«Heriotza agiriak (eu)»: berrikuspenen arteko aldeak

Hauxe da oraingo bertsioa, 17:42, 28 apirila 2022 data duena

Soraluzeko gaurko kanposantuko lehen hilobia

Heriotzak eta agiriak

Errejistro Zibila sortu artean^[1], heriotzak ezagutzeko modu bakarra eliz agiri sakramentalak dira, heriotza liburuak hain zuzen.

Trentoko Kontzilio Ekumenikoan, 1563ko azaroaren 11n, erabaki zuten parrokia bakoitzean bataiatutakoen eta ezkontzen erregistro bat eraman beharko zela aurrerantzean. Handik hainbat urtera, eremu katoliko osoan heriotzak erregistratzeko betebeharra ofizializatu zen, 1614ko Rituale Romanum delakoaren bidez. Baina ordurako halako liburuak bazeuden parrokia askotan.

Soraluzeko agiri sakramentalak: heriotzak urtez urte

Heriotza liburuak

1900. urtera arte Soraluzen 7 heriotza liburu erabili izan dira^[2]:

Liburuak	Urteak	Orriak
01. liburua	1573-1693	144
02. liburua	1693-1758	284
03. liburua	1758-1793	228
04. liburua	1793-1846	270
05. liburua	1846-1878	375
06. liburua	1878-1896	521
07. liburua	1896-1900 >>	139 ++

Gordetzen den heriotza liburu zaharrena Rituale Romanum erabakiaren ostekoa da, eta lehen errejistroa 1573/11/12 egunekoa, Joan Ybanes Yrure dagokiona. Bada urte bereko beste errejistro bat, data gabekoa, Maria de Farin "alias de Bilbao" andreari dagokiona^[3].

Gipuzkoan, aldiz, Antzuolako Antonio izeneko batekoa da (1500/11/29).

Inguruko herrietako heriotza liburuen aintzinatasuna kontutan harturik, 1587. urtean hasten den liburu hau ba daiteke Soraluzeko lehen heriotza liburua ez izatea.

Hasieran, ondoko datu hauek agertzen ziren erregistroan: heriotzaren data eta lekua, hildakoaren izen-abizenak, eta ezkontidearenak -halakorik egonez gero-; gerora, beste datu batzuk eransten hasi ziren, hala nola hildakoaren adina eta lanbidea.

Datuak

1587-1900 tartean Soraluzen 11.010 heriotza errejistratu dira guztira.

Heriotzak 10 urteka

Epea	Bataioak	Ezkontzak	Heriotzak
1531-1540	30	0	0
1541-1550	282	0	4
1551-1560	133	0	2
1561-1570	161	0	3
1571-1580	304	0	124
1581-1590	352	31	111
1591-1600	349	57	224
1601-1610	384	66	111
1611-1620	331	55	88
1621-1630	316	58	163
1631-1640	302	90	160
1641-1650	322	65	133
1651-1660	313	73	167
1661-1670	403	102	181
1671-1680	319	69	161
1681-1690	361	58	155
1691-1700	499	107	218
1701-1710	663	119	161
1711-1720	545	98	248
1721-1730	508	94	366
1731-1740	531	126	489
1741-1750	604	164	471
1751-1760	549	108	515
1761-1770	598	120	449
1771-1780	691	197	467
1781-1790	789	157	441
1791-1800	686	149	483
1801-1810	718	163	537
1811-1820	542	132	319
1821-1830	646	175	390
1831-1840	692	157	449
1841-1850	626	166	398
1851-1860	713	224	590
1861-1870	893	219	682
1871-1880	607	110	540
1881-1890	587	138	457
1891-1900	726	144	553
Guztira	18.075	3.791	11.010

Azterketa

Bilakaera

Urteetan zehar herriko biztanle kopuruak gora egin zuenez, ezkontza kopurua ere gora egin zuen. Baina ez modu uniformean: XVI. mende bukaeran heriotza kopurua nahiko egonkorra mantentzen da, 10 urteko epe bakoitzeko 110-125 bat hildako; eta 1610-1620 tartean jaisten bada ere, berriro igotzen da eta hurrengo 100 urtetan 160-180 bueltan dabil.

1710etik aurrera jauzia egiten du, 1720-1810 epean hamar urteko 500 bat hildako mantendu zela. Hurrengo hamar urtetan heriotza kopurua asko jaitsi zen, Espainiako Independentzia gerra sasoia zenez soraluzetar asko kanpoan zegoelako.

Berriro gora hurrengo urteetan (1820-1850), hamar urteko 400 hildakoen bueltan ibiltzeko, eta handik gora, 1850-1870an 600 hildako inguruetara pasatzeko. Azkenik, 1870-1900 tartean kopurua atzera jaitsi zen, 500en bueltan ibiltzeko.

Heriotza askotako urteak

Soraluzen heriotza gehien gertatutako urtea 1765 izan zen, guztira 138 hildako errejistratu ziren eta (aurreko urteetako batezbestekoa 43 hildako zen). Nabarmentzeko beste bi urte 1795 (97 hildako) eta 1809 (99) dira. Eta 1864an 69 hildako izan ziren.

Aro Modernoaren hasieran, Soraluze txikiagoa zenean, 1598.eko izurriteak heriotza asko eragin zituen 1598 eta 1599. urteetan, 62 eta 48 hurrenez hurren.

Heriotza gutxiko urteak

Badira urte batzuk ez dutela inolako heriotzik errejistratuta: 1606 (eta 1605an bat bakarrik), 1612 eta 1613. Heriotza bakarrekoak, aipatutako 1605az gain, 1615 eta 1640 daude.

Urte batzuk ingurukoak baino heriotza dezente gutxiago izateagatik nabarmentzen dira: 1695 (5) eta 1696 (7), 1721 (9), 1769 (17), 1780 (19), 1818 (13) eta 1842 (19).

Abizen gabeko hildakoak

Gehiago jakiteko, sakatu hemen.

Azken mendeetan, pertsonak identifikatzeko izena eta bi abizenak erabili izan dira: bataio agiriak, ezkontzak, kontratuak, salerosketak, salaketak, testamentuak, heriotza agiriak…

Baina sasoi batean, kasu batzuetan, arau edo ohitura honek salbuespenak izan ditu. Ezagunenak kajakoak dira, baina XVI. mende bukaeran (1610. arte) Soraluzen 15 lagunen heriotza agiriek ez dakarte inolako abizenik, zeharkako erreferentziak baizik (inoren emaztea, inoren alaba, hango biztanlea, haren morroia edo neskamea…).

Ordutik aurrera beste hiru kasu agertu ziren, XIX. mendean hain zuzen.

Erreferentziak

↑ Soraluzekoa 1871.ean zabaldu zen ofizialki, baina biharren karlistada bukatu arte ez zen ganoraz martxan jarri.
↑ 1900.etik aurrerakoak 7. liburukian eta hurrengoetan errejistratu dituzte.
↑ Badaude 9 agiri itxura batean 1573 baino lehenagokoak direnak, baina heriotza horiek testamentu datarekin errejistratu ziren, ez heriotza datarekin.

[1] Soraluzekoa 1871.ean zabaldu zen ofizialki, baina biharren karlistada bukatu arte ez zen ganoraz martxan jarri.

[2] 1900.etik aurrerakoak 7. liburukian eta hurrengoetan errejistratu dituzte.

[3] Badaude 9 agiri itxura batean 1573 baino lehenagokoak direnak, baina heriotza horiek testamentu datarekin errejistratu ziren, ez heriotza datarekin.

[1]

[2]

[3]

@@ 1. lerroa: / 1. lerroa: @@
-[[Fitxategi: Agiri_sakramentalak._Heriotzak_(urteka).png | thumb | center | 800px | Soraluzeko agiri sakramentalak: heriotzak urte urte]]
+[[Fitxategi: Kanposantua._José_Antonio_de_Armendiaren_hilobia_(Juan_Carlos_Astiazarán_2019).jpg | thumb | right | 500px | Soraluzeko gaurko kanposantuko lehen hilobia]]
 ==Heriotzak eta agiriak==
-Errejistro Zibila sortu artean<ref>Soraluzekoa 1871.ean zabaldu zen ofizialki, baina biharren karlistada bukatu arte ez zen ganoraz martxan jarri.</ref>, heriotzak ezagutzeko modu bakarra eliz agiri sakramentalak dira, heriotza liburuak hain zuzen.
+[[Agiri sakramentalak (eu)#Errejistro Zibila|Errejistro Zibila]] sortu artean<ref>Soraluzekoa 1871.ean zabaldu zen ofizialki, baina biharren karlistada bukatu arte ez zen ganoraz martxan jarri.</ref>, heriotzak ezagutzeko modu bakarra eliz agiri sakramentalak dira, heriotza liburuak hain zuzen.
 Trentoko Kontzilio Ekumenikoan, 1563ko azaroaren 11n, erabaki zuten parrokia bakoitzean bataiatutakoen eta ezkontzen erregistro bat eraman beharko zela aurrerantzean. Handik hainbat urtera, eremu katoliko osoan heriotzak erregistratzeko betebeharra ofizializatu zen, 1614ko ''Rituale Romanum'' delakoaren bidez. Baina ordurako halako liburuak bazeuden parrokia askotan.
+[[Fitxategi: Agiri_sakramentalak._Heriotzak_(urtez_urte).png | thumb | center | 800px | Soraluzeko agiri sakramentalak: heriotzak urtez urte]]
 ==Heriotza liburuak==
-Soraluzen gordetzen den heriotza liburu zaharrena elizaren erabakiaren ostekoa da, eta lehen errejistroa 1573/11/12 egunekoa, Joan Ybanes Yrure dagokiona. Bada urte bereko beste errejistro bat, data gabekoa, Maria de Farin "alias de Bilbao" andreari dagokiona.
+. urtera arte Soraluzen 7 heriotza liburu erabili izan dira<ref>1900.etik aurrerakoak 7. liburukian eta hurrengoetan errejistratu dituzte.</ref>:
+::{| class="wikitable col1izq col2cen col3cen col4der"
+! width= "100 px" style="background:Lime"    | Liburuak
+! width= "100 px" style="background:Lime"    | Urteak
+! width=  "80 px" style="background:Lime"    | Orriak
+|-
+|  01. liburua || 1573-1693    || 144
+|-
+|  02. liburua || 1693-1758    || 284
+|-
+|  03. liburua || 1758-1793    || 228
+|-
+|  04. liburua || 1793-1846    || 270
+|-
+|  05. liburua || 1846-1878    || 375
+|-
+|  06. liburua || 1878-1896    || 521
+|-
+|  07. liburua || 1896-1900 >> || 139 ++
+|}
+Gordetzen den heriotza liburu zaharrena ''Rituale Romanum'' erabakiaren ostekoa da, eta lehen errejistroa 1573/11/12 egunekoa, Joan Ybanes Yrure dagokiona. Bada urte bereko beste errejistro bat, data gabekoa, Maria de Farin "alias de Bilbao" andreari dagokiona<ref>Badaude 9 agiri itxura batean 1573 baino lehenagokoak direnak, baina heriotza horiek testamentu datarekin errejistratu ziren, ez heriotza datarekin.</ref>.
 Gipuzkoan, aldiz, Antzuolako Antonio izeneko batekoa da (1500/11/29).
-Inguruko herrietako heriotz liburuen aintzinatasuna kontutan harturik, 1587. urtean hasten den liburu hau ba daiteke Soraluzeko lehen heriotz liburua ez izatea.
+Inguruko herrietako heriotza liburuen aintzinatasuna kontutan harturik, 1587. urtean hasten den liburu hau ba daiteke Soraluzeko lehen heriotza liburua ez izatea.
 Hasieran, ondoko datu hauek agertzen ziren erregistroan: heriotzaren data eta lekua, hildakoaren izen-abizenak, eta ezkontidearenak -halakorik egonez gero-; gerora, beste datu batzuk eransten hasi ziren, hala nola hildakoaren adina eta lanbidea.
@@ 18. lerroa: / 41. lerroa: @@
 ==Datuak==
--1900 tartean Soraluzen 11.010 heriotz errejistratu dira guztira.
+-1900 tartean Soraluzen 11.010 heriotza errejistratu dira guztira.
 [[Fitxategi: Agiri_sakramentalak._Heriotzak_(10_urteka).png | thumb | right | 600px | Heriotzak 10 urteka]]
@@ 107. lerroa: / 130. lerroa: @@
 ==Azterketa==
 ===Bilakaera===
-Urteetan zehar herriko [[Biztanleak. Guztira (eu)|biztanle kopuruak]] gora egin zuenez, ezkontza kopurua ere gora egin zuen. Baina ez modu uniformean: urte-tarte batzuetan, ekonomia oparoa zela edo beste arrazoi batengatik, besteetan baino askoz ezkontza gehiago egin ziren. Esateko, 1631-1640 (90 ezkontza), 1661-1670 (102), 1741-1750 (164), 1771-1780 (197), 1801-1810 (163), 1821-1830 (175), 1851-1860 (224) eta 1861-1870 (219).
+Urteetan zehar herriko [[Biztanleak. Guztira (eu)|biztanle kopuruak]] gora egin zuenez, ezkontza kopurua ere gora egin zuen. Baina ez modu uniformean:
+XVI. mende bukaeran heriotza kopurua nahiko egonkorra mantentzen da, 10 urteko epe bakoitzeko 110-125 bat hildako; eta 1610-1620 tartean jaisten bada ere, berriro igotzen da eta hurrengo 100 urtetan 160-180 bueltan dabil.
+etik aurrera jauzia egiten du, 1720-1810 epean hamar urteko 500 bat hildako mantendu zela. Hurrengo hamar urtetan heriotza kopurua asko jaitsi zen, Espainiako Independentzia gerra sasoia zenez soraluzetar asko kanpoan zegoelako.
+Berriro gora hurrengo urteetan (1820-1850), hamar urteko 400 hildakoen bueltan ibiltzeko, eta handik gora, 1850-1870an 600 hildako inguruetara pasatzeko. Azkenik, 1870-1900 tartean kopurua atzera jaitsi zen, 500en bueltan ibiltzeko.
+===Heriotza askotako urteak===
+Soraluzen heriotza gehien gertatutako urtea 1765 izan zen, guztira 138 hildako errejistratu ziren eta (aurreko urteetako batezbestekoa 43 hildako zen). Nabarmentzeko beste bi urte 1795 (97 hildako) eta 1809 (99) dira. Eta 1864an 69 hildako izan ziren.
+Aro Modernoaren hasieran, Soraluze txikiagoa zenean, [[1598.eko izurritea (eu)|1598.eko izurriteak]] heriotza asko eragin zituen 1598 eta 1599. urteetan, 62 eta 48 hurrenez hurren.
-Tarte hauen artean ezkontza kopurua askoz apalagoa da, batzuetan %60-%70ra ere heltzen ez dela. Azpimarratzekoa da 1871-1880 tartea, bigarren karlistadari dagokiona: aurrekoan baino ezkontza erdiak egin ziren (110 vs. 219).
+===Heriotza gutxiko urteak===
+Badira urte batzuk ez dutela inolako heriotzik errejistratuta: 1606 (eta 1605an bat bakarrik), 1612 eta 1613. Heriotza bakarrekoak, aipatutako 1605az gain, 1615 eta 1640 daude.
-===Heriotz askotako urteak===
+Urte batzuk ingurukoak baino heriotza dezente gutxiago izateagatik nabarmentzen dira: 1695 (5) eta 1696 (7), 1721 (9), 1769 (17), 1780 (19), 1818 (13) eta 1842 (19).
-Beste aldetik, bost urte nabarmendu ziren ezkontza kopuruarengatik, eta ez denak XIX mendekoak: 1778 (34 ezkontza), 1820 (34), 1831 (34), 1857 (34) eta 1865 (32).  Bost kasuetan aurreko eta osteko urteak ere oparo izan izen ezkontzetan.
-===Heriotz gutxiko urteak===
-urtean ez zen ezkontzarik errejistratu Soraluzen, eta beste hiru urtetan ezkontza bakarra izan zen: 1594, 1629, 1874 eta 1875. Azken bi urteetan bigarren karlistada puri purian zegoen, Soraluze karlistek hartuta, gazte "liberalak" ihes eginda eta gainontzekoak errekrutatuta... Honetaz gain, 1601 urtean bi ezkontza izan ziren ([[1598ko izurritea (eu)|1598ko izurritea]] pasa berria zen) eta hiruna 1616, 1626 eta 1675.
+==Abizen gabeko hildakoak==
+::<small>Gehiago jakiteko, sakatu [[Abizen gabekoak. XVI. mendea (eu) | ''hemen'']].</small>
-===Agiri faltsuak===
+Azken mendeetan, pertsonak identifikatzeko izena eta bi abizenak erabili izan dira: bataio agiriak, ezkontzak, kontratuak, salerosketak, salaketak, testamentuak, heriotza agiriak…
-==Izen gabeko hildakoak==
+Baina sasoi batean, kasu batzuetan, arau edo ohitura honek salbuespenak izan ditu. Ezagunenak [[Kajakoak (eu)|kajakoak]] dira, baina XVI. mende bukaeran (1610. arte) Soraluzen 15 lagunen heriotza agiriek ez dakarte inolako abizenik, zeharkako erreferentziak baizik (inoren emaztea, inoren alaba, hango biztanlea, haren morroia edo neskamea…).
+Ordutik aurrera beste hiru kasu agertu ziren, XIX. mendean hain zuzen.