Armak eta lanabesak (eu)

XIV eta XVI mendeetan Euskal Herrian, eta batez ere Debarroan, arma zuriak egiten ziren: espatak, pikak...

Gero suzko arma luzeen urrezko garaia hasi zen. Zaharrenak arkabuzak eta mosketeak, baina XVII. mendean txispa-giltza zuten eskopetek eta txispa-fusilek ordezkatu zituzten. Azken hauek XIX. mende hasieran pistoi-giltzara pasa ziren, eta XIX. mendearen bigarren erdialdean perkusio-sistema gailendu zen.

Gehienak Espainiako armadentzat baziren ere, ehizarako ere egiten ziren. Inguruko tailerretan egiten ziren (Soraluzen bertan edota inguruko herrietan) eta Errege-etxean entregatzen ziren.

XVI. mendetik aurrera, suzko arma luzeekin batera arma laburrak (pistolak) ere egiten ziren. Eta sasoi haietan gastadoreen lanabesak ere.

Azkenik, XIX. eta XX. mendeetako kainoiak aipatu daitezke.

Arma zuriak

XIV eta XVI mendeetan Euskal Herrian, eta batez ere Debarroan, lanzak eta pikak ekoizten ziren gehien bat, baina baita armadura osagaiak, ezpatak, sastagaiak, artatiak... ere.

Elorrio (Bizkaia) zen lantza zein piken ekoizle nagusiak, baina Elgetan eta Oinatin ere egiten ziren. Gainontzeko arma zuriak Durango, Bilbao, Arrasate eta Tolosa inguruan egiten ziren.

XVI mendean Bizkaian gero eta gutxiago ekoizten zuten, eta 1.616 urtetik aurrera ekoizpena Tolosa ingurura mugitu zen, bertan Arma Zurien Erret Lantegia ezarri zuten eta.

Dena dela, hiru urte beranduago argitaratutako Sevillako bertsoetan, mosketeaz gain Soraluzen egindako ballesta eta matxeteak goraipatzen dira:

Placencian eguiten
gogorra mosqueta,
ballesta galçayruscoez
gentea armassen da.

Eta falta ez dira
machetaq sorrotsaq,
Jaunaq eman sien
ligeraq corpusaq.

Aurrekargako arma luzeak

Aurrekargako armak Soraluze eta inguruetan egin izan dira 1.480 urte aurretik (urte hartan Isabel Katolikoaren Erret Zedula batek atzerrira saltzea debekatzen du) Erret Lantegien sistema desagertu zen arte (1.865)eta hurrengo urteetan ere.

Teknologiak

Sarrera nagusia: Teknologia: aurrekarga armak (eu)

400 urte luzeetan aurrekargako armen teknologia asko aldatu zen, batez ere giltzak: argi-mukizkoak, errobera giltzak, suharri giltzak eta, azkenik, pistoi giltzak.

Eta ez bakarrik armetan, jaurtigaietan ere aldaketak izan ziren, berunezko pilotatik hasi eta kartutxoekin bukatzeko.

Arkabuzak

Sarrera nagusia: Arkabuzak (eu)

Serpentina giltza erabiltzen duen arkabuza

Arkabuza suzko arma izan zen, infanteriako gudariek erabilia XV mendetik XVII mendera. Eraginkorrak ziren 50 bat metro arte, hortik aurrera....

Ahotik kargatzen zen, eta tiroa egiteko sistema argi-mukizko giltza erabiltzen bazuten ere, teknologia hobetuz joan zen: S formadun giltza, serpentina giltza eta katua duen giltza. 80 eta 100 cm bitarteko kanoiaren luzera eta beren pisua 3,5 kg eta 5 kg artean zuten. Kalibre ohikoenak ontzabat (Ø 17 mm) eta 3⁄4 ontza (Ø15,4 mm) ziren.

XVI mendetik aurrera, txispa giltzarekin hasi ziren eraikitzen.

Arkabuzen oinarrituta mosketeak sortu ziren gero, baina askoz handiagoak eta astunagoak. Mosketeak asko arindu ziren arte arkabuzak ez ziren desagertu.

Mosketeak

Sarrera nagusia: Mosketeak (eu)

Argi-mukizko mosketea (XVII mendea)

Mosketea suzko arma izan zen, infanteriako gudariek erabilia XVI mendetik XVIII mendera. Arkabuzen bilakaera ziren, baina handiagoak; horregatik, tiro egiteko mosketariak euskarri baten bat gainean pausatu behar zuen mosketea. 150 eta 250 m arte ziren eraginkorrak, gutxi gorabehera.

Ahotik kargatzen ziren, eta tiroa egiteko teknologia hobetuz joan zen: argi-mukia (edo metxa), errobera, suharria eta pistoia. Azken bi motei fusilak ere esaten zitzaien.

Kanoiaren luzera 100 eta 120 cm artekoa izaten zen eta pisua 7 eta 9,2 kg artekoa. Kalibre ohikoenak 11⁄2 ontza (Ø 19 mm) eta 2 ontza (Ø 21 mm) ziren.

Soraluzeko Erret Lantegietan egindako gehienak Espainiako armadentzat baziren ere, ehizarako ere egiten ziren.

Txispa-fusilak

Sarrera nagusia: Txispa-fusilak (eu)

Soraluzen egindako txispa-fusila (XIX. mendea)

Txispa-fusila suzko arma izan zen, mosketearen familiakoa.

Mosketeak sortu zirenean, argi-mukizko sistema erabiltzen zuten, arkabuzen moduan. XVII mende bukaeran suharri sistema asmatu zuten, askoz erabilgarriagoa eta arrisku gutxiagokoa, txispa-fusilak sortuz.

Dena dela, teknologia ez zen berehala Soraluze eta inguruko lantegietan erabili: XVII mende bukaeran argi-mukizko mosketeei Bizkaiko mosketeak esaten zitzaien, txispa-fusileekin bereizteko.

Fusilaren familiakoak dira karabinak, zizta-motzak edo terzerolak, errifleak eta eskopetak. Batzuk motzagoak (karabina eta zizta-motzak edo terzerolak) eta beste batzuk luzeagoak (errifleak), eta eskopetek balak beharrean perdigoiak botatzen dituzte.

XVIII mendean Florencio Josepf de Lamot jaunak Mapa Topographica de Plasencian esaten duenez: Erret Lantegian egiten diren suzko arma eta baionetak. Ekoizten diren armak dira: infanteria guardien fusil eta baionetak; gudarosteko infanteriaren fusil eta baionetak; Dragoien fusil, baioneta eta pistola; Marinako fusil, baioneta eta pistola; Corps Zaintzaileen karabina eta pistolak; zalditeriaren karabina eta pistolak, eta beste gainontzeko ehiza eskopetak eta norbanakoen pistolak, trebetasun eta segurtasun berezikoak. Eta hain ospetsua direnez, Frantzia, Ingalaterra, Alemania eta Eskandinabiako printze eta noble guztiak Soraluzeko Erret Arma Lantegian egiten diren kainoiak harro daude.

Pistoi-fusilak

Sarrera nagusia: Pistoi-fusilak (eu)

Soraluzen egindako pistoidun zizta-motza edo terzerola (Armagintza museoa 1846)

Hurrengo 200 urteetan txispa-fusilak izan ziren arma luzeetan jaun eta jabe. Baina XIX mende hasieran polbora leherkariak aurkitu ziren, eta perkusio-giltza asmatu. Orduan Egess armagile ingelesak pistoi-giltza garatu zuen.

Aurki ezarri zen sistema berria arma luze zein motzetan. Dena dela, Soraluzen txispa-fusilak eta pistolak egiten jarraitu zuten XIX mende osoan.

Atzekargako arma luzeak

Sarrera nagusia: Teknologia: atzekarga armak (eu)

Teknologia

Behin pistoi giltza asmatuta, XIX mende erdialdean bi asmakizun etorri ziren, fusil modernoa sortu zutenak: pistoia (kapsula leherkaria) gehi polbora gehi jaurtigaia kartutxo batean batu, eta berau tutu atzetik sartu.

Remington fusila (1871 eredua)

Fusilak

Pistoi giltza asmatu eta gero, Alemaniako Johann Nikolaus von Dreyse atzekargako fusila asmatu zuen, karga azkartzeko asmoarekin. Aurreneko prototipoak 1836ekoak ziren, eta 1841rako disenu arrakastatsua lortu zuen: kartutxoaren ipurdian fulminantea jarri zuen, eta katua sakatzerakoan orratz batek fulminantea jotzen zuen, honek polbora piztu eta gasek jaurtigaia bultzatzen zuten.

Prusiako gudarostean erabili izan ziren, Chassepot sistema agertu arte. Urteekin sistema asko garatu ziren: Westley-Richards, Peabody, Cornish, Gray, Snider, Cornish-Ibarra, Cornish-Ferrer, Della Noce y Berdam. Eta ezin ahaztu Chassepot, Remington, Mauser, Winchester, Lefaucheaux, Smith & Wesson...

Atzekarga teknologia eta gremio sistemaren bukaera batera gertatu ziren. Horregatik, pistoi fusilak agertu zirenean lantegi txikiek bere kasa hasi baziren egin eta saltzen, atzekarga fusilekin protagonismo gehiago hartu zuten... S.A. Euscalduna oraindik ekoizle handiena izan zela ahaztu gabe, noski.

Mota guztiko atzekarga fusilak egin zituzten, eskaeren arabera: Chassepot, Remington, Lefaucheaux... Dena dela, Soraluzen txispa-fusilak egiten jarraitu zuten XIX mende osoan.

Soraluzen egindako atzekarga fusilak. Arma museo birtuala.

• 

  Atzekargako Chassepot fusila (1866 eredua). Luxuzko bertsioa

• 

  1857 ereduko karabina Berdan sistemarentzat berregina

Eskopetak eta karabinak

Baina gerrako armak erosterakoan, estatuek bere lantegiak erabiltzen zituzten, edota eskaerak enpresa handiei egiten zizkieten.

Horregatik, XX mendean lantegi txikiek bere ekoizpena partikularrei zuzendu zieten, batez ere ehiza-armak: eskopetak eta karabinak.

Eskopetek perdigoiak jaurtitzen dituzte, balak beharrean. Gainera, tutu bakarrekoek tutu bikoei lekua egin zieten.

Soraluzen egindako ehiza-eskopetak eta karabinak. Arma museo birtuala.

Pistoi-giltzadun pistola (Astiazarán 1857)

Arma motzak

Sarrera nagusia: Suzko arma motzak (eu)

Suzko arma luzeen paraleloan, arma motzak (pistolak) ere egiten ziren, teknologia bera erabiliz: aurrekargakoak aurretik eta atzekargakoak bero.

Aurrekargako pistolak

Gorago aipatu den moduan, arma luzeen teknologiak erabiltzen zituzten hurrenez hurren: argi-mukizko giltza, errobera giltza, suharri giltza eta pistoi giltza.

Erret Lantegien gainbeherarekin batera, banakako maisuak eta tailerrak bere kasa hasi ziren saltzen. Suzko armak ziren gehien bat, bi motakoak: luzeak (eskopetak) eta motzak (pistolak).

Vèlo-Dog errebolberra (Eusebio Arizaga)

Errebolberrak

1835 urtean Samuel Colt estatubatuarrak 6 tiroko errebolberra asmatu eta patentatu zuen . Aurki Soraluzen hasi ziren egiten.

Soraluzen armadetako errebolberrak egin ziren (Lefaucheaux sistemakoak) eta norberarendako (Galand sistemakoak).

Honetaz gain, René Galand-ek Vèlo-Dog errebolber txikia asmatu zuen 1894.ean, txirrindulariek herri txiki eta baserrietatik pasatzerakoan txakurren aurka erabiltzeko. Fogeoko kartutxoekin edo berunezko balekin erabil zitezkeen.

Lefaucheux bi kanoiko pistola (Amosategi)

Atzekargako pistolak

Eta atzekargako teknologiak hasi zirenean pistoleei ere ezarri zitzaien. XIX. mendean Soraluzen La Euscaldunak zein lantegi txikiek egin bazituzten ere, XX. menderako pistolen ekoizpenean Eibarrek hartu zion aurrena.

Hala ere, Soraluzen pistola eta errebolber ekoizle asko geratu ziren: José Alberdi e Hijos, Arando y Larrañaga, Eusebio Arizaga, Izaguirre, Maiztegui y Cía, Lizarralde y Oregui, Industrias Vicente Olaizola, Saturnino Treviño...

Ekoizle hauetaz gain, azpimarratzekoak dira patenteak sortu zituzten ekoizleak ere: Alejo Bolumburu, Ucín Hermanos, Juan Miguel Unamuno "Zatorra"...

Pistola automatikoak zabaldu zirenean errebolberren ekoizpena ia desagertu zen.

Gastadoreen lanabesak

Sarrera nagusia: Gastadoreen lanabesak (eu)

Aizkorak, pikotxak, aitzurra eta pala (Simancas 1735)

Armez gain, gastadoreen lanabesak ere inguruko herrietan egiten ziren.

Zazpi lanabes mota izaten ziren: bi eskuko aizkora handia, aizkora txikia, marrazoa, aitzur-pikatxoia, arroka pikatxoia edo bi puntakoa, aitzur zabala eta pala angeluzuzena.

Ekoizteko sistema suzko armena berbera zen: eskaera zetorrenean, maisuen artean banatzen zen, hauek beren lantegietan ekoizten zituzten eta Errege-etxean entregatzen zituzten, bertan aztertzeko.

Kainoiak

Sarrera nagusia: Kainoiak (eu)

Azkenik, Soraluzeri dagokionez XIX. eta XX. mendeetako kainoiak aipatu daitezke: itxas-kainoiak, lurreko kainoiak, morteroak, obusak... Hauek denak atzekargakoak.

Aurretik (1886-1935) The Placencia de las Armas Company Limited-ek ekoiztu zituen, kanpoko lizentziekin: Nordenfelt, Maxim, Vickers...

Eta gero (1935-gaur arte) Sociedad Anónima Placencia de las Armas-ek, diseinu propioekin edota kanpoko lizentziekin (Vickers, Bofors).