Luis Ariznabarreta (eu)

Adi! Artikulu hau oraindik argitaratze prozesuan dago.

Zuzentzen baduzu, edo informazioa gehitzen baduzu, mesedez ez kendu ohar hau. Eskerrik asko!

Luis Ariznabarreta Espilla

Jaio	Soraluze (1915)
Hil	Gasteiz (2013)
Profila	Musikagilea

Familia

Luis Ariznabarreta Zubiaurre Soraluzen jaio zen 1915eko urriaren 29an. Herrian Luis Espilla izenez ezaguna zen, aitaita eta amamaren baserriaren izenagatik.

Aita Jose Mari Ariznabarreta Agirrebeña Espilla (1890-1936) zen, eta ama Anastasia Zubiaurre Odriozola (1893-1942); biak Soraluzekoak. Aita torneroa zuen, eta ama hoteleko zerbitzaria ezkondu baino lehen, eta ondoren etxekoandrea. Jose Mari eta Anastasia 1915.ean ezkondu ziren, Atxuri 2 kaleko etxera. Lau seme-alaba izan zituzten: Luis (1915-2003), Lucas (1917-1942), Jacinto (1921-1945) eta Maritxu (1923-1988).

Anastasia amarekin (1916)

Aitaren aldetik, Luisen aitaita Jose Ariznabarreta Agirrebeña zen, Espilla baserrikoa, bertsolaria, baserritarra eta ingude-langilea izan zen; amama, Maria Aguirrebeña Bidegain, Soraluzeko Arzabalaga baserrikoa, pandero jolea eta Espilla baserriko etxekoandrea. Luisek esanetan, aitaita eta amama egun osoa ematen zuten errezotan: goiz-goizetik, errosariua, angelusaren orduan, otorduetan…

Amaren aldeko aitaita, Pedro Zubiaurre, Elgoibarko Metal baserrikoa zen eta bertan sagardotegi bat zuen. Amama, Josepa Odriozola, Urrestilakoa zen. Bikotea Soraluzera etorri zirenean Errotatxo taberna ireki zuten. Josepa sasimediku famatua izan zen erredurak eta begiko gaixotasun larriak osatzen. Medikuek etsipena emanda bidaltzen zituzten gaixoak beregana, eta askotan begiak osatzen zizkien.

Lehen urteak

Luisek haurtzaro zoriontsua izan zuen herrian eta Espilla baserrian, Ezozia auzoan. Bere adineko neska-mutil guztiak elkarrekin ibiltzen ziren jolasean: ziburu-zabaratan, errekan jolasten, igerixan, arrantzan, perretxikoetan, mendiko ibilaldietan…

Sei urterekin Maristen eskolan sartu zuten, eta han entzun zituen gaztelerazko lehenengo hitzak, ez zekien erdaraz hitzik ere ez.

Lehenengo egunean, bapatean: ¡Póngase usted de rodillas!^[1]. Berak: Zer esaten du fraile honek?. Aldamenekoak ukalondokoa joz esan zion: Belauniko jartzeko!.

Eskolan ezer ulertu ez, eta ia dena buruz ikasten zuen zigorrik ez jasotzeko. Luisek audioan jasotzen duenez, eskolatik kanpo, hanka jarri orduko, ume guztiak, bertakoak zein kanpotik etorritakoak, euskaraz bakarrik berba egiten zutela.

Hamaika-hamabi urte zituenean (1926-1927) Luisek itotzetik hiru gazte atera zituen Debako uretan. Bere hitzetan: igerixan bastante itxuran eitten nuan eta nik atera nittuan ibaittik iru pertsona, iru gazte. Bat, nire anaia zan, beste bat, Luis Prieto eta beste bat Agustin Arizaga. Agustinen aitak, “Tapurrio”k, eskolara joan zen eta Luisi pezeta bat eman zion semea salbatzeagatik. Eskolan diskurtsoa eta medailatxo eskeini zizkioten eskolako mutil guztien aurrean. Luisen hitzak: Eta berarekin egoten naizen guztietan esaten zoztan: Ni, bada, iregatik bizi nauk!. Ez ziren bada, salbatu zituen pertsona bakarrak: Gerra garaian “lan behartuetan” preso izan zutenean (1937-1941), hirulau urteko umea salbatu zuen kotxe batek harrapatzetik^[2].

Musikarako zaletasun handia zuen Luisek. Solfeoa eta kantua eskolan ikasi zituen. Zazpi urterekin kanturako frogak egin, eta umeen koruan sartu zuten. Aurrerago elizan kantatzeko solista modura, Migel Olaizola eta bera aukeratuak izan ziren, bost edo sei meza diferente kantatzeko. Hamaika urterekin flauta jotzen Ikasten hasi eta aurrerago Paz y Labor liberalen musika bandan flauta jotzen aritu zen, 1936.ko gerra hasi arte.

Langile eta langileen aldekoa

Zortzi urte Maristetan ikasten eman ondoren, 14 urterekin lantegi txiki batean sartu zuten lanean hasteko.

Garaiko beste askoren moduan, Luisek ikasteko griña handia zeukan eta Academia de Dibujo Lineal gau-eskolara joaten zen. Gerora garrantzi handia eman zion Luisek han ikasitakoari, oso baliagarria izan zitzaiolako formazio hura hurrengo urteetako makineria lanetarako.

Gerra aurreko urteetan tornero-ajustadore moduan lan egin zuen Amutxastegin. Garai hartan Luis JSU^[3] eta UGTkoa^[4] zen eta langileen eskubideen defendatzailea. Espilla familiako guztiak errepublikarrak ziren.

Gerra garaikoak

Herriko boluntarioa eta lehen borrokak

1936.eko uztailean Luis Espillak hogei urte zituen boluntario aurkeztu zenean, Soraluzeko milizietan parte hartzeko; Errepublika defendatzera, altxatutako militarren kontra. Inoiz biolentziarik erabili ez zuten gazteak, behartuta egon ziren gerrara joaten inolako prestakuntza militarrik eta armarik gabe.

Batailoiak sortu zirenean Amuategin^[5] sartu zen bere anaia Lucasekin batera. Amuategi, Herritar Fronte Errepublikanoko Euskal Armadako 35 batailoia izan zen. Luisek, beste plaentziatar ezagun eta lagun askok bezalaxe, 4. konpanian (Compañía Placentina) parte hartu zuen; bera 2. sekzioan.

Hasiera batean Gipuzkoa eta Nafarroa arteko lerroko borroketan ibili zen: Beasain, Gabiria, Zumarraga, San Adrian eta abarretan.

Soraluzeko ebakuazioa

Baina "nazionalak" aurrera egiten ari ziren, eta irailean Gipuzkoa ia osoaz jabetu ziren.

Soraluze erortzeko arriskuan zegoenez, irailak 20an, herria uzteko bandoa eman zuten Soraluzen. Luisek bete zuen lan hau, danbor baten soinuaz lagunduta eta herriko punta batetik bestera pasatzen. Bandoan aldarrikatzen zuen Francoren tropak herrian sartzear zirela, eta geltokian dohaineko trena zutela, gaueko zortzietan herritik alde egiteko, eta bakarrik hamabost egunekoa gauza izango zela etxera bueltatzeko.

Tren horretan mila soraluzetar baino gehiagok alde egin zuen, tartean bere ama, anai-arreba gazteak eta bere emaztea izango zena. Soraluzeko Udal frankistak hurrengo hilabetetan jaso zuenez^[6], 3.061 biztanletik (1935) 1.120 pertsonek ihes egin zuten guztira.

Eibar eta Bizkaia

Soraluze irailak 22an erori eta frontea Gipuzkoa eta Bizkaiaren artean egonkortu zen hilabetetan. Hasieran Luis Ariznabarretak Eibar eta Soraluzeko bitartekari lana bete zuen denboraldi batean; egunero Eibartik gerra-partearekin jeisten zenean, elizako hilerritik pasatzean, Arrateko frontetik ekarritako hildakoak ikusten zituen, egunero kamioiak beteta iristen zirela. Inguruko borroketan ere parte hartu zuen: Arrate, Basalgo, Malzaga, Irure... eta baita Soraluzeko deskubiertan ere.

Martxo-apirilean frankistek gogor egin zuten aurrera, eta Luisek beste fronteen erretiradan ere parte hartu zuen: Legutio, Gorbeia eta abar. Amuategikoak Gernikako bonbardaketa eta erreketaren lekukoak izan ziren, 10-15 kilometrotara zeuden eta. Ondoren, Etxano eta Esturo guduetan…

Lemoako Harriak hartzean, 1937.eko ekainak 3an, Luisi Lemoako gurutzera igotzea egokitu zitzaion. Berak audioan jaso zuenez, egun horretan hiru batailoietako komandanteek bizia galdu zuten askatasunaren alde, tartean eurena, Martin Etxeberria izenekoa. Ondoren, Artxandako gudan ere parte hartu zuen.

Bilbon “Ordena Publikoa” egokitu zitzaien bere sekziokoei, eraikuntza publiko batzuen zaintza, alegia. 1937.eko ekainak 19an Francoren tropak hirian sartuta, batailoiko enlazea ez zitzaien garaiz iritsi eta oso berandu atera ziren Bilbotik. Horregatik Zornotzaruntz ateratzean batailoikide asko hil zituzten indar frankistek. Bilbo galduta, euren batailoia guztiz murriztua geratu zenez, "Rosa Luxenburgo” eta Amuategi batailoak batu zituzten.

Santander eta Cantabria

Santanderren San Roke, Castro Allen eta beste hainbat gudutan parte hartu zuten Santander erori arte, 1937ko abuztuaren 26an. Santoñarako bidean zihoazela, eibartarren kamioi bat igaro zen eta miliziano talde bat kamioira igotzen utzi zuten Santanderreraino eramateko. Amuategi batailoa 1937ko abuztuaren 24an Sardinero hondartzan zegoen. Santanderreko portuan kaos ikaragarria zegoen. Handik itsatsotik ebakuatuak izateko milaka gudari, miliziano eta erbesteratu zeuden itsasontzien zain. Handik Asturiasera pasatzeko belaontzi bat hartu zuen Luisek beste batzuekin batera. Belaontzia itsasoan ondoratu zenean, Luis itsasora bota zen. Desagertutzat eman zuten eta herrira “Luis ito zela” iritsi zen. Baina ez, igerilari ona zenez, hiru ordu pasa zituen olatuen gainean, San Vicente de la Barquerako “Santa Maria” arrantzontzia uretatik atera arte. Aurrerago preso egon zenean Deustoko unibertsitateko ikasgeletan (1937ko bukaeran-1938ko hasieran). Benito Arrutiagaren emazteak Luis ikustean esan zion: ¡Espiritu santo! ¿Pero vives? Cómo no voy a vivir! ¡Pero si te ahogaste! ¡Que me voy a ahogar! ¡Pero no me ve como estoy! Y, claro, los que me vieron a mí saltar al agua, y ya no había aparecido, abrieron en el pueblo que me había ahogado. (euskaraz elkar hitzegingo zuten, baina Irargik egin zion elkarrizketan gazteleraz dago, Euskadiko Artxibo Historikoan). PARES atarian Luis desagertutzat ematen duten fitxa dago.

Asturias eta Txang burkidea

Asturiasera eraman zuten eta Cecedan, asturiar herri txiki batean, “Euskal Brigada” osatu zuten. Han zeudela Euskal Armadan egon zen txinatar bakarra (Cheng Agen edo Chang Aking) eraman zuten bere eskuadran sartzeko (Luis eta txinatarrari buruzko argitalpenen linkak azken lerrotan). Asturiaseko kanpaina elkarren ondoan egin zuten: El Mazuco, Peña Blanca, El Fito batailetan parte hartuz, 1937ko urriaren 20an, Trubian atxilotu arte. Paradoxa: Armagintzara dedikatutako bi herrien artean egin zuen Ipar Fronteko bidea: Soraluzetik Trubiara. “Preso langileen Batailoietan” “lan behartuak” egitera zigortu zuten 1941an etxera itzuli arte. Lau urte horietan ibilbide luzea egin zuen Luisek: Leon, Santander, Bilbo, Bizkaia, Burgos, Soria, Cuenca, Guadalajara, Castellon, Burgos, Gipuzkoa…

Etxera iristean, oso minduta sufritutako eta ikusitako guztiagatik, bertso-kanta hunkigarria (lotura) sortu zuen gerraren ondorioz hildako guztien oroimenez. Luisentzat gerran eta postgerran bizitako gertaera lazgarrien ondorioz; bihotzean bizi guztirako iltzatuta geratu zitzaion gerran ikusitako guztia: hildakoak, zaurituak, afusilatuak, presoak, zigorrak…. Bere familian ere gerraren ondorioz gaixotasunez hiru senide galdu zituen: 1942an, ama eta Jacinto anaia; 1945ean Lucas beste anaia. Josemari aita ere 1936an zendua izanik; Luis, Maritxu bere arrebaren tutore izendatu zuten, 1942an.

Gerra ostekoa

4. GERRA ONDOKOA: EZKONTZA. 1947KO GREBAN ETA HERRIKO KOOPERATIBAN ANTOLATZAILETAKOA.

1944an, Soraluzen bizi zen Rosita Orbea Gallastegi osintxuarrarekin (Osintxu 1921-Gasteiz 2008) ezkondu zen. Herrian bizi izan ziren bitartean, lau seme-alaba izan zituzten eta Gasteizen beste lau. (Beste moduan: zortzi seme-alaba izan zituzten)

1941etik aurrera SACIA enpresan lan egin zuen. Urte horietan langileen eskubideak defendatzen oso konprometitua ibili zen, 1947ko greban Luis antolatzailetako bat izanik, Sacia-ko langileen aurrean lehenengoa atera zen. Garai hartan horrek adierazi nahi zuen fabrika horretan greba-antolatzailea bera zela. Horren ondorioz, Guardia zibilen jazarpena jasan zuen. Rosita eta Luis senar-emazteak txandaka gauean goardian egoten ziren etxeko lehioan, goardia zibilak agertzekotan Luis atzeko atetik Txara mendi aldera ihes egiteko. Goardia Zibilak Usin abizeneko alkate karlistari abisatu zioten, Luis atxilotu behar zutela. Alkateak Luis babestu zuen goardia zibilen aurrean esanez: Luis gizon ona, arduratsua eta langilea zela, eta herriaren alde lan handia egiten zuela herriko elikagaien kooperatiba antolatzen; Luis kooperatibako sortzaile eta antolatzailetako bat izan baitzen. Usin alkate karlistari esker, Luisek atxiloketa horretaz libratu ahal izan zuen.

Grebalariek abisuak pasatzeko trikimalu batzuk erabili zituzten; adibidez, Rosita Luis emaztearen bidez greba bertan behera gelditzen zela abisatzeko. Beste batean anbulantzia bat lortu zuten herriz herri abisua ematen joateko. Guardia zibilak anbulantzia geldiarazi zutenean esan zieten Santa Agedako Hospital Psikiatrikora gaixo bat zeramatela, horrela aurrera jarraitu ahal izan zuten beste herrietako langileei abisua pasatzen.

Gasteizera

5. GASTEIZEN 1956tik aurrera

1956an Soraluzetik atera eta jubilatu arte 1980an, Gasteizko HERZA tornilerian enkargatu moduan lan egin zuen. Bere langileen artean oso gizon baloratua eta maitatua izan zen; eta aldi berean, oso arduratsu eta zorrotza langileekin. Jenio biziko gizona ere bazen. Bapateko jenioa zuen, baina berehala pasatzen zitzaion.

Diktadura garaian, Luisek bazekien oso ondo zer gerta zitekeen Francok ezarritako bidetik ateratzekotan. Hala ere, Frankoren erreferendun eta hausteskunde antidemokratikoen aurrean erresistentzia mantendu zuen, eta ez zen inoiz boto ematera aurkeztu. Alderdi politikoen arloan: 70. Hamarkadaren bukaeran EAJn sartu zen, eta 1986an EAJ/EA zatiketa gertatu ondoren, EAra pasatu zen. Bertako abesbatzan kantatu zuen ia hil arte. Gasteizera familiarekin bizi eta lan egitera joan zirenetik, Rositak eta Luisek beste lau seme-alaba izan zituzten. Zortzigarrena, Esther, Down sindromearekin jaio zen, 1968an. 1995ean beste kolpe latza jasan zuten, Alfre, zazpigarren semea, Marokon auto-istripuz hil zitzaienean, 33 urte zituenean.

Azken urteak

Semearen heriotza gertatu zenean Luisek 80 urte zituen. Gertaera horrek eragina handia izan zuen Luisen psikologian. Mantendu zituen jarduera guztiengatik, hurrengo urteetan, osasuna hala-nola mantendu ahal izan zuen; baina azken urtean Alzheimerra jasan zuen eta oso gogorra izan zen berarentzat eta familiarentzat. Emaztea eta seme-alaben zainketaz duintasunez etxean egon zen hil arte 2003ko abuztuaren 23an, Gasteizen. Bi egun pasa ondoren, bere alde ospatu zen hileta-mezan, Txema Arzallus apaizak “Koldo”-ri (horrela deitzen zioten EAko koruan) kantatu zizkion bertsoak adierazgarriak izan ziren Luis “Espilla” ezagutzeko:

Gipuzkoa´ko Plaentxi´n jaio ta Gasteizen egin kabi, Rosario emaztearekin zortzi lora eder azi. Langilea ta bertsolaria, kantu-musika ta guzti; zugandik asko ikasi dugu eskerrak, benetan, zuri.

Bataioz Koldo (Luis) zure izena Espila baserrikoa, izenez eta izatez ziñan euskaldun odolekoa, arrokeria aundirik gabe danak maitatutakoa; gaurtik aurrera izango zera Jaunaren besoetakoa.

2020an, Covid-19 pandemian, konfinamendu garaian bete-betean geundela, Luisen seme-alabek, gurasoen ganbaran, 1936ko gerrari buruzko aitaren zenbait eskuizkribu eta dokumentu aurkitu zituzten. Aurkitutako altxor horrek aukera eman du, Chang Aking txinatarra eta Luis Ariznabarreta plaentziatarrari buruzko zenbait erreportai eta artikulu argitaratzeko: Txinan, EBetan eta Euskadin.

Profila

Luis oso persona aktiboa zen; ez zen inoiz taberna-gizona izan, ez Soraluzen, ezta Gasteizen ere. Ahal zuenean bere zaletasunei denbora eskeitzen zien: arrantzara, perretxikoetara, familiarekin mendira eguna pasatzera… Sukaldari aparta, larunbat eta igandeetan bera arduratzen zen familiaren jatorduak prestatzeaz. Bere garairako Luis, «langile ilustratua» zela esan daiteke. Kulturan eta politikan interes handia jartzen zuen: hitzaldiak eta dokumentalak ikustera joan, liburuak eta aldizkariak irakurri, interesatzen zitzaiona idatzi, zenbait kurtso egin, gudakideren solasaldietan parte hartu, EAko koruan kantatu… Bere aitaita Jose Espillaren bertsozaletasuna Luisengan eragin handia izan zuen. Luisek esaten zuen “euskaldun guztion barruan bertsolari bat dugula, txikia edo handia”, eta bera ere askotan bertsoak sortzen aritzen zen. Gitarra eskuetan hartuta, bertso eta kantuekin aritzea modu ezin hobea izan zen, galdutako guztiengatik barnean zeukan min handia arintzeko. Preso zegoela, apaiz frankistek presoei esaten zietenagatik, fedea galdu zuen Luisek. Mezetara urte luzeetan ez zen itzuli, baina Gasteizen euskarazko mezak hasi zirenean, berriro bueltatu zen, emazte eta alaba gazteenarekin. Agian, arrazoi nagusia mezatara joateko, euskaraz kantatzea izan zen.

Musika lanak

Lana	Urtea	Mota
Gure ildakoeri!	1941	Dolu kanta
¡A nuestros muertos!	1941	Elegia
Placencia tiene su entrada		Ereserki alaia

Erreferentziak

6. 2021ean ARGITARATUTAKO GUZTIAren linkak: LUIS ARIZNABARRETA “ESPILLA” soraluzetarra eta CHANG AKING / CHENG AGEN txinatarra.

1) Enlace del artículo publicado en chino 20210218 “Reminiscencia, en España”. Hwei-Ru Ni egilea. Traducción al español (vía google con correcciones propias) del artículo "长相忆，在西班牙" que se publicó en el semanario " Fin de Semana del Sur" (南方周末) en China, el 18 de febrero de 2021. El artículo y sus traducciones en la Fundación Sancho el Sabio de Gasteiz www.sanchoelsabio.eus https://www.euskalmemoriadigitala.eus/h andle/10357/60020 Reminiscencia en España/Oroitzaztarnak Espanian/… Publicado en chino y cuatro traducciones: inglés (Hwei Ru-Ni), euskara (Neuronala con correcciones), castellano y francés (Deepl).
2) Estatu Batuetako The Volunteer aldizkaria. “Aking Chan, a Chinese Volunteer in the Basque Army”, by Nancy Tsou (Hwei Ru-Ni), 2021eko maiatzaren 13an argitaratua. https://albavolunteer.org/2021/05/remembering-aking-chan/

3) BERRIA egunkariko erreportaia: “Xangai eta biok”, 2021eko maiatzaren 19an. Miel Elustondo. https://www.berria.eus/paperekoa/1918/030/001/2021-05-19/xangai-eta-biok.htm 4) Soraluzeko Pilpilean aldizkariko erreportaia: “Txinartar bat Euskal Armadan”. 2021eko ekainaren 25ean. Egoitz Unamuno. https://plaentxia.eus/soraluze/1625163482337-euskal-armadako-brigadista-txinatarraren-bila

5) Gasteiz: Entrevista a Bego Ariznabarreta en Radio Vitoria en el programa DÉJATE LLEVAR. Sábado 10 de julio de 2021, 11:00 de la mañana “La amistad de un chino y un vasco en la Guerra Civil”. 20 minutos. Aurkezlea: Aratz Goikoetxea. Audio: https://www.eitb.eus/es/radio/radio-vitoria/programas/dejate-llevar/audios/detalle/8181984/audio-la-amistad-de-chino-y-vasco-que-lucharon-en-guerra-civil/

6) Gasteizko ALEA aldizkarian argitaratutako erreportaia “Txinatar bat Euskal Armadan” (Pilpilean aldizkarian atera zen artikulu bera zuzenketekin, 20210724, Egoitz Unamuno.

https://alea.eus/komunitatea/Plaentxia/1626937756049-txinatarra-gerra-ariznabarreta

6) Donostian. Elkarrizketa Bego Ariznabarretari Euskadi irratiko AMARAUNA irratsaioa. Aurkezlea: Ana Agirre. 20210821.https://www.eitb.eus/eu/irratia/euskadi-irratia/programak/amarauna/osoa/8251261/nire-aitaren-historia-ezagutzea-lortu-dut-eta-baita-gerrakide-izan-zuen-txinatarrarena-ere/?utm_source=botonmovil&utm_medium=whatsapp&utm_campaign=whatsapp

7) Panel con las hª de Chang Aking y Luis Ariznabarreta en la exposición itinerante sobre: “Las Brigadas Internacionales y los voluntarios chinos en la Guerra Civil de España”. Asociación de amistad China-España. Madrid septiembre 2021..