Udala. Foru garaia (1766-1845) (eu)
- Udalaren bilakaera historian zehar ikusteko, Udala (eu)
Aurrekariak
1695ko ordenantzek Udalako sarrera murriztu zituzten, bakarrik kapare milaristek (noble aberatsek) zuten hautesleak eta hautagaiak izateko eskubidea.
Askotan kontraesan bortitzak sortzen ziren Udalaren betebeharren eta kapare milaristen interesen artean. Nabarmenenak, uzta urriko urteetan: Udalak jakien (garia, okela, ardoa...) kopurua eta prezioak bermatu behar zituen, eta aberatsek nahiago zuten herritik kanpo garstiago saltzea.
Horregatik sortu ziren matxinadak[1], ez bakarrik Euskal Herrian, baizik eta beste leku askotan ere (gogoratu Madrilgo Eskilatxe matxinada).
1766 urtean Carlos III erregeak auto acordado izenekoa atera zuen, udal batzarretan herritar arrunten ordezkariak sartzeko (1766/05/05).
Auto acordadok ezarritako sistema
Udalaren osaketa
1766 urtea baino lehen Soraluzeko udalbatza bost lagunek osatzen zuten, denak kapare milaristek aukeratuak: alkatea, hiru errejidore eta sindiko-prokuradorea.
Auto acordadoren arabera, ordituk aurrera beste hiru lagunek hartuko zuten parte Soraluzeko Udalbatzan: herri-diputatu bi[2] eta herri-sindiko bat[3].
Eragina
Honekin herritar arrunten ahotsa eta interesak Udalan sartu ziren.
Hasiera batean eguneroko arazoetan, aberatsak vs. pobreak. Baina gero eta gehiago ekonomia inguruan: lur jabeak alde betetik, industrialak (armaginak,gehien bat) bestetik.
Milaristak "diru zaharra" ziren eta lurrari lotuak zeuden, errentak espezietan kobratzen zituztelako, dirutan beharrean. Horregatik, hainbat gaietan status quoren aldekoak ziren: muga fiskalak, aduanak, Ebro inguruan nahi izaten zuten, Euskal Herrian Gaztelako gari merkea ez sartzeko (eta beraein uztak garestiago saltzeko); elizako zerga zaharrak ere nahiago zituzten (hamarrena[4]), errentatik zuzenean ordaintzen zituzten eta.
Herritar arruntek, uzta urriko urtetan Irunen nahiago zuten muga, Gaztelako gari merkea sartzeko. Eta armagileek ere Ebroko Mirandako muga kentzearen aldekoak ziren, armak Espainiako merkatura zerga barik sartu ahal izateko.
Sistemaren etenak
Sistema honek etenak izan zituen, eta biak ala biak joera liberal aldetik izan ziren.
Bonapartiarren etena (1808-1813)
Lehen etena Jose I Bonaparterekin izan zen. Frantziako errepublikaren moduan, Espainia modu uniformean antolatu nahi izan zuten.
Honela, 1810etik hasita, udalak baino munizipalitateak eratu ziren. Bakoitzak alkatea eta errejidoreak zituen, denak berdinak. Karguak aukeratzeko prozedura inoizko zabalena zen: aurreko sistemaren moduan gizonek besterik ez zuten parte hartzen, baina 25 urtetik gorako den-denak onartuta zeuden (ez bakarrik kapare milaristek, eta 30 urtetik gora).
Dena dela, sistema honek hiru urte besterik ez zuen iraun, frantses gudarosteak Soraluzetik hanka egin arte, hain zuzen (1813).
Hirurteko Liberala (1820-1823)
Bigarren etena 1820 urtean izan zen, Hirurteko Liberala etorri zenean.
Orduan ere sufragio unibertsala ezarri zuten alkatea eta zinegotziak aukeratzeko. Baina, aurrekoan moduan, hiru urtetara absolutistek boterea eskuratu zuten eta atzeko sistemara bueltatu ziren.
Alkateak (eta beste kargu batzuk)
Urtea Alkatea Alkateordea Sindikoa Errejidoreak 1772 José de Beiztegui
Manuel de Beiztegui1773 Pedro de Leibar 1776 José de Iraolabeitia 1778 Juan Bautista de Aldasoro Unamuno 1779 José Ignacio de Iraola 1783 Domingo Ignacio de Ciaran Antonio de Aguirre Gorostegui 1784 Joaquín José de Mendiola Francisco de Arzamendi 1785 Antonio de Iraolabeitia Joaquin de Azcarai José de Lasalde Francisco de Zarandona 1788 José Joaquín de Lascurain 1789 Baltasar de Ibarra 1790 Joaquín Lorenzo de Lascurain 1791 Juan Ignacio de Arizaga Manuel Treviño
Baltasar de Ibarra1792 Martin Ignacio de Areizaga
Domingo ZarandonaBernardino de Irigoyen 1794 José Manuel de Zarandona 1796 José Ignacio de Iraola 1797 Baltasar de Ibarra 179. Juan Andrés de Lasalde 1802 Manuel de Mendiola Francisco de Lecumberri
Domingo de Beiztegui1803 Francisco Martin Aranguren 1809 José Bernardo de Aldasoro 1815 Angel de Galarraga 1820 Domingo de Yrigoyen 1827 Ambrosio Maria de Aldasoro 1828 Ambrosio Maria de Aldasoro 1829 Ambrosio Maria de Aldasoro 1830 Fernando J. de Ciarán Pedro Joaquín de Ciarán Ambrosio María de Aldasoro 1829 Manuel de Guisasola
Sistemaren ajeak eta bukaera
Espainiako Independentzia gerrarekin batera (1808-1814) armagintza tradizionalaren gainbehera etorri zen. Estatuak ez zuen eskaera handirik egiten, eta egitekotan askotan Asturias aldera egiten zituen.
Merkatu berriak bilatzen, armagile txikiak partikularrei saltzera bideratu ziren, baina horretarako Ebroko Mirandako aduana oztopoa zen. Aldi berean, lur jabeak aduana mantendu nahi zuten, Gaztelako gariaren konkurrentzia ekiditzeko.
Bi taldeak oso desberdinak ziren, herritar arruntak kapare milaristak halako lau ziren eta[5] baina Udalan pisu gehiago zuten azken hauek.
Beraz, Udalaren barruan bi multzo ziren, "diru zaharra" (lur jabeak, status quo aldekoak) eta industrial berriak (aduanak aldatze zaleak), bakoitza bere interesekin. Ez ziren Soraluzeko Udalan erabaki beharreko arazoak, baina eragina zuten Gipuzkoako Batzar Orokorretarako ordezkariak aukeratzerakoan.
Gainera, Frantziako Iraultzaren eraginez liberalismoa (eta honekin batera, uniformismoa) gero eta indar handiago hartzen ari zen, eta Foru sistemaren kontra zihoan: aduanak, pase forala...
Lehen karlistada sortu zenean (1833-1840) karlistak Foruen alde agertu ziren (erabaki taktikoa, berandu hartua, baina foruzale azkenean). Gerra galdu zutenean, liberal foruzaleak lortu zuten Espartero jeneralak "foruak berrestea... erregetzaren batasuna konstituzionalaren kaltetan izan ezik".
Hurrengo urteetan Foruek atzera eta aurrera egin zuten (batez ere atzera). Espainian hainbat Udal Lege izan ziren (1837, 1840, 1845) eta azken honek, Foruak deseuztaturik, bete-betean harrapatu zituen Euskal Herriko Udalak.
Erreferentziak
- ↑ Euskal Herriko matxinadak. Wikipedia (euskaraz).
- ↑ Diputados del común.
- ↑ Síndico personero del común.
- ↑ Diezmo.
- ↑ Pascual Madozen arabera ( Diccionario geográfico-estadístico-histórico de España y sus posesiones de Ultramar), 1845 urtean 70 milarista ziren, eta 290 herritar arrunt, 360 guztira.