«Zezenak Soraluzen (eu)»: berrikuspenen arteko aldeak

    Sorapediatik
    (Orria sortu da. Edukia: ==Gezurretakoak== ==Irureko zezenketw== ==Sokamuturrak== 1601 urtean, Austriako Margarita erregina erditu zela eta, Soraluzen 140 erreal t'erdi gastatu zituzten. Bi id...)
     
    No edit summary
     
    (Erabiltzaile berak tartean egindako 18 ekarpen ez dira erakusten)
    1. lerroa: 1. lerroa:
    ==Gezurretakoak==
    [[Fitxategi: Jai_egitaraua_(Antonio_Arruabarrena_1950).jpg | thumb | center | 600 px | Jai egitaraua (Antonio Arruabarrena 1950)]]
    ==Historia==
    Soraluzeko zezenketek arrasto ugari laga dute agiri zaharretan. Mende batzuetan asko, bestetan ez horrenbeste; baina argi dago Soraluzen zezenak eta zezenketak oso aspalditik izan direla.


    ===Irureko zezenketa===
    ::<small>''Gehiago jakiteko, sakatu [[Irureko zezenketa (eu)| hemen]]''</small>.
    Aipamen zaharrenak Irureko zezenketenak dira. XII mendean Nafarroako Antso VIa Don Celinos bere lehengusua ikusteko Irurera etorri zenean, azken honek zezenketa antolatu zuen erregea eta bere zakurrentzat. XVII mendeko liburu batean XIV mendeko eskuizkribu baten trakskripzio hau agertzen da:
    ::''Eta gainera esan zuen behitalde batetik bi zezen ekarri arazi zituela, eta Errege jaunaren aurrean korritu arazi zituen eta, behin korrituak eta gozatuak, zezenak hil arazi zituen Errege jaunaren txakurrei emateko...''


    ==Irureko zezenketw==
    ===Alfonso X Jakintsua===
    Gaztelako Alfontso Xak (1221-1284) ''Cantigas'' idatzi zituen, galizieraz, eta bertan mirari hau agertzen da: eztei batzuk ospatzeko Prazençako plazan zezena korritzen ari ziren; zezena zaldun baten harrapatzekotan zegoela, begira zegoen apaiz batek Andramariari mesede eskatu eta zezena ziplo erori zen lurrera.


    Prazença hau nekez izan daiteke Soraluze, Placencia izena 1343 urtean eman ziotelako. Antzeko izena duen [[Soraluze-Placencia izenekoak (eu)#Toki izenak|beste herriren bat]] izango da.


    ==Sokamuturrak==
    1601 urtean, Austriako Margarita erregina erditu zela eta, Soraluzen 140 erreal t'erdi gastatu zituzten. Bi idi erosi zituzten herrian korritzeko eta hamar zintzarri-pare alokatuta ekarri ere bai festarako. Festetan, ohizkoa zenez, zezenen osagarri dantzariek eta txistulariek ere parte hartu zuten.


    Santiago eta Santa Ana egunetan, Arna Birjina abuztukoan eta Gorpuzti bezperan, Bazko egunean eta abarretan korritzen ziren zezenak Soraluzeko kaleetan.
    ===XVII mendea===
    ::<small>''Gehiago jakiteko, sakatu [[Zezenak XVII mendean (eu)| hemen]]''</small>.
    Hurrengo laurehun urtetako inolako aztarnarik ez da gordetzen<ref>Gogoratu behar da Soraluzeko aintzinako agiriak Eibarko bonbardaketan erre zirela, 1937 urtean; gaur egun geratzen den agiri zaharrena 1502ekoa da.</ref>, baina 1601tik aurrera aipamen ugari agertzen dira. Dauzkagun datuen arabera, zezenik gabeko jai eta ospakizun gutxi ziren Soraluzen. Hainbeste zirenez, 1647-1651 urteetan zezen plaza eraiki zuten [[Plaza Zaharra (eu)|Plaza Zaharrean]], [[Arregia Goikoa (eu)|Arregia Goikoakoek]] lagatako esparruan.


    1659an Joan Agirre hornitzaileak abuztuko Andramaritarako bi zezen suhar ekartzea proposatu zuen. Batari zakurrak botako zizkioten plazan, eta suzko basta ipiniko zioten (zezensuzkoa). Bestea, korritzeko izango zen.
    ===XVIII mendea===
    ::<small>''Gehiago jakiteko, sakatu [[Zezenak XVIII mendean (eu)| hemen]]''</small>.
    XVIII mendeko aipamen asko ere gordetzen dira. Nahiz eta zezenketa aurkako hainbat lege sortu, Soraluzek modua topa zuen ahalik eta zezenketa gehien ospatzeko. Mende honetan Plaza Zaharreko [[Hiltegi zaharra (eu)|hiltegi zaharra]] eraiki zuten, harategi eta etxebizitza izateaz gain, jaietako zezen-korta izateko, eta bertako balkoitik zinegotziak zezenketak ikusteko.


    Mende erdialdera festetarako zezenak Nafarroatik ekartzen hasi ziren. Batzuetan, Udalak izendatutako arduradunek ekarriko zituzten. Beste batzuetan, ardo nafarrez herria hornitzen zutenek. Herrirako ardo-horniketaren eskubidea enkantean erosten zen urtebeterako, gero ardandegietan saltzeko. [[Kalebarren (eu)|Kalebarrenen]] zegoen ardandegi bat, eta 1663.ean [[Errabal kalea (eu)|Errabalean]] ireki zen bigarrena.
    ===XIX mendea===
    ::<small>''Gehiago jakiteko, sakatu [[Zezenak XIX mendean (eu)| hemen]]''</small>.
    Aurreko mendearekin alderatuta, apenas gordetzen da XIX mendeko aipamenik. Frantsesak herrian egon zireneko debekuak (1808-1813) eta 1814 urtean Erret Arma Fabrikaren zuzendari berriaren etorrera ospatzeko egin zen txekorketa.


    ===XX eta XXI mendeak===
    ::<small>''Gehiago jakiteko, sakatu [[Zezenak XX mendean (eu)| hemen]]''</small>.
    Hurrengo mendeko zezenketek oso aztarna gutxi utzi zuten agirietan, baina XX mendeko jai egitarauei kasu eginez, zezenak ez ziren falta. Sokamuturrez gain, 1949ko zezenketa gogaratu beharko zen.


    [[Fitxategi: Plaza_zaharra._Zezenketa_(Florencio_Lamot_1756).jpg | thumb | 800px | center | Zezenketa Plaza Zaharrean (Josepf Florencio Lamot 1756)]]
    ==Zezenplaza==
    Soraluzen ere bazuten zezenak jokatzeko eta batzuetan hiltzeko ohitura.
    Horregatik 1647ean zezenetarako eta beste emankizunetarako plaza berezia egitea erabaki zuten. Garai hartako giroa ikusita, ez da harrigarria: etxetako balkoi luzeak ere, aldenik aldenekoak, plazako zezenak hobeto ikusteko ziren batipat.
    Clara Txurrukak, haren seme Pedro Irurek eta Bizente Arregik lurrak laga egin zituzten horretarako. Joan Hernizketa eskribauak idatzi zuen agiria oso argigarria da:
    :''...beren lurretako Arregijalzada tokian lurzorua eskaini zietela esandako hiribilduari eta bere biztanleei, abuztuko Andramarietan edota nahi zuten urteko beste edozein egunetan zezenak korritzeko; eta hiribilduak eta bere biztanleek paretak eta behar ziren guztiak ordaindu behar zituztela, eta zezenak korritzeko eta ez beste ezertarako erabili behar zutela...''<ref>...avian ofrezido a esta dicha villa y sus vecinos suelo y sitio en el termino de Arreguijalzada en sus propias heredades para hazer una plaza para correr toros de las fiestas de Ntra. Sra. de Agosto y otras que durante el año se le ofrezian en todo el tiempo del mundo con que la dicha villa y sus vezinos hubiesen de hazer las paredes y lo demas de la costa para correr los dichos toros con que ellos ni la dicha villa hubiesen de ocupar en otra cosa el dicho sitio sino que solo avia de ser para correr toros…</ref>


    Zezenplaza hau oraingo [[Plaza Zaharra (eu)|Plaza Zaharra]] da, eta aurretik [[Kalebarren (eu)|Kalebarreneko]] Plaza Berria esaten zioten.
    ==Zezenketa motak==
    Soraluzen lau motako zezenketak izan dira: zezena eta zakurrak, zezen-suzkoa, sokamuturra eta zezenketa klasikoa.


    1651ko abuzturako bukatu zituzten zezenplazako obrak. [[Arregia Goikoa (eu)|Arregi Goikoa]] etxearen horman Joan Mendiola-k bost txinget ipini zituen, toreatzaileak larrialditan txinget hauetatik zintzilikatzeko eta zezenarengandik libratzeko.
    [[Fitxategi: Irure_zahar_baserria._Armarria_01_(Indalecio_Ojanguren).jpg | thumb | 200px | right | Irure Hamenguako armarria, zezenak eta txakurrak erakusten dituela (Indalecio Ojanguren)]]
    ===Zezena eta zakurrak===
    Gordetzen den aipamen zaharrena (Irureko zezenketa, XII mendean) mota honetakoa zen.


    Beste arazo bat, plaza zezenetarako egoki ixtea zen. Soraluzen, urtero 30 edo 40 ohol falta ohi ziren eta bakoitzak erreala balio zuenez gero, garesti zitzaion Udalari. Horregatik, Frantzisko Iraola alkateak barreren arazoa sei urterako norbaiten esku uztea proposatu zuen, aurretik ordainduta.
    Azken aipamenak, berriz, 1659 urtekoak dira. Zezenketa Plaza Zaharreko zezen plazan egin zen: zezenari suzko basta ipini zioten (zezensuzkoa) eta zakurrak bota zizkioten.


    Plazarako zezenak, suharra behar zuen izan; zangarra, bizia. Bestela laster salduko zuten, soraluzetarrek 1666eko abuztuaren 24ean egin zutenaren antzera.
    Beste leku batzuetan zezenketa mota honek XIX mende bukaeraino iraun du.


    Zezenplaza eraiki eta gero zezena sokari lotuta kaletan ibiltzetik plazan libre korritzera pasa zen, nahiz eta sokamuturrak gaur arte iraun.
    ===Zezen-suzkoa===
    Zezenketa mota hau oso gutxitan erabili izan da Soraluzen; edo, behintzat, oso gutxi aipatzen da.


    ==Hainbat zezenketen berri==
    Lehen aipamenak 1659 urtekoak dira, eta hurrengoak XX mendeko bigarren erdikoak dira.
    1713 urtean, tabernariek Santiago eta Santa Ana zaindarien festetarako bi zezen ekartzeko baldintza zuten urte hartan. Bat gainera hiltzeko zezena zen, baina kanpotik zetorren jendeak istiluak sortuko zituelakoan, plazan korritu ondoren ez hiltzea erabaki zuten udalgizonek.


    Zezenzaletasunak inoiz armagintzarako traba izaten zen. Lau urte geroago (1717 urtea) Soraluzetik sanferminetara jende andana joan zen, eta horien artean armagintzan ziharduten langileak beren erremintak salduta zezenetara joan ziren Iruñera. Ondorioz, Antonio Hidalgo de Cisneros Soraluzeko Erret Lantegien zuzendaria kexu zen, 120 tresna behar baino beranduago egiteagatik.
    ===Sokamuturra===
    Segururena historian zehar gehien iraun duen zezenketa mota, gaur egun ere jai egitarauan agertzen dena.


    Egun batzuk geroago, uztailak 25an, Antonio Hidalgo de Cisneros-ek, honela idatzi zion Gerraren ministroari, eskuarteko lanak ezin zirelako bukatu agindutako datarako:
    Lehen aipamena 1601 urtekoa da. Austriako Margarita erregina erditu zela eta, Soraluzen 140 erreal t'erdi gastatu zituzten, besteak beste bi idi erosteko herrian korritzeko.
    :''…aste honetan ezinezkoa izango da, nahiz eta ahalegintzen ari naizen lana aurreratzeko; gaur Santiago Gure Patroia da; bihar Santa Ana, jai nagusia leku honetan eta inguruetan; martitzenean zezenak daude; eta larunbatean San Inazio Patriarkaren eguna, Probintzi honen Semea eta Zaindaria...''<ref>…siento que esta semana sea imposible por mas que yo me desvelo en que se adelante mucho su numero, porque oy, dia de Ntro. Patron Santiago; mañana Santa Ana, fiesta principal en este lugar y en otros de sus contornos; el martes ay toros, y el sabado dia del Patriarcha Sn. Ygnacio, Hijo y Protector de esta Provincia…</ref>


    1736ko apirilaren 8an Udalak bi zezen sokamuturrean erabiltzeko erabakia hartu zuen, Frantzisko Antonio Orbe Larreategi-ren etxeari Felipe V.ak Gaztelako titulua eman ziolako; Orbe jaunaren amaren aldekoak soraluzetarrak ziren eta.
    Zezenplaza eraiki eta gero zezena sokari lotuta kaletan ibiltzetik plazan libre korritzera pasa zen, nahiz eta sokamuturrak gaur arte iraun.


    [[Fitxategi: 23_Hiltegi_zaharra._Lehen.jpg | thumb | 400px | right | Hiltegi zaharra]]
    1808 urtean eta hurrengoetan ere, gudaroste frantsesa Soraluzeko Erret Lantegia hartuta zeukala, erabili zen zezenketa mota bakarra sokamuturra izan zen.
    1745 urtean Udalak diru gutxi zuen Andramariko festetan zezen-korrida antolatzeko. Horregatik, otsaileko 24eko bileran, haragi eta ardo-hornitzaileei sei nafar-zezen suhar eta on ekartzeko baldintza ipini zieten: ardo gorria saltzen zuten bi tabernariek bina zezen, Nafarroako ardoa saltzen zuenak bat eta haragia saltzen zuenak bat. Harakinaren zezen hau behintzat, plazan hiltzekoa zen, agirian agertzen denez.


    1757ko abuztuaren 19an, herriko alkateak eta Inazio Larreategi barrerazaleak zezenketarako plaza ixten erabiltzen zituzten barreren inbentarioa egin zuten. Hari esker jakin daiteke Soraluzeko herriko plazan jendea hegira nondik eta nola egoten zen.
    Eta gaur egun ere ez da jai egitarauan faltatzen, Santa Ana zein San Roke Txiki egunetan, goiz eta arratsaldez.


    Abuztuko Andramari egunean zezenak izan ziren. 307 erreal kostatu ziren banderila eta ezten-hagak.
    [[Fitxategi: Zezenak._Felix_Etxaniz._Paseilloa.jpg | thumb | left | 300px | Félix Etxaniz eta Julián Arana Gila tabernatik Plaza Zaharrera "paseilloa" egiten]]
    ===Zezenketa klasikoa===
    Dauden aipamenak XVII eta XVIII mendeetakoak dira. Orduan (1647-1651) zezen plaza egin zuten eta.


    Santiago, Santa Ana eta abuztuko Andramariaren omenez zezenak antolatu zituzten. Urtero zezen bat ekartzeko obligazioa zutenek, 45 erreal ordainduko zuten. Diru horrekin beste batzuk erosita, Andres Agirre udalgizonak zuenarekin eta idi erasokor batekin, zezenfestak prestatu ziren, toreatzaileak ere ekarri zituztela.
    Zezenketa hauetan ez ziren zezenak beti hiltzen: ekartzerakoan bereizten zen zeintzuk ziren hiltzeko eta zeintzuk ez; diruaren arabera izango zen. Inoiz ekarritako zezenak motelak izan eta atzera saltzen zituzten, 1666eko abuztuaren 24ean egin zutenaren antzera. Edo 1713 urtean gertatu zen moduan, istiluen beldur ez zuten hiltzen.


    Herriko biztanleak haragiz hornitzeko enkantea egin zuten urtarrilaren 21ean. Hornitzaileak, 70 dukateko errenta ordaindu behar zuen harategiagatik errentan (hiltegi zaharragatik). Horretaz gain lau idi ekarri behar zituen festetan korritzeko eta etxeko gela eta balkoia libre utzi behar zizkion Udalari abuztuko Andramarietan eta Santiagotan. Abuztuko festetarako danbolina ere berak ordaindu behar zuen.
    Zezenketa klasikoen azken aipamena 1808 urtekoa da. Andramarietan, Erret Lantegia okupatzen ari zen frantses gudarosteak jaietarako programatutako zezenketa bertan behera utzi zuen. Hurrengo urteetan sokamuturra besterik ez zen izan.


    XX mendea arte itxaron behar zen hurrengo zezenketa ikusteko. 1949 urteko Andramaritako bezperan izan zen, abuztuak 14an haiz zuzen. Bi toreatzaile izan ziren, herrikoak biak: Félix Etxaniz (''el Arruza placentino'') eta [[Julian Arana (eu)|Julian Arana Ituarte]] (''el Tigre'').


    ==[[Hiltegi zaharra (eu) | Hiltegi zaharra]]==
    1730eko maiatzaren 19an Soraluzeko herritarrak bilduta, Martin Isasi Isasmendi alkate jaunak proposamena egin zuen herriko plazan<ref>Plaza Zaharra.</ref>, torilak zeuden lekuan, etxe berria egiteko. Han toril berriak, harategi berria, harakinarentzako bizilekua eta balkoi luzea egingo zuten, udalgizonek handik zezenak behar bezala ikusteko.


    Etxe berria egiten (gero ''hiltegi zaharra'' izenez ezagutuko zena), urte hartako ekainaren 19an hasi ziren.
    ==Antolaketa==
    ===Noiz===
    Alde batetik, zezenketak jaietan antolatzen ziren. Esateko, XVII eta XVIII mendetan Santiago eta Santa Ana egunetan, abuztuko Andramaritan eta Gorpuzti bezperan, Bazko egunean eta abarretan korritzen ziren zezenak Soraluzeko kaleetan.


    Hurrengo urteko (1731) urrian hiltegi zaharra bukatua zuten bere balkoi eta guzti. Aurreko plazan zezenak jokatu nahi izan zituztenean ordea, Joakin Larreategi apaiza ([[Arregia Goikoa (eu)|Arregi Garaikoa]] etxeko maiorazkoa) kontra atera zitzaien, plazako lurrak bereak zirela esanez. Udalgizonek, berriz, laster frogatu zuten lurrak herriari zezenplaza egiteko laga zizkioteka. Beraz, handik aurrera han korritu ziren zezenak soraluzetarren gozagarri, Lamot-en grabatuan ederki asko ikus daitekeenez.
    Gerora, murriztu egin zen, eta XX mendearen lehengo erdialdean programan San Roke Txiki egunean agertzen ziren bakarrik. Gero, Santiago eta Santa Ana jaiei pisu gehiago ematerakoan, Santa Ana egunean ere antolatzen hasi ziren.


    1970 hamarkadan bota zuten arte, berrehun urte eta gehiagotan erabili izan zen jaietan zezen-korta moduan, eta bere balkoi ederrean Udalako zinegotziak bere familia eta lagunekin hartu ditu, zezenketan eta sokamuturrak bertatik ikusteko.
    Honetaz gain, ezohiko zezenketak ere izaten ziren, hainbat gertaera ospatzeko: erregearen koronazioa, erreginak erditzerakoan, etab.


    ===Ordainketa===
    Gehienetan, Udalak izendatutako arduradunek ekartzen zituzten zezenak.


    ==Lamoten grabatua==
    Beste batzuetan, tabernariek edota ardo nafarrez herria hornitzen zutenek (1663, 1713, 1745...), edota harakinek (1745...)
    1753 urtean Soraluze Arma Lantegietako Florencio Joseph Lamot Gondesoone flandestar ikuskatzaileak grabatua egin eta inprimatu arazi zuen Madrilen, Soraluzeko fabrika eta inguruetako xehetasunak erakutsiz.


    Herriko ikuspegian, besteak beste, herriko Plaza Zaharrean zezenak eta lau toreatzaile agertzen dira, barreratan jende asko ikusten dela.
    [[Hiltegi zaharra (eu)|Hiltegi zaharra]] errentan hartzen zuen harakinak, dirua ordaintzeaz gain, lau idi ekarri behar zituen festetan korritzeko eta etxeko gela eta balkoia libre utzi behar zizkion Udalari abuztuko Andramarietan eta Santiagotan. Abuztuko festetarako danbolina ere berak ordaindu behar zuen.


    [[Fitxategi: Plaza_zaharra._Zezenketa_(Florencio_Lamot_1756).jpg | thumb | 800px | center | Zezenketa Plaza Zaharrean (Josepf Florencio Lamot 1756)]]
    [[Fitxategi: Plaza_zaharra._Zezenketa_(Florencio_Lamot_1756).jpg | thumb | 800px | center | Zezenketa Plaza Zaharrean (Josepf Florencio Lamot 1756)]]
    ===Zezenplaza===
    1647ean zezenetarako eta beste emankizunetarako plaza berezia egitea erabaki zuten.
    Clara Txurrukak, haren seme Pedro Irurek eta Bizente Arregik Arregijalzada tokiko lurrak laga egin zituzten horretarako (gaur eguneko [[Plaza Zaharra (eu)|Plaza Zaharra]], sasoiko [[Kalebarren (eu)|Kalebarreneko]] Plaza Berria.


    1651ko abuzturako bukatu zituzten zezenplazako obrak. [[Arregia Goikoa (eu)|Arregi Goikoa]] etxearen horman Joan Mendiola-k bost txinget ipini zituen, toreatzaileak larrialditan txinget hauetatik zintzilikatzeko eta zezenarengandik libratzeko.


    ==Debekuak==
    1753 urtean Soraluze Arma Lantegietako Florencio Joseph Lamot Gondesoone flandestar ikuskatzaileak grabatua egin eta inprimatu arazi zuen Madrilen, Soraluzeko fabrika eta inguruetako xehetasunak erakutsiz. Herriko ikuspegian, besteak beste, herriko Plaza Zaharrean zezenak eta lau toreatzaile agertzen dira, barreratan jende asko ikusten dela.
    Zezenketen kontrako herra ez da berria: mende honetan hainbeste aldiz debekatu zuten eta.


    Esateko, 1752 urtean abuztuko Andramaritako bi egunetan zezenak izan behar ziren, urtero bezala; baina trabak eta debekuak medio bakarrik egun bakar batean izan ziren.
    [[Fitxategi: 23_Hiltegi_zaharra._Lehen.jpg | thumb | 400px | right | Hiltegi zaharra]]
     
    ===[[Hiltegi zaharra (eu)|Hiltegi zaharra]]===
    1774 urtean beste debekua izan zen. Bi urte geroago (1776) beste herritan zezenak toreatu zirela jakiterakoan, soraluzetarrek zezenketak antolatu zituzten. Enteratzerakoan, Gaztelako Erret Kontseiluko gobemadoreak (Manuel Ventura Figueroa jaunak) Probintziako korrejidorearen bitartez abisua bidali zien, zezenak debekatuz: Nafarroako zezen edo zezenkoak ekainean korritzekotan zirela jakin zuen eta bere baimenik gabe ez zegoela ez Soraluzen ezta Probintziako beste edozein herritan zezenak antolatzerik, kalteak sortzen zirela eta.
    1730eko maiatzaren 19an Soraluzeko herritarrak bilduta, Martin Isasi Isasmendi alkate jaunak proposamena egin zuen herriko plazan<ref>Plaza Zaharra.</ref>, torilak zeuden lekuan, etxe berria egiteko. Han toril berriak, harategi berria, harakinarentzako bizilekua eta balkoi luzea egingo zuten, udalgizonek handik zezenak behar bezala ikusteko.  
     
    Dena den, soraluzetarrek abuztuko Andramaritako baimena eskatu zioten, Nafarroako zezenkoak korritu nahi zituzten eta. Ez dakigu erantzunik jaso zuten ala ez.
     
    Bi urte geroago, (1778) Soraluzen debekurik ezean zezenak korritu ziren. Baita hurrengo urtean ere, baimen-emaileak ''iskanbila eta  zor.alceriak baztertzen saia zitezela'' gomendatu zuela.
     
    Eta zezenketen kontrako jarrera hau herri barruan ere bazen. Pedro Pablo Iribek, Soraluzeko ''diputado del común'', Santiago eta Santa Ana eguneko zezenketak bertan behera lagatzeko eskatu zuen<ref>Agiriak ez du datarik.</ref>, baimenik gabe ospatzen zirelako.
     
     
    ==Frantsesak herrian==
    1808 Napoleon Bonaparteren soldaduak Hego Euskal Herrira sartu ziren eta Soraluzeraino etorri, bertako Arma Lantegiak kontrolatzeko asmoz.
     
    Urte hartan herritarrak zezen-festarik gabe gelditu ziren. Eta hurrengo urteetan, gehienez ere sokamuturra korrituko zuten kaleetan zehar eta plazan.
     
     
    [[Fitxategi: Jai_egitaraua_(Antonio_Arruabarrena_1950).jpg | thumb | center | 800 px | Jai egitaraua (Antonio Arruabarrena 1950)]]
    ==XIX eta XX mendeko sokamuturrak (1950 arte)==
    Gipuzkoako herri askotan bezalaxe, Soraluzen ere sokamuturra korritzen da jaietan.  
     
    ===Jarduera===
    Izenak esaten duenez, sasoi batean sokamuturra zen: hau da, zezenak soka zuen muturrean lotuta, handik gobernatzeko.
     
    Hortik aspaldiko esaldu hura: ''Soka libre! Soka libre! Hori Eibarkua da ta!''.


    Gerora, eta hainbat lekuetan bezalaxe, zezenei soka kendu zieten. Hala ere sokamuturra esaten zaio oraindik, nahiz eta erderazko ''entzierro'' berba indarra hartzen ari den.
    Etxe berria egiten (gero ''hiltegi zaharra'' izenez ezagutuko zena), urte hartako ekainaren 19an hasi ziren. Hurrengo urteko (1731) urrian hiltegi zaharra bukatua zuten bere balkoi eta guzti.
     
    [[Fitxategi: Santa_Ana_kalea._Arkua_01.jpg | thumb | right | 400px | Komentuko arkua eta Santa Ana kalea (Indalecio Ojanguren)]]
    ===Sasoia===
    Herriko jaiak Andramaritan izaten zirenez, urte askotan San Roke Txiki egunean<ref>Abuztuak 16an San Roke, abuztuak 17an San Roke Txiki.</ref> izan dira sokamuturrak, goiz eta arratsaldez.
     
    ===Esparrua===
    Sasoi batean sokamuturra [[Santa Ana arkua (eu)|Santa Ana arkupetik]] [[Plaza Zaharra (eu)|Plaza Zaharreraino]] korritzen zen, zezenak komentu ondoan gordetzen zirela. Hortik dator [[Zezena dator arkupetik (eu)|''Zezena dator arkupetik... Santa Ana kaletik'']] abesti ezaguna.
     
    Dena dela, [[Hiltegi zaharra (eu)|hiltegi zaharra]] egin zenetik zezenak berran gordetzen ziren, Plaza Zaharrean.
     
    Sasoi hartan sokamuturra [[Santa Ana kalea (eu)|Santa Ana]] kalean, [[Plaza Barria (eu)|Plaza Barrian]], [[Kalebarren (eu)|Kalebarren]] eta [[Plaza Zaharra (eu)|Plaza Zaharrean]] egiten zen.
     
    ===Gorrotxategiren bertsoak===
    1889 urtean [[Ramon de Gorosta (eu)|Ramon de Gorosta]] Murtzian hil zen, abuztuan, Andramarietan. Gorrotxategi bertsolariak Gorostari buruz jarritako bertso batek jaiak eta sokamuturra uztartzen ditu:
    : ''Plazentziara festak  <br> abuztuan urbil''
    : ''jende dana jaietan  <br> dago trankil trankil''
    : ''gora bera zezena    <br> kalietan dabil''
    : ''gaxo txar batek jota <br> gure Gorosta il.''
     
     
    [[Fitxategi: Zezenak._Felix_Etxaniz._Paseilloa.jpg | thumb | center | 600px | Félix Etxaniz eta Julián Arana Gila tabernatik Plaza Zaharrera "paseilloa" egiten]]
    ==1949 urteko zezenketa: Félix Etxaniz eta Julián Arana==
    [[Fitxategi: Zezenak._Felix_Etxaniz._Iragarkia.jpg | thumb | right | 200px | Zezenketaren iragarkia]]
     
    1949 urteko Andramaritako bezperan, abuztuak 14an haiz zuzen, zezenketa antolatu zuten.
     
    Bi toreatzaile izan ziren, herrikoak biak: Félix Etxaniz (''el Arruza placentino'') eta [[Julian Arana (eu)|Julian Arana Ituarte]] (''el Tigre'')<ref>Berez pelotaria, Soraluzen izandako puntistarik onena.</ref> bere laguna.
     
    Bi zekor ekarri zituzten, Calahorrako Jesús Díaz Díaz ganadutegitik. Honetaz gain, Josetxu Etxebarria Bilboko nobilleroa ekarri zuten, ''director de lidia'' moduan.
     
    Sasoi batean egiten zen moduan, zezenketarako Plaza Zaharra antolatu zuten: areiaz estali zorua, oholez itxi, palkoak, aulkiak... eta sarrerak!
     
    Paseilloa, berriz, Gila tabernan hasi ziren.
     
     
    ==XX eta XXI mendeko sokamuturrak (1950tik aurrera)==
    Industrializazioak gauza asko aldatu zituen Soraluzen, eta sokamuturrari ere eragin zion.
     
    ===Sasoia===
    Alde batetik, aberasrasunarekin batera langileen eskubideak hazten hasi ziren; ordaindutako oporrak, esateko, gero era luzeagoak ziren, abuztu osoa hartu arte. Etorkinak beren herrira itzultzeko aprovefxatu zuten, eta bertan jaiorakoak ooporrerara joaten hasi ziren. Ondorioz, Andremarietan giroa asko apaldu zen.
     
    Santiago eta Santa Ana jaiei indarra eman zieten, jendea oraindik herrian zegoelako. Ordutik Santa Ana egunean sokamuturra izaten da (goiz eta arratsaldez), eta inoiz zezen-suzkoak izan dira.
     
    Dena dela, San Roke Txiki eguneko sokamuturrak oraindik egiten ari dira, herrian geratzen direnen gozagarri.
     
    ===Esparrua===
    Industrializazioa eta aberastasunarekin ibilgailuak egin ziren kaleen jaun eta jabe.
     
    Trafikoa ahal den gutxien oztopatzeko, sokamuturraren esparrua bi aldiz egokitu dute. 1950 hamarkadan [[Santa Ana kalea (eu)|Santa Ana]] kalea kendu zioten, eta hesia [[Udaletxea (eu)|Udaletxea]] eta [[Abadetxea (eu)|Abadetxearen]] artean jarri zuten.
     
    [[Udaletxeko aldapa (eu)|Udaletxeko aldapa]] sokamuturraren esparruan geratzen denez, [[Etxaburueta kalea (eu)|Etxaburueta]], [[Estaziño kalea (eu)|Estaziño]], [[Alejandro Calonge auzunea (eu)|Alejandro Calonge]] eta [[Zeleta auzunea (eu)|Zeleta]] auzuneko bidea moztuta segitzen zen. Horregatik 1960 hamarkadan Udaletxeko aldapa ere esparruari kendu zioten.
     
    Gaur eguneko esparruak [[Plaza Barria (eu)|Plaza Barria]], [[Kalebarren (eu)|Kalebarren]] eta Plaza Zaharra hartzen du.
     
    Sokamuturrarako zezenak [[Hiltegi zaharra (eu)|Hiltegi zaharrean]] gordetzen ziren, eta hura bota zenetik [[Goikokaleta (eu)|Goikokaletaren]] behekaldean antolatzen da zezendegia.
     
    ===Eszenategia===
    Plaza Zaharra beti izan da sokamuturraren eszenategia. Esparruaren leku zabalena da, eta beraz zezenak denbora gehien ematen duen ingurua. Gainera, bankuak direla eta aukera asko ematen die zaleei. Eta Erregetxetik ikuspegi ezin hobea dago ikuskizunaz gozatzeko.
     
    Plaza Barrian askoz denbora gutxiago ematen dute zezenek. Txikiago izateaz gain, esparru garbia denez aurki egiten dute alde Plaza Zaharrerantz Kalebarren barrena.




    ==Erreferentziak==
    ==Erreferentziak==
    * [https://www.google.es/url?sa=t&rct=j&q=&esrc=s&source=web&cd=3&cad=rja&uact=8&ved=2ahUKEwjT45aeoY_hAhXOy4UKHeE7DSsQFjACegQIAxAC&url=http%3A%2F%2Fwww.ueu.eus%2Fdownload%2Fliburua%2FZEZENAKEUSKALHERRIAN.pdf&usg=AOvVaw0zzVdDAMHdw6XVwXXjM3jC Zezenak Euskal Herrian]. Iñaki Azkune (UEU 1989).
    * [[En Irure se celebró un festival taurino (eu)|En Irure se celebró un festival taurino a mediados del siglo XII]]. J.L. Vicuña (El Correo 1981/01/03).
    * [[Los toros y nuestra tierra (eu) | Los toros y nuestra tierra]]. Ramiro Larrañaga (Deia 1981/07/24).
    * [[Tauromaquia placentina (eu) | Tauromaquia placentina]]. Javier Elorza (Soraluzeko Udala 1982).
    * [[Tauromaquia placentina (eu) | Tauromaquia placentina]]. Javier Elorza (Soraluzeko Udala 1982).
    * [[Soraluze. Monografía histórica (eu) | Soraluze-Placencia de las Armas. Monografía histórica]] ''(2016-220 orrialdeak)''. Ramiro Larrañaga (Soraluzeko Udala 1993)
    * [[Soraluze. Monografía histórica (eu) | Soraluze-Placencia de las Armas. Monografía histórica]] ''(2016-220 orrialdeak)''. Ramiro Larrañaga (Soraluzeko Udala 1993)


    [[Kategoria: Zezenak]]
    [[Kategoria: Zezenak]]

    Hauxe da oraingo bertsioa, 17:41, 12 uztaila 2020 data duena

    Jai egitaraua (Antonio Arruabarrena 1950)

    Historia

    Soraluzeko zezenketek arrasto ugari laga dute agiri zaharretan. Mende batzuetan asko, bestetan ez horrenbeste; baina argi dago Soraluzen zezenak eta zezenketak oso aspalditik izan direla.

    Irureko zezenketa

    Gehiago jakiteko, sakatu hemen.

    Aipamen zaharrenak Irureko zezenketenak dira. XII mendean Nafarroako Antso VIa Don Celinos bere lehengusua ikusteko Irurera etorri zenean, azken honek zezenketa antolatu zuen erregea eta bere zakurrentzat. XVII mendeko liburu batean XIV mendeko eskuizkribu baten trakskripzio hau agertzen da:

    Eta gainera esan zuen behitalde batetik bi zezen ekarri arazi zituela, eta Errege jaunaren aurrean korritu arazi zituen eta, behin korrituak eta gozatuak, zezenak hil arazi zituen Errege jaunaren txakurrei emateko...

    Alfonso X Jakintsua

    Gaztelako Alfontso Xak (1221-1284) Cantigas idatzi zituen, galizieraz, eta bertan mirari hau agertzen da: eztei batzuk ospatzeko Prazençako plazan zezena korritzen ari ziren; zezena zaldun baten harrapatzekotan zegoela, begira zegoen apaiz batek Andramariari mesede eskatu eta zezena ziplo erori zen lurrera.

    Prazença hau nekez izan daiteke Soraluze, Placencia izena 1343 urtean eman ziotelako. Antzeko izena duen beste herriren bat izango da.


    XVII mendea

    Gehiago jakiteko, sakatu hemen.

    Hurrengo laurehun urtetako inolako aztarnarik ez da gordetzen[1], baina 1601tik aurrera aipamen ugari agertzen dira. Dauzkagun datuen arabera, zezenik gabeko jai eta ospakizun gutxi ziren Soraluzen. Hainbeste zirenez, 1647-1651 urteetan zezen plaza eraiki zuten Plaza Zaharrean, Arregia Goikoakoek lagatako esparruan.

    XVIII mendea

    Gehiago jakiteko, sakatu hemen.

    XVIII mendeko aipamen asko ere gordetzen dira. Nahiz eta zezenketa aurkako hainbat lege sortu, Soraluzek modua topa zuen ahalik eta zezenketa gehien ospatzeko. Mende honetan Plaza Zaharreko hiltegi zaharra eraiki zuten, harategi eta etxebizitza izateaz gain, jaietako zezen-korta izateko, eta bertako balkoitik zinegotziak zezenketak ikusteko.

    XIX mendea

    Gehiago jakiteko, sakatu hemen.

    Aurreko mendearekin alderatuta, apenas gordetzen da XIX mendeko aipamenik. Frantsesak herrian egon zireneko debekuak (1808-1813) eta 1814 urtean Erret Arma Fabrikaren zuzendari berriaren etorrera ospatzeko egin zen txekorketa.

    XX eta XXI mendeak

    Gehiago jakiteko, sakatu hemen.

    Hurrengo mendeko zezenketek oso aztarna gutxi utzi zuten agirietan, baina XX mendeko jai egitarauei kasu eginez, zezenak ez ziren falta. Sokamuturrez gain, 1949ko zezenketa gogaratu beharko zen.


    Zezenketa motak

    Soraluzen lau motako zezenketak izan dira: zezena eta zakurrak, zezen-suzkoa, sokamuturra eta zezenketa klasikoa.

    Irure Hamenguako armarria, zezenak eta txakurrak erakusten dituela (Indalecio Ojanguren)

    Zezena eta zakurrak

    Gordetzen den aipamen zaharrena (Irureko zezenketa, XII mendean) mota honetakoa zen.

    Azken aipamenak, berriz, 1659 urtekoak dira. Zezenketa Plaza Zaharreko zezen plazan egin zen: zezenari suzko basta ipini zioten (zezensuzkoa) eta zakurrak bota zizkioten.

    Beste leku batzuetan zezenketa mota honek XIX mende bukaeraino iraun du.

    Zezen-suzkoa

    Zezenketa mota hau oso gutxitan erabili izan da Soraluzen; edo, behintzat, oso gutxi aipatzen da.

    Lehen aipamenak 1659 urtekoak dira, eta hurrengoak XX mendeko bigarren erdikoak dira.

    Sokamuturra

    Segururena historian zehar gehien iraun duen zezenketa mota, gaur egun ere jai egitarauan agertzen dena.

    Lehen aipamena 1601 urtekoa da. Austriako Margarita erregina erditu zela eta, Soraluzen 140 erreal t'erdi gastatu zituzten, besteak beste bi idi erosteko herrian korritzeko.

    Zezenplaza eraiki eta gero zezena sokari lotuta kaletan ibiltzetik plazan libre korritzera pasa zen, nahiz eta sokamuturrak gaur arte iraun.

    1808 urtean eta hurrengoetan ere, gudaroste frantsesa Soraluzeko Erret Lantegia hartuta zeukala, erabili zen zezenketa mota bakarra sokamuturra izan zen.

    Eta gaur egun ere ez da jai egitarauan faltatzen, Santa Ana zein San Roke Txiki egunetan, goiz eta arratsaldez.

    Félix Etxaniz eta Julián Arana Gila tabernatik Plaza Zaharrera "paseilloa" egiten

    Zezenketa klasikoa

    Dauden aipamenak XVII eta XVIII mendeetakoak dira. Orduan (1647-1651) zezen plaza egin zuten eta.

    Zezenketa hauetan ez ziren zezenak beti hiltzen: ekartzerakoan bereizten zen zeintzuk ziren hiltzeko eta zeintzuk ez; diruaren arabera izango zen. Inoiz ekarritako zezenak motelak izan eta atzera saltzen zituzten, 1666eko abuztuaren 24ean egin zutenaren antzera. Edo 1713 urtean gertatu zen moduan, istiluen beldur ez zuten hiltzen.

    Zezenketa klasikoen azken aipamena 1808 urtekoa da. Andramarietan, Erret Lantegia okupatzen ari zen frantses gudarosteak jaietarako programatutako zezenketa bertan behera utzi zuen. Hurrengo urteetan sokamuturra besterik ez zen izan.

    XX mendea arte itxaron behar zen hurrengo zezenketa ikusteko. 1949 urteko Andramaritako bezperan izan zen, abuztuak 14an haiz zuzen. Bi toreatzaile izan ziren, herrikoak biak: Félix Etxaniz (el Arruza placentino) eta Julian Arana Ituarte (el Tigre).


    Antolaketa

    Noiz

    Alde batetik, zezenketak jaietan antolatzen ziren. Esateko, XVII eta XVIII mendetan Santiago eta Santa Ana egunetan, abuztuko Andramaritan eta Gorpuzti bezperan, Bazko egunean eta abarretan korritzen ziren zezenak Soraluzeko kaleetan.

    Gerora, murriztu egin zen, eta XX mendearen lehengo erdialdean programan San Roke Txiki egunean agertzen ziren bakarrik. Gero, Santiago eta Santa Ana jaiei pisu gehiago ematerakoan, Santa Ana egunean ere antolatzen hasi ziren.

    Honetaz gain, ezohiko zezenketak ere izaten ziren, hainbat gertaera ospatzeko: erregearen koronazioa, erreginak erditzerakoan, etab.

    Ordainketa

    Gehienetan, Udalak izendatutako arduradunek ekartzen zituzten zezenak.

    Beste batzuetan, tabernariek edota ardo nafarrez herria hornitzen zutenek (1663, 1713, 1745...), edota harakinek (1745...)

    Hiltegi zaharra errentan hartzen zuen harakinak, dirua ordaintzeaz gain, lau idi ekarri behar zituen festetan korritzeko eta etxeko gela eta balkoia libre utzi behar zizkion Udalari abuztuko Andramarietan eta Santiagotan. Abuztuko festetarako danbolina ere berak ordaindu behar zuen.

    Zezenketa Plaza Zaharrean (Josepf Florencio Lamot 1756)

    Zezenplaza

    1647ean zezenetarako eta beste emankizunetarako plaza berezia egitea erabaki zuten. Clara Txurrukak, haren seme Pedro Irurek eta Bizente Arregik Arregijalzada tokiko lurrak laga egin zituzten horretarako (gaur eguneko Plaza Zaharra, sasoiko Kalebarreneko Plaza Berria.

    1651ko abuzturako bukatu zituzten zezenplazako obrak. Arregi Goikoa etxearen horman Joan Mendiola-k bost txinget ipini zituen, toreatzaileak larrialditan txinget hauetatik zintzilikatzeko eta zezenarengandik libratzeko.

    1753 urtean Soraluze Arma Lantegietako Florencio Joseph Lamot Gondesoone flandestar ikuskatzaileak grabatua egin eta inprimatu arazi zuen Madrilen, Soraluzeko fabrika eta inguruetako xehetasunak erakutsiz. Herriko ikuspegian, besteak beste, herriko Plaza Zaharrean zezenak eta lau toreatzaile agertzen dira, barreratan jende asko ikusten dela.

    Hiltegi zaharra

    Hiltegi zaharra

    1730eko maiatzaren 19an Soraluzeko herritarrak bilduta, Martin Isasi Isasmendi alkate jaunak proposamena egin zuen herriko plazan[2], torilak zeuden lekuan, etxe berria egiteko. Han toril berriak, harategi berria, harakinarentzako bizilekua eta balkoi luzea egingo zuten, udalgizonek handik zezenak behar bezala ikusteko.

    Etxe berria egiten (gero hiltegi zaharra izenez ezagutuko zena), urte hartako ekainaren 19an hasi ziren. Hurrengo urteko (1731) urrian hiltegi zaharra bukatua zuten bere balkoi eta guzti.


    Erreferentziak

    1. ↑ Gogoratu behar da Soraluzeko aintzinako agiriak Eibarko bonbardaketan erre zirela, 1937 urtean; gaur egun geratzen den agiri zaharrena 1502ekoa da.
    2. ↑ Plaza Zaharra.
    "http://www.sorapedia.eus/index.php?title=Zezenak_Soraluzen_(eu)&oldid=20249"(e)tik jasota