiak, ezpatak, sastagaiak, artatiak... ere.
      Fusil_zaharra_02_(kutxa).jpg                 | Soraluzen egindako fusila: kutxa <br> (XIX mendea)
     
      Fusil_zaharra_03_(giltza).jpg                | Soraluzen egindako fusila: giltza <br> (XIX mendea)
    Elorrio (Bizkaia) zen lantza zein piken ekoizle nagusiak, baina Elgetan eta Oinatin ere egiten ziren. Gainontzeko arma zuriak Durango, Bilbao, Arrasate eta Tolosa inguruan egiten ziren.
      Fusil_zaharra_04_(giltza).jpg                 | Soraluzen egindako fusila: giltza <br> (XIX mendea)
     
      Fusil_zaharra_05_(giltza).jpg                 | Soraluzen egindako fusila: giltza <br> (XIX mendea)
    XVI mendean Bizkaian gero eta gutxiago ekoizten zuten, eta 1.616 urtetik aurrera ekoizpena Tolosa ingurura mugitu zen, bertan Arma Zurien Erret Lantegia<ref>Real Fábrica de Armas Blancas.</ref> ezarri zuten eta.
      Fusil_zaharra_06_(kainoia).jpg                | Soraluzen egindako fusila: kainoia <br> (XIX mendea)
     
       Fusil_zaharra_07_(kainoia).jpg               | Soraluzen egindako fusila: kainoia <br> (XIX mendea)
    Dena dela, hiru urte beranduago argitaratutako [[Sevillako bertsoak (eu)|Sevillako bertsoetan]], mosketeaz gain Soraluzen egindako ballesta eta matxeteak goraipatzen dira:
     
    ::Placencian eguiten <br> gogorra '''mosqueta''', <br> '''ballesta''' galçayruscoez <br> gentea armassen da.
     
    ::Eta falta ez dira <br> '''machetaq''' sorrotsaq, <br> Jaunaq eman sien <br> ligeraq corpusaq.
     
     
    ==Aurrekargako arma luzeak==
    Aurrekargako armak Soraluze eta inguruetan egin izan dira 1.480 urte aurretik (urte hartan Isabel Katolikoaren ''Erret Zedula'' batek atzerrira saltzea debekatzen du) Erret Lantegien sistema desagertu zen arte (1.865)eta hurrengo urteetan ere.
     
    ===Teknologiak===
    ::<small>''Sarrera nagusia:''</small> [[Teknologia: aurrekarga armak (eu)]]
    400 urte luzeetan aurrekargako armen teknologia asko aldatu zen, batez ere giltzak: argi-mukizkoak, errobera giltzak, suharri giltzak eta, azkenik, pistoi giltzak.
     
    Eta ez bakarrik armetan, jaurtigaietan ere aldaketak izan ziren, berunezko pilotatik hasi eta kartutxoekin bukatzeko.
     
    ===Arkabuzak===
    ::<small>''Sarrera nagusia:''</small> [[Arkabuzak (eu)]]
    [[Fitxategi: Arcabuza._Serpentina_giltza.jpg | thumb | center | 600px | Serpentina giltza erabiltzen duen arkabuza]]
    Arkabuza suzko arma izan zen, infanteriako gudariek erabilia XV mendetik XVII mendera. Eraginkorrak ziren 50 bat metro arte, hortik aurrera....
     
    Ahotik kargatzen zen, eta tiroa egiteko sistema [[Teknologia: argi-mukizko giltza (eu)|argi-mukizko giltza]] erabiltzen bazuten ere, teknologia hobetuz joan zen: S formadun giltza, serpentina giltza eta katua duen giltza. 80 eta 100 cm bitarteko kanoiaren luzera eta beren pisua 3,5 kg eta 5 kg artean zuten. Kalibre ohikoenak ontzabat (Ø 17 mm) eta 3⁄4 ontza (Ø15,4 mm) ziren.
     
    XVI mendetik aurrera, [[Teknologia: txispa giltza (eu)|txispa giltzarekin]] hasi ziren eraikitzen.
     
    Arkabuzen oinarrituta mosketeak sortu ziren gero, baina askoz handiagoak eta astunagoak. Mosketeak asko arindu ziren arte arkabuzak ez ziren desagertu.
     
    ===Mosketeak===
    ::<small>''Sarrera nagusia:''</small> [[Mosketeak (eu)]]
    [[Fitxategi: Mosketeak._Argi-mukizkoa_(XVI_mendea).jpg | thumb | center | 600 px | Argi-mukizko mosketea (XVII mendea)]]
    Mosketea suzko arma izan zen, infanteriako gudariek erabilia XVI mendetik XVIII mendera. [[Arkabuzak (eu)|Arkabuzen]] bilakaera ziren, baina handiagoak; horregatik, tiro egiteko mosketariak euskarri baten bat gainean pausatu behar zuen mosketea. 150 eta 250 m arte ziren eraginkorrak, gutxi gorabehera.
     
    Ahotik kargatzen ziren, eta tiroa egiteko teknologia hobetuz joan zen: argi-mukia (edo metxa), errobera, suharria eta pistoia. Azken bi motei [[Txispa-fusilak (eu)|fusilak]] ere esaten zitzaien.
     
    Kanoiaren luzera 100 eta 120 cm artekoa izaten zen eta pisua 7 eta 9,2 kg artekoa. Kalibre ohikoenak 11⁄2 ontza (Ø 19 mm) eta 2 ontza (Ø 21 mm) ziren.
     
    Soraluzeko Erret Lantegietan egindako gehienak Espainiako armadentzat baziren ere, ehizarako ere egiten ziren.
     
    ===Txispa-fusilak===
    ::<small>''Sarrera nagusia:''</small> [[Txispa-fusilak (eu)]]
    [[Fitxategi:  Txispa_fusila._Infanteriarentzat_01_(Armagintza_Museoa_1815).jpg | thumb | center | 600px | Soraluzen egindako txispa-fusila (XIX. mendea)]]
    Txispa-fusila suzko arma izan zen, mosketearen familiakoa.
     
    Mosketeak sortu zirenean, argi-mukizko sistema erabiltzen zuten, arkabuzen moduan. XVII mende bukaeran suharri sistema asmatu zuten, askoz erabilgarriagoa eta arrisku gutxiagokoa, txispa-fusilak sortuz.
     
    Dena dela, teknologia ez zen berehala Soraluze eta inguruko lantegietan erabili: XVII mende bukaeran argi-mukizko mosketeei ''Bizkaiko mosketeak'' esaten zitzaien, txispa-fusileekin bereizteko.
     
    Fusilaren familiakoak dira karabinak, zizta-motzak edo terzerolak, errifleak eta eskopetak. Batzuk motzagoak (karabina eta zizta-motzak edo terzerolak) eta beste batzuk luzeagoak (errifleak), eta eskopetek balak beharrean perdigoiak botatzen dituzte.
     
    XVIII mendean [[Florencio Josepf de Lamot (eu)|Florencio Josepf de Lamot]] jaunak [[Mapa Topographica de Plasencia (eu)|Mapa Topographica de Plasencia]]n  esaten duenez: ''Erret Lantegian egiten diren suzko arma eta baionetak. Ekoizten diren armak dira: infanteria guardien fusil eta baionetak; gudarosteko infanteriaren fusil eta baionetak; Dragoien fusil, baioneta eta pistola; Marinako fusil, baioneta eta pistola; Corps Zaintzaileen karabina eta pistolak; zalditeriaren karabina eta pistolak, eta beste gainontzeko ehiza eskopetak eta norbanakoen pistolak, trebetasun eta segurtasun berezikoak. Eta hain ospetsua direnez, Frantzia, Ingalaterra, Alemania eta Eskandinabiako printze eta noble guztiak Soraluzeko Erret Arma Lantegian egiten diren kainoiak harro daude.''
     
    ===Pistoi-fusilak===
    ::<small>''Sarrera nagusia:''</small> [[Pistoi-fusilak (eu)]]
    [[Fitxategi: Tercerola._Soraluzen_egindakoa_(Armagintza_museoa_1846).jpg | thumb | center | 600px | Soraluzen egindako pistoidun zizta-motza edo terzerola (Armagintza museoa 1846)]]
    Hurrengo 200 urteetan txispa-fusilak izan ziren arma luzeetan jaun eta jabe. Baina XIX mende hasieran polbora leherkariak aurkitu ziren, eta perkusio-giltza asmatu. Orduan Egess armagile ingelesak [[Teknologia: pistoi giltza (eu)|pistoi-giltza]] garatu zuen.
     
    Aurki ezarri zen sistema berria arma luze zein motzetan. Dena dela, Soraluzen txispa-fusilak eta pistolak egiten jarraitu zuten XIX mende osoan.
     
     
    ==Atzekargako arma luzeak==
    ::<small>''Sarrera nagusia:''</small> [[Teknologia: atzekarga armak (eu)]]
    ===Teknologia===
    Behin pistoi giltza asmatuta, XIX mende erdialdean bi asmakizun etorri ziren, fusil modernoa sortu zutenak: pistoia (kapsula leherkaria) gehi polbora gehi jaurtigaia kartutxo batean batu, eta berau tutu atzetik sartu.
     
    [[Fitxategi: Fusila._Remington_(Euscalduna_1871).jpg | thumb | 400px | left | ''Remington'' fusila (1871 eredua)]]
    ===Fusilak===
    Pistoi giltza asmatu eta gero, Alemaniako Johann Nikolaus von Dreyse atzekargako fusila asmatu zuen, karga azkartzeko asmoarekin. Aurreneko prototipoak 1836ekoak ziren, eta 1841rako disenu arrakastatsua lortu zuen: kartutxoaren ipurdian fulminantea jarri zuen, eta katua sakatzerakoan orratz batek fulminantea jotzen zuen, honek polbora piztu eta gasek jaurtigaia bultzatzen zuten.
     
    Prusiako gudarostean erabili izan ziren, Chassepot sistema agertu arte. Urteekin sistema asko garatu ziren: Westley-Richards, Peabody, Cornish, Gray, Snider, Cornish-Ibarra, Cornish-Ferrer, Della Noce y Berdam<ref>Espainian azken hau erabili izan zen, aurrekarga fusilak egokitzeko aukera ematen zuelako.</ref>. Eta ezin ahaztu Chassepot, [[Arma museoa. Atzekarga fusilak (eu)#Remington fusilak (1871 eredua) | Remington]], Mauser, Winchester, [[Teknologia: atzekarga armak (eu)#Lefaucheaux sistema | ''Lefaucheaux'']], Smith & Wesson...
     
    Atzekarga teknologia eta gremio sistemaren bukaera batera gertatu ziren. Horregatik, pistoi fusilak agertu zirenean lantegi txikiek bere kasa hasi baziren egin eta saltzen, atzekarga fusilekin protagonismo gehiago hartu zuten... [[S.A. Euscalduna (eu)|S.A. Euscalduna]] oraindik ekoizle handiena izan zela ahaztu gabe, noski.
     
    Mota guztiko atzekarga fusilak egin zituzten, eskaeren arabera: Chassepot, [[Arma museoa. Atzekarga fusilak (eu)#Remington fusilak (1871 eredua) | Remington]], [[Teknologia: atzekarga armak (eu)#Lefaucheaux sistema | ''Lefaucheaux'']]... Dena dela, Soraluzen txispa-fusilak egiten jarraitu zuten XIX mende osoan.
     
    ::<small>[[Arma museoa. Atzekarga fusilak (eu)| Soraluzen egindako atzekarga fusilak]]. Arma museo birtuala.</small>
     
    <gallery mode="packed-hover" heights="200px" perrow="3">
       Fusila._Chassepot_01_(Euscalduna_1866_eredua).jpg         | Atzekargako ''Chassepot'' fusila (1866 eredua). Luxuzko bertsioa
      Carabina._1857_eredua_Berdan_sistemarentzat_berregina.jpg | 1857 ereduko karabina Berdan sistemarentzat berregina
    </gallery>
    </gallery>


    [[Florencio Josepf de Lamot (eu)|Florencio Josepf de Lamot]] jaunak [[Mapa Topographica de Plasencia (eu)|Mapa Topographica de Plasencia]]n  esaten duenez: ''Erret Lantegian egiten diren suzko arma eta baionetak. Ekoizten diren armak dira: infanteria guardien fusil eta baionetak; gudarosteko infanteriaren fusil eta baionetak; Dragoien fusil, baioneta eta pistola; Marinako fusil, baioneta eta pistola; Corps Zaintzaileen karabina eta pistolak; zalditeriaren karabina eta pistolak, eta beste gainontzeko ehiza eskopetak eta norbanakoen pistolak, trebetasun eta segurtasun berezikoak. Eta hain ospetsua direnez, Frantzia, Ingalaterra, Alemania eta Eskandinabiako printze eta noble guztiak Soraluzeko Erret Arma Lantegian egiten diren kainoiak harro daude.''
    ===Eskopetak eta karabinak===
    Baina gerrako armak erosterakoan, estatuek bere lantegiak erabiltzen zituzten, edota eskaerak enpresa handiei egiten zizkieten.
     
    Horregatik, XX mendean lantegi txikiek bere ekoizpena partikularrei zuzendu zieten, batez ere ehiza-armak: eskopetak eta karabinak.
     
    Eskopetek perdigoiak jaurtitzen dituzte, balak beharrean. Gainera, tutu bakarrekoek tutu bikoei lekua egin zieten.
     
    ::<small>[[Arma museoa. Ehiza-eskopetak eta karabinak (eu)| Soraluzen egindako ehiza-eskopetak eta karabinak]]. Arma museo birtuala.</small>
     
     
    [[Fitxategi: Pistola_02_(Astiazarán_1857).jpg | thumb | right | 300 px | Pistoi-giltzadun pistola (Astiazarán 1857)]]


    ==Arma motzak==
    ::<small>''Sarrera nagusia:''</small> [[Suzko arma motzak (eu)]]
    Suzko arma luzeen paraleloan, arma motzak (pistolak) ere egiten ziren, teknologia bera erabiliz: aurrekargakoak aurretik eta atzekargakoak bero.


    ==Gastadoreen lanabesak==
    ===Aurrekargako pistolak===
    Armez gain, gastadoreen lanabesak ere inguruko herrietan egiten ziren, eta Errege-etxean entregatu. Gero, behar zen tokietara eramaten zituzten.
    Gorago aipatu den moduan, arma luzeen teknologiak erabiltzen zituzten hurrenez hurren: argi-mukizko giltza, errobera giltza, suharri giltza eta pistoi giltza.
     
    Erret Lantegien gainbeherarekin batera, banakako maisuak eta tailerrak bere kasa hasi ziren saltzen. Suzko armak ziren gehien bat, bi motakoak: luzeak (eskopetak) eta motzak (pistolak).
     
    [[Fitxategi: Errebolberra._Eusebio_Arizaga_01.jpg | thumb | left | 300px | ''Vèlo-Dog'' errebolberra (Eusebio Arizaga)]]
     
    ===Errebolberrak===
    1835 urtean Samuel Colt estatubatuarrak 6 tiroko errebolberra asmatu eta patentatu zuen <ref>[[Errebolberra euskaldunak asmatu (eu) | Manuel de Garate mendarotarrarak ere, urte berean]]. Beñat Doxandabaratz (Euskonews & Media 2003)</ref>. Aurki Soraluzen hasi ziren egiten.
     
    Soraluzen armadetako errebolberrak egin ziren (''Lefaucheaux'' sistemakoak) eta norberarendako (''Galand'' sistemakoak).
     
    Honetaz gain, René Galand-ek Vèlo-Dog errebolber txikia asmatu zuen 1894.ean, txirrindulariek herri txiki eta baserrietatik pasatzerakoan txakurren aurka erabiltzeko. Fogeoko kartutxoekin edo berunezko balekin erabil zitezkeen.
     
    [[Fitxategi: Pistola._Amosategui_01_(XIX_mendea).jpg | thumb | right | 300px | ''Lefaucheux'' bi kanoiko pistola (Amosategi)]]
     
    ===Atzekargako pistolak===
    Eta atzekargako teknologiak hasi zirenean pistoleei ere ezarri zitzaien. XIX. mendean Soraluzen [[S.A. Euscalduna (eu)|La Euscaldunak]] zein lantegi txikiek egin bazituzten ere, XX. menderako pistolen ekoizpenean Eibarrek hartu zion aurrena.
     
    Hala ere, Soraluzen pistola eta errebolber ekoizle asko geratu ziren: José Alberdi e Hijos, Arando y Larrañaga, Eusebio Arizaga, Izaguirre, Maiztegui y Cía, Lizarralde y Oregui, Industrias Vicente Olaizola, Saturnino Treviño...
     
    Ekoizle hauetaz gain, azpimarratzekoak dira patenteak sortu zituzten ekoizleak ere: Alejo Bolumburu, Ucín Hermanos, Juan Miguel Unamuno ''"Zatorra"''...


    Simancaseko Artxibategi Orokorrean lau marrazki gordetzen dira, bata 1724 urtekoa (kantabriako Guarnizon egioten ari ziren itsasontziak armatzeko) eta beste hiruak 1738 urtekoak:
    Pistola automatikoak zabaldu zirenean errebolberren ekoizpena ia desagertu zen.
    * Deseño que debe serbir para fabricar las ciento y cuarenta achuelas que han de servir para el armamento de los dos navíos que se azen en Guarnizo...
    * Diseño de cuatro instrumentos: pico a roza, hacha de cortar árboles, hacha de dos manos, marrazo.
    * Diseño de tres instrumentos, azada de ingeniero de fortificación, azadón simple, picos de dos puntas.
    * Diseños de siete instrumentos de gastadores, hacha de dos manos, hacha de cortar árboles, espiocha, marrazo, pico de roca, azada y pala.




    ''(handitzeko, sakatu gainean)''
    ==Gastadoreen lanabesak==
    <gallery>
    ::<small>''Sarrera nagusia:''</small> [[Gastadoreen lanabesak (eu)]]
      Gastadoreen_lanabesak._Hachuelas_(Simancas_1724).jpg    | Aizkora <br> (Simancas 1724)
    [[Fitxategi: Gastadoreen_lanabesak._Zazpi_tresna_(Simancas_1738).jpg | thumb | left | 300px | Aizkorak, pikotxak, aitzurra eta pala (Simancas 1735)]]
      Gastadoreen_lanabesak._Hiru_tresna_(Simancas_1738).jpg | Aitzurrak <br> (Simancas 1735)
    Armez gain, gastadoreen lanabesak ere inguruko herrietan egiten ziren.
      Gastadoreen_lanabesak._Lau_tresna_(Simancas_1738).jpg  | Pikotxa eta aizkorak <br> (Simancas 1735)
      Gastadoreen_lanabesak._Zazpi_tresna_(Simancas_1738).jpg | Aizkorak, pikotxak, aitzurra eta pala <br> (Simancas 1735)
    </gallery>


    Zazpi lanabes mota izaten ziren: bi eskuko aizkora handia, aizkora txikia, marrazoa, aitzur-pikatxoia, arroka pikatxoia edo bi puntakoa, aitzur zabala eta pala angeluzuzena.


    Goian aipatutako [[Mapa Topographica de Plasencia (eu)|Mapa Topographica de Plasencia]]n: ''Erret Lantegian egiten diren gastadoreez. Gaur egin egiten diren gastadore lanabesak zazpi motakoak dira, hurrenez hurren: bi eskuko aizkora handia; aizkora txikia; marrazoa; aitzur-pikatxoia; arroka pikatxoia edo bi puntakoa; aitzur zabala; eta pala angeluzuzena, denak burdin onenaz egina, eta ondo altzairututa. Gainera, beste edozein tresna eta lanabesak egiten dira; eta itsasontzi zen beste eraikinak egiteko beharrezkoa dena, azterketa harri eta egurretan egiten dela; kalitate berezia dela eta, leku gustietatik datoz Kantabriako Erret Lantegi ospetsuetara.''
    Ekoizteko sistema suzko armena berbera zen: eskaera zetorrenean, maisuen artean banatzen zen, hauek beren lantegietan ekoizten zituzten eta Errege-etxean entregatzen zituzten, bertan aztertzeko.
       
       


    ==XIX mendeko armak. Tailerretakoak==
    ==Kainoiak==
    Erret Lantegien gainbeherarekin batera, banakako maisuak eta tailerrak bere kasa hasi ziren saltzen. Suzko armak ziren gehien bat, bi motakoak: luzeak (eskopetak) eta motzak (pistolak).
    ::<small>''Sarrera nagusia:''</small> [[Kainoiak (eu)]]
    Azkenik, Soraluzeri dagokionez XIX. eta XX. mendeetako kainoiak aipatu daitezke: itxas-kainoiak, lurreko kainoiak, morteroak, obusak... Hauek denak atzekargakoak.
     
    Aurretik (1886-1935) [[The Placencia de las Armas Company Limited (eu) | The Placencia de las Armas Company Limited]]-ek ekoiztu zituen, kanpoko lizentziekin: Nordenfelt, Maxim, Vickers...
     
    Eta gero (1935-gaur arte) [[Sociedad Anónima Placencia de las Armas (eu) | Sociedad Anónima Placencia de las Armas]]-ek, diseinu propioekin edota kanpoko lizentziekin (Vickers, Bofors).


    ''(handitzeko, sakatu gainean)''
    <gallery>
      Eskopeta_01_(Astiazarán_1852).jpg | Pistoidun eskopeta <br> (Astiazarán 1852)
      Pistola_01_(Astiazarán_1857).png  | Txispa giltzadun pistola <br> (Armagintza Museoa 1857)
      Pistola_02_(Astiazarán_1857).jpg  | Txispa giltzadun pistola (Astiazarán 1857)
    </gallery>


    ==Erreferentziak==
    ==Erreferentziak==


    [[Kategoria: Armagintza]]
    [[Kategoria: Armak]]

    Hauxe da oraingo bertsioa, 00:05, 13 martxoa 2024 data duena

    XIV eta XVI mendeetan Euskal Herrian, eta batez ere Debarroan, arma zuriak egiten ziren: espatak, pikak...

    Gero suzko arma luzeen urrezko garaia hasi zen. Zaharrenak arkabuzak eta mosketeak, baina XVII. mendean txispa-giltza zuten eskopetek eta txispa-fusilek ordezkatu zituzten. Azken hauek XIX. mende hasieran pistoi-giltzara pasa ziren, eta XIX. mendearen bigarren erdialdean perkusio-sistema gailendu zen.

    Gehienak Espainiako armadentzat baziren ere, ehizarako ere egiten ziren. Inguruko tailerretan egiten ziren (Soraluzen bertan edota inguruko herrietan) eta Errege-etxean entregatzen ziren.

    XVI. mendetik aurrera, suzko arma luzeekin batera arma laburrak (pistolak) ere egiten ziren. Eta sasoi haietan gastadoreen lanabesak ere.

    Azkenik, XIX. eta XX. mendeetako kainoiak aipatu daitezke.

    Arma zuriak

    XIV eta XVI mendeetan Euskal Herrian, eta batez ere Debarroan, lanzak eta pikak ekoizten ziren gehien bat, baina baita armadura osagaiak, ezpatak, sastagaiak, artatiak... ere.

    Elorrio (Bizkaia) zen lantza zein piken ekoizle nagusiak, baina Elgetan eta Oinatin ere egiten ziren. Gainontzeko arma zuriak Durango, Bilbao, Arrasate eta Tolosa inguruan egiten ziren.

    XVI mendean Bizkaian gero eta gutxiago ekoizten zuten, eta 1.616 urtetik aurrera ekoizpena Tolosa ingurura mugitu zen, bertan Arma Zurien Erret Lantegia[1] ezarri zuten eta.

    Dena dela, hiru urte beranduago argitaratutako Sevillako bertsoetan, mosketeaz gain Soraluzen egindako ballesta eta matxeteak goraipatzen dira:

    Placencian eguiten
    gogorra mosqueta,
    ballesta galçayruscoez
    gentea armassen da.
    Eta falta ez dira
    machetaq sorrotsaq,
    Jaunaq eman sien
    ligeraq corpusaq.


    Aurrekargako arma luzeak

    Aurrekargako armak Soraluze eta inguruetan egin izan dira 1.480 urte aurretik (urte hartan Isabel Katolikoaren Erret Zedula batek atzerrira saltzea debekatzen du) Erret Lantegien sistema desagertu zen arte (1.865)eta hurrengo urteetan ere.

    Teknologiak

    Sarrera nagusia: Teknologia: aurrekarga armak (eu)

    400 urte luzeetan aurrekargako armen teknologia asko aldatu zen, batez ere giltzak: argi-mukizkoak, errobera giltzak, suharri giltzak eta, azkenik, pistoi giltzak.

    Eta ez bakarrik armetan, jaurtigaietan ere aldaketak izan ziren, berunezko pilotatik hasi eta kartutxoekin bukatzeko.

    Arkabuzak

    Sarrera nagusia: Arkabuzak (eu)
    Serpentina giltza erabiltzen duen arkabuza

    Arkabuza suzko arma izan zen, infanteriako gudariek erabilia XV mendetik XVII mendera. Eraginkorrak ziren 50 bat metro arte, hortik aurrera....

    Ahotik kargatzen zen, eta tiroa egiteko sistema argi-mukizko giltza erabiltzen bazuten ere, teknologia hobetuz joan zen: S formadun giltza, serpentina giltza eta katua duen giltza. 80 eta 100 cm bitarteko kanoiaren luzera eta beren pisua 3,5 kg eta 5 kg artean zuten. Kalibre ohikoenak ontzabat (Ø 17 mm) eta 3⁄4 ontza (Ø15,4 mm) ziren.

    XVI mendetik aurrera, txispa giltzarekin hasi ziren eraikitzen.

    Arkabuzen oinarrituta mosketeak sortu ziren gero, baina askoz handiagoak eta astunagoak. Mosketeak asko arindu ziren arte arkabuzak ez ziren desagertu.

    Mosketeak

    Sarrera nagusia: Mosketeak (eu)
    Argi-mukizko mosketea (XVII mendea)

    Mosketea suzko arma izan zen, infanteriako gudariek erabilia XVI mendetik XVIII mendera. Arkabuzen bilakaera ziren, baina handiagoak; horregatik, tiro egiteko mosketariak euskarri baten bat gainean pausatu behar zuen mosketea. 150 eta 250 m arte ziren eraginkorrak, gutxi gorabehera.

    Ahotik kargatzen ziren, eta tiroa egiteko teknologia hobetuz joan zen: argi-mukia (edo metxa), errobera, suharria eta pistoia. Azken bi motei fusilak ere esaten zitzaien.

    Kanoiaren luzera 100 eta 120 cm artekoa izaten zen eta pisua 7 eta 9,2 kg artekoa. Kalibre ohikoenak 11⁄2 ontza (Ø 19 mm) eta 2 ontza (Ø 21 mm) ziren.

    Soraluzeko Erret Lantegietan egindako gehienak Espainiako armadentzat baziren ere, ehizarako ere egiten ziren.

    Txispa-fusilak

    Sarrera nagusia: Txispa-fusilak (eu)
    Soraluzen egindako txispa-fusila (XIX. mendea)

    Txispa-fusila suzko arma izan zen, mosketearen familiakoa.

    Mosketeak sortu zirenean, argi-mukizko sistema erabiltzen zuten, arkabuzen moduan. XVII mende bukaeran suharri sistema asmatu zuten, askoz erabilgarriagoa eta arrisku gutxiagokoa, txispa-fusilak sortuz.

    Dena dela, teknologia ez zen berehala Soraluze eta inguruko lantegietan erabili: XVII mende bukaeran argi-mukizko mosketeei Bizkaiko mosketeak esaten zitzaien, txispa-fusileekin bereizteko.

    Fusilaren familiakoak dira karabinak, zizta-motzak edo terzerolak, errifleak eta eskopetak. Batzuk motzagoak (karabina eta zizta-motzak edo terzerolak) eta beste batzuk luzeagoak (errifleak), eta eskopetek balak beharrean perdigoiak botatzen dituzte.

    XVIII mendean Florencio Josepf de Lamot jaunak Mapa Topographica de Plasencian esaten duenez: Erret Lantegian egiten diren suzko arma eta baionetak. Ekoizten diren armak dira: infanteria guardien fusil eta baionetak; gudarosteko infanteriaren fusil eta baionetak; Dragoien fusil, baioneta eta pistola; Marinako fusil, baioneta eta pistola; Corps Zaintzaileen karabina eta pistolak; zalditeriaren karabina eta pistolak, eta beste gainontzeko ehiza eskopetak eta norbanakoen pistolak, trebetasun eta segurtasun berezikoak. Eta hain ospetsua direnez, Frantzia, Ingalaterra, Alemania eta Eskandinabiako printze eta noble guztiak Soraluzeko Erret Arma Lantegian egiten diren kainoiak harro daude.

    Pistoi-fusilak

    Sarrera nagusia: Pistoi-fusilak (eu)
    Soraluzen egindako pistoidun zizta-motza edo terzerola (Armagintza museoa 1846)

    Hurrengo 200 urteetan txispa-fusilak izan ziren arma luzeetan jaun eta jabe. Baina XIX mende hasieran polbora leherkariak aurkitu ziren, eta perkusio-giltza asmatu. Orduan Egess armagile ingelesak pistoi-giltza garatu zuen.

    Aurki ezarri zen sistema berria arma luze zein motzetan. Dena dela, Soraluzen txispa-fusilak eta pistolak egiten jarraitu zuten XIX mende osoan.


    Atzekargako arma luzeak

    Sarrera nagusia: Teknologia: atzekarga armak (eu)

    Teknologia

    Behin pistoi giltza asmatuta, XIX mende erdialdean bi asmakizun etorri ziren, fusil modernoa sortu zutenak: pistoia (kapsula leherkaria) gehi polbora gehi jaurtigaia kartutxo batean batu, eta berau tutu atzetik sartu.

    Remington fusila (1871 eredua)

    Fusilak

    Pistoi giltza asmatu eta gero, Alemaniako Johann Nikolaus von Dreyse atzekargako fusila asmatu zuen, karga azkartzeko asmoarekin. Aurreneko prototipoak 1836ekoak ziren, eta 1841rako disenu arrakastatsua lortu zuen: kartutxoaren ipurdian fulminantea jarri zuen, eta katua sakatzerakoan orratz batek fulminantea jotzen zuen, honek polbora piztu eta gasek jaurtigaia bultzatzen zuten.

    Prusiako gudarostean erabili izan ziren, Chassepot sistema agertu arte. Urteekin sistema asko garatu ziren: Westley-Richards, Peabody, Cornish, Gray, Snider, Cornish-Ibarra, Cornish-Ferrer, Della Noce y Berdam[2]. Eta ezin ahaztu Chassepot, Remington, Mauser, Winchester, Lefaucheaux, Smith & Wesson...

    Atzekarga teknologia eta gremio sistemaren bukaera batera gertatu ziren. Horregatik, pistoi fusilak agertu zirenean lantegi txikiek bere kasa hasi baziren egin eta saltzen, atzekarga fusilekin protagonismo gehiago hartu zuten... S.A. Euscalduna oraindik ekoizle handiena izan zela ahaztu gabe, noski.

    Mota guztiko atzekarga fusilak egin zituzten, eskaeren arabera: Chassepot, Remington, Lefaucheaux... Dena dela, Soraluzen txispa-fusilak egiten jarraitu zuten XIX mende osoan.

    Soraluzen egindako atzekarga fusilak. Arma museo birtuala.
    • Atzekargako Chassepot fusila (1866 eredua). Luxuzko bertsioa

      Atzekargako Chassepot fusila (1866 eredua). Luxuzko bertsioa

    • 1857 ereduko karabina Berdan sistemarentzat berregina

      1857 ereduko karabina Berdan sistemarentzat berregina

    Eskopetak eta karabinak

    Baina gerrako armak erosterakoan, estatuek bere lantegiak erabiltzen zituzten, edota eskaerak enpresa handiei egiten zizkieten.

    Horregatik, XX mendean lantegi txikiek bere ekoizpena partikularrei zuzendu zieten, batez ere ehiza-armak: eskopetak eta karabinak.

    Eskopetek perdigoiak jaurtitzen dituzte, balak beharrean. Gainera, tutu bakarrekoek tutu bikoei lekua egin zieten.

    Soraluzen egindako ehiza-eskopetak eta karabinak. Arma museo birtuala.


    Pistoi-giltzadun pistola (Astiazarán 1857)

    Arma motzak

    Sarrera nagusia: Suzko arma motzak (eu)

    Suzko arma luzeen paraleloan, arma motzak (pistolak) ere egiten ziren, teknologia bera erabiliz: aurrekargakoak aurretik eta atzekargakoak bero.

    Aurrekargako pistolak

    Gorago aipatu den moduan, arma luzeen teknologiak erabiltzen zituzten hurrenez hurren: argi-mukizko giltza, errobera giltza, suharri giltza eta pistoi giltza.

    Erret Lantegien gainbeherarekin batera, banakako maisuak eta tailerrak bere kasa hasi ziren saltzen. Suzko armak ziren gehien bat, bi motakoak: luzeak (eskopetak) eta motzak (pistolak).

    Vèlo-Dog errebolberra (Eusebio Arizaga)

    Errebolberrak

    1835 urtean Samuel Colt estatubatuarrak 6 tiroko errebolberra asmatu eta patentatu zuen [3]. Aurki Soraluzen hasi ziren egiten.

    Soraluzen armadetako errebolberrak egin ziren (Lefaucheaux sistemakoak) eta norberarendako (Galand sistemakoak).

    Honetaz gain, René Galand-ek Vèlo-Dog errebolber txikia asmatu zuen 1894.ean, txirrindulariek herri txiki eta baserrietatik pasatzerakoan txakurren aurka erabiltzeko. Fogeoko kartutxoekin edo berunezko balekin erabil zitezkeen.

    Lefaucheux bi kanoiko pistola (Amosategi)

    Atzekargako pistolak

    Eta atzekargako teknologiak hasi zirenean pistoleei ere ezarri zitzaien. XIX. mendean Soraluzen La Euscaldunak zein lantegi txikiek egin bazituzten ere, XX. menderako pistolen ekoizpenean Eibarrek hartu zion aurrena.

    Hala ere, Soraluzen pistola eta errebolber ekoizle asko geratu ziren: José Alberdi e Hijos, Arando y Larrañaga, Eusebio Arizaga, Izaguirre, Maiztegui y Cía, Lizarralde y Oregui, Industrias Vicente Olaizola, Saturnino Treviño...

    Ekoizle hauetaz gain, azpimarratzekoak dira patenteak sortu zituzten ekoizleak ere: Alejo Bolumburu, Ucín Hermanos, Juan Miguel Unamuno "Zatorra"...

    Pistola automatikoak zabaldu zirenean errebolberren ekoizpena ia desagertu zen.


    Gastadoreen lanabesak

    Sarrera nagusia: Gastadoreen lanabesak (eu)
    Aizkorak, pikotxak, aitzurra eta pala (Simancas 1735)

    Armez gain, gastadoreen lanabesak ere inguruko herrietan egiten ziren.

    Zazpi lanabes mota izaten ziren: bi eskuko aizkora handia, aizkora txikia, marrazoa, aitzur-pikatxoia, arroka pikatxoia edo bi puntakoa, aitzur zabala eta pala angeluzuzena.

    Ekoizteko sistema suzko armena berbera zen: eskaera zetorrenean, maisuen artean banatzen zen, hauek beren lantegietan ekoizten zituzten eta Errege-etxean entregatzen zituzten, bertan aztertzeko.


    Kainoiak

    Sarrera nagusia: Kainoiak (eu)

    Azkenik, Soraluzeri dagokionez XIX. eta XX. mendeetako kainoiak aipatu daitezke: itxas-kainoiak, lurreko kainoiak, morteroak, obusak... Hauek denak atzekargakoak.

    Aurretik (1886-1935) The Placencia de las Armas Company Limited-ek ekoiztu zituen, kanpoko lizentziekin: Nordenfelt, Maxim, Vickers...

    Eta gero (1935-gaur arte) Sociedad Anónima Placencia de las Armas-ek, diseinu propioekin edota kanpoko lizentziekin (Vickers, Bofors).


    Erreferentziak

    1. ↑ Real Fábrica de Armas Blancas.
    2. ↑ Espainian azken hau erabili izan zen, aurrekarga fusilak egokitzeko aukera ematen zuelako.
    3. ↑ Manuel de Garate mendarotarrarak ere, urte berean. Beñat Doxandabaratz (Euskonews & Media 2003)
    "http://www.sorapedia.eus/index.php?title=Armak_eta_lanabesak_(eu)&oldid=31140"(e)tik jasota