Udala. Foru garaia (1766-1845) (eu)

Udalaren bilakaera historian zehar ikusteko, Udala (eu)

Aurrekariak

1695ko ordenantzek Udalako sarrera murriztu zituzten, bakarrik kapare milaristek (noble aberatsek) zuten hautesleak eta hautagaiak izateko eskubidea.

Askotan kontraesan bortitzak sortzen ziren Udalaren betebeharren eta kapare milaristen interesen artean. Nabarmenenak, uzta urriko urteetan: Udalak jakien (garia, okela, ardoa...) kopurua eta prezioak bermatu behar zituen, eta aberatsek nahiago zuten herritik kanpo garstiago saltzea.

Horregatik sortu ziren matxinadak, ez bakarrik Euskal Herrian, baizik eta beste leku askotan ere (gogoratu Madrilgo Eskilatxe matxinada).

1766 urtean Carlos III erregeak auto acordado izenekoa atera zuen, udal batzarretan herritar arrunten ordezkariak sartzeko (1766/05/05).

Auto acordadok ezarritako sistema

Udalaren osaketa

1766 urtea baino lehen Soraluzeko udalbatza bost lagunek osatzen zuten, denak kapare milaristek aukeratuak: alkatea, hiru errejidore eta sindiko-prokuradorea.

Auto acordadoren arabera, ordituk aurrera beste hiru lagun sartu ziren Udalbatzan: arrunten bi diputatu eta personen sindiko bat.

Eragina

Honekin herritar arrunten ahotsa eta interesak Udalan sartu ziren.

Hasiera batean eguneroko arazoetan, aberatsak vs. pobreak. Baina gero eta gehiago ekonomia inguruan: lur jabeak alde betetik, industrialak (armaginak,gehien bat) bestetik.

Milaristak "diru zaharra" ziren eta lurrari lotuak zeuden, errentak espezietan kobratzen zituztelako, dirutan beharrean. Horregatik, hainbat gaietan status quoren aldekoak ziren: muga fiskalak, aduanak, Ebro inguruan nahi izaten zuten, Euskal Herrian Gaztelako gari merkea ez sartzeko (eta beraein uztak garestiago saltzeko); elizako zerga zaharrak ere nahiago zituzten (hamarrena), errentatik zuzenean ordaintzen zituzten eta.

Herritar arruntek, uzta urriko urtetan Irunen nahiago zuten muga, Gaztelako gari merkea sartzeko. Eta armagileek ere Ebroko Mirandako muga kentzearen aldekoak ziren, armak Espainiako merkatura zerga barik sartu ahal izateko.

Sistemaren etenak

Sistema honek etenak izan zituen, eta biak ala biak joera liberal aldetik izan ziren.

Bonapartiarren etena (1808-1813)

Lehen etena Jose I Bonaparterekin izan zen. Frantziako errepublikaren moduan, Espainia modu uniformean antolatu nahi izan zuten.

Honela, 1810etik hasita, udalak baino munizipalitateak eratu ziren. Bakoitzak alkatea eta errejidoreak zituen, denak berdinak. Karguak aukeratzeko prozedura inoizko zabalena zen: aurreko sistemaren moduan gizonek besterik ez zuten parte hartzen, baina 25 urtetik gorako den-denak onartuta zeuden (ez bakarrik kapare milaristek, eta 30 urtetik gora).

Dena dela, sistema honek hiru urte besterik ez zuen iraun, frantses gudarosteak Soraluzetik hanka egin arte, hain zuzen (1813).

Hirurteko Liberala (1820-1823)

Bigarren etena 1820 urtean izan zen, Hirurteko Liberala etorri zenean.

Orduan ere sufragio unibertsala ezarri zuten alkatea eta zinegotziak aukeratzeko. Baina, aurrekoan moduan, hiru urtetara absolutistek boterea eskuratu zuten eta atzeko sistemara bueltatu ziren.

Alkateak (eta beste kargu batzuk)

Urtea	Alkatea	Alkateordea	Sindikoa	Errejidoreak
1772				José de Beiztegui Manuel de Beiztegui
1773				Pedro de Leibar
1776	José de Iraolabeitia
1778	Juan Bautista de Aldasoro Unamuno
1779	José Ignacio de Iraola
1783	Domingo Ignacio de Ciaran		Antonio de Aguirre Gorostegui
1784	Joaquín José de Mendiola		Francisco de Arzamendi
1785	Antonio de Iraolabeitia	Joaquin de Azcarai	José de Lasalde	Francisco de Zarandona
1788	José Joaquín de Lascurain
1789	Baltasar de Ibarra
1790	Joaquín Lorenzo de Lascurain
1791	Juan Ignacio de Arizaga			Manuel Treviño Baltasar de Ibarra
1792	Martin Ignacio de Areizaga Domingo Zarandona			Bernardino de Irigoyen
1794				José Manuel de Zarandona
1796		José Ignacio de Iraola
1797				Baltasar de Ibarra
179.	Juan Andrés de Lasalde
1801	Francisco Martin Aranguren
1802				Francisco de Lecumberri Domingo de Beiztegui
1809	José Bernardo de Aldasoro
1815	Angel de Galarraga
1820				Domingo de Yrigoyen
1827	Ambrosio Maria de Aldasoro
1828	Ambrosio Maria de Aldasoro
1829	Ambrosio Maria de Aldasoro
1830	Fernando J. de Ciarán	Pedro Joaquín de Ciarán		Ambrosio María de Aldasoro
1829	Manuel de Guisasola

Sistemaren ajeak eta bukaera

Espainiako Independentzia gerrarekin batera (1808-1814) armagintza tradizionalaren gainbehera etorri zen. Estatuak ez zuen eskaera handirik egiten, eta egitekotan askotan Asturias aldera egiten zituen.

Merkatu berriak bilatzen, armagile txikiak partikularrei saltzera bideratu ziren, baina horretarako Ebroko Mirandako aduana oztopoa zen. Aldi berean, lur jabeak aduana mantendu nahi zuten, Gaztelako gariaren konkurrentzia ekiditzeko.

Bi taldeak oso desberdinak ziren, herritar arruntak kapare milaristak halako lau ziren eta baina Udalan pisu gehiago zuten azken hauek.

Beraz, Udalaren barruan bi multzo ziren, "diru zaharra" (lur jabeak, status quo aldekoak) eta industrial berriak (aduanak aldatze zaleak), bakoitza bere interesekin. Ez ziren Soraluzeko Udalan erabaki beharreko arazoak, baina eragina zuten Gipuzkoako Batzar Orokorretarako ordezkariak aukeratzerakoan.

Gainera, Frantziako Iraultzaren eraginez liberalismoa (eta honekin batera, uniformismoa) gero eta indar handiago hartzen ari zen, eta Foru sistemaren kontra zihoan: aduanak, pase forala...

Lehen karlistada sortu zenean (1833-1840) karlistak Foruen alde agertu ziren (erabaki taktikoa, berandu hartua, baina foruzale azkenean). Gerra galdu zutenean, liberal foruzaleak lortu zuten Espartero jeneralak "foruak berrestea... erregetzaren batasuna konstituzionalaren kaltetan izan ezik".

Hurrengo urteetan Foruek atzera eta aurrera egin zuten (batez ere atzera). Espainian hainbat Udal Lege izan ziren (1837, 1840, 1845) eta azken honek, Foruak deseuztaturik, bete-betean harrapatu zituen Euskal Herriko Udalak.