«Teknologia: argi-mukizko giltza (eu)»: berrikuspenen arteko aldeak

Hauxe da oraingo bertsioa, 16:48, 5 apirila 2024 data duena

Argi-mukizko giltza teknologia Arkabuz guztiek erabilera ia berbera dute; hau da, piztutako argi-mukia belarrira edo almetxara giltza baten bidez eraman, bertako polbora mehea pizteko eta tiroa egiteko.

Aldatzen dena giltza da. Beti argi-mukizko giltza izanda, gutxienez hiru sistema erabili ziren: S giltza, serpentina eta katua.

Teknologiaren beharra

Sarrera nagusia: Eskuzko trumoiak (eu)

Arkabuzaria polbora pizten (Melchor Fieselen 1533)

Arma eramagarriekin tiro egiteko, argi-mukia piztu eta armaren sutegira eraman behar zen, polborari sua emateko.

Argi-mukizko giltza sortu baino lehen, sua eskuz ezartzen zen armaren belarrian.

Lehen momentuetan bi soldadu erabiltzen ziren tiro egiteko: bata arma eusteko eta destatzeko^[1], eta bigarrena piztutako argi-mukia eskuz belarrira eramateko. Soldadu bakar batek ezin zuen aldi berean polbora piztu eta arma ondo destatu.

Gerora "hagaxkak" erabiltzen hasi ziren: argi-mukia hagaxka baten puntan egoten zen, eta honen bidez sutegira hurbildu. Soldadu bakar batek egin zezaken hau baina, bi eskuak beharrezkoak zirenez (bata arma eusteko, eta bigarrena hagazka hurbiltzeko) ezin zen ondo apuntatu. Alboko irudian (Melchor Fieselen margolariak 1533.ean egindako Alexiako setioa) urdinez jantzitako arkabuzaria ikus daiteke, hagaxka hurbiltzen eta arma sorbaldara eraman gabe tiro egiten.

Modu batean edo bestean, tiroa asmatzerakoan etsaiarengandik oso gertu egin eman zuten tiroa, horrek dakarren arriskuarekin. Horregatik giltzak sortu ziren; hau da, sua armaren belarrira eramateko mekanismoak.

S giltza

Lehen giltzak argi-mukizkoak ziren, XV mendean sortuta. Oso mekanismo erreza zuten: S formadun palanka bat^[2], kutxan ondo lotuta, eta goiko aldean argi-mukia lotzen zen. Nahikoa zen argi-muki hau piztu (beste argi-muki batekin), armaren kutxa aurpegiaren kontra jarri, ondo destatu eta palankari gora eragin: argi-mukia behera etorriko zen, belarrira, polbora piztuz.

Modu honetan soldadu bakar batek tiro ona egin zezakeen: arma bi eskuez aurpegi aurrean heldu, jomuga ondo destatu edo apuntatu eta, palankari begiratu gabe, tiro egin .Hori bai, atzerako indarrez aurpegiak ondo minduta geratzen ziren. Gainera, hurrengo tiroa prestatzeko giltza eskuz atzeratu behar zen.

Almetxa

Batzutan argi-mukia ez zen belarrira ondo heltzen, edo sua ez zen behar modutan belarritik sartzen.

Horregatik almetxa edo kazoleta asmatu zuten. Belarri ondoko erretilu txikia zen, bertan polbora mehea jartzen zela.

Tiro egiterakoan argi-mukiak polbora mehea pizten zuen, eta honen sugarra belarritik pasatzen zen bertako polbora lehertuz eta jaurtigaia botatzen.

Almetxak beti zabalik zeudenez, lehertzeko arrisku handia zuten. Gainera, argi-mukia beti piztuta izan behar zuten, eta erretzerakoan usain handia botatzen zuenez, ustegabeko erasoak ezinezkoak ziren; eta euria ari zenean edota umeltasuna handia zenean argi-mukia piztea ia ezinezkoa zen.

Horretarako, armaren almetxa hobetu zuten, behin kargatuta ezin zela zabaldu tiroa bota barik. Tiroa egiterakoan automatikoki zabaltzen zen, argi-mukiari bidea egiteko.

Katua giltza bere argi-mukiaz

Alderantzizko serpentina

Serpentina

Tiroa botatzerakoan giltza atzera eskuz ez eramateko, eta denbora aurrezteko, serpentina^[3] asmatu zen.

Gainera, mekanismo osoa kutxa barruan gordetzen zen, modu honetan ez zela zikintzen ezta bustitzen. Kanpotik bakarrik almetxa eta palanka luze bat ikusten ziren.

Palanka hori sakatuta, beste baten bidez argi-mukia behera ekartzen zuen, polbora piztuz; eta malguki laua zuenez, lehen palanka askatzerakoan malgukiak mekanismo osoa atzera ekartzen zuen, argi-mukia gora eramaten.

Serpentina giltzetan belarriaren ondoan almetxa agertzen zen, bertan polbora mehea jartzen zela. Modu honetan sua belarritik kainoi barrura sartzen zen, bertako polbora piztuz.

Serpentina giltza erabiltzen duen arkabuza

Katua

Serpentina giltzaren ostean katua asmatu zen. Mekanismo osoa kutxa barruan izkutatu zen, eta aurreko aldean katua izeneko pieza txikia erantsi zitzaion, palankari eragiteko.

Erabilera

Argi-mukizko giltzak arma luzetan erabili ziren, arkabuzetan eta mosketeetan hain zuzen; eta inoiz pistoletan ere.

Sistemak zituen arazoak gainditzeko asmoz errobera giltza sortu zen, baina honek arrakasta mugatua ezagutu zuen, errez trabatzen zen eta.

Txispa giltzak, XVI. mende bigarren erdian asmatua, aurreko sistemak ordezkatu zituen, baina ez luxuzko armetan.

Eugiko arkabuza (1610-1620), Felipe IV.ri oparitua

Esate baterako, Madrilgo Erret Jauregiko Armategian arkabuza gordetzen da, armagile milandarrek Eugin (Nafarroa) egindakoa 1610-1620 inguruan, eta Felipe IV. erregeari oparitutakoa. Argi-mukizkoa da, alderantzizko serpentina duena.

Erreferentziak

Castra in Lusitania. Los mortíferos arcabuces. Amo del Castillo.

↑ Apuntatu.
↑ S formaduna, suge edo "sierpe" forma zuena, hortik izena.
↑ Serpentin izena argi-mukia eusten zuen piezatik dator, suge forma ematen zitzaion eta.

[1] Apuntatu.

[2] S formaduna, suge edo "sierpe" forma zuena, hortik izena.

[3] Serpentin izena argi-mukia eusten zuen piezatik dator, suge forma ematen zitzaion eta.

[1]

[2]

[3]

@@ 6. lerroa: / 6. lerroa: @@
 ==Teknologiaren beharra==
 ::Sarrera nagusia: [[Eskuzko trumoiak (eu)]]
+[[Fitxategi: Arkabuza._Alexiako_setioa_(Melchor_Fieselen_1533).jpg | thumb | right | 400px | Arkabuzaria polbora pizten (Melchor Fieselen 1533)]]
+Arma eramagarriekin tiro egiteko, argi-mukia piztu eta armaren sutegira eraman behar zen, polborari sua emateko.
 Argi-mukizko giltza sortu baino lehen, sua eskuz ezartzen zen armaren belarrian.
-Sistema honekin bi soldadu behar ziren tiro egiteko: bata arma eusteko eta destatzeko<ref>Apuntatu.</ref>, eta bigarrena piztutako argi-mukia eskuz belarrira eramateko. Soldadu bakar batek ezin zuen aldi berean polbora piztu eta arma ondo destatu; beraz, tiro egin behar zuen etsaiarengandik oso gertu, horrek dakarren arriskuarekin.
+Lehen momentuetan bi soldadu erabiltzen ziren tiro egiteko: bata arma eusteko eta destatzeko<ref>Apuntatu.</ref>, eta bigarrena piztutako argi-mukia eskuz belarrira eramateko. Soldadu bakar batek ezin zuen aldi berean polbora piztu eta arma ondo destatu.
+Gerora "hagaxkak" erabiltzen hasi ziren: argi-mukia hagaxka baten puntan egoten zen, eta honen bidez sutegira hurbildu. Soldadu bakar batek egin zezaken hau baina, bi eskuak beharrezkoak zirenez (bata arma eusteko, eta bigarrena hagazka hurbiltzeko) ezin zen ondo apuntatu. Alboko irudian (Melchor Fieselen margolariak 1533.ean egindako ''Alexiako setioa'') urdinez jantzitako arkabuzaria ikus daiteke, hagaxka hurbiltzen eta arma sorbaldara eraman gabe tiro egiten.
-Horregatik giltzak sortu ziren; hau da, sua armaren belarrira eramateko mekanismoak.
+Modu batean edo bestean, tiroa asmatzerakoan etsaiarengandik oso gertu egin eman zuten tiroa, horrek dakarren arriskuarekin. Horregatik giltzak sortu ziren; hau da, sua armaren belarrira eramateko mekanismoak.
-Lehenak argi-mukizko giltzak ziren. mekanismoaren punta batean piztutako argi-muki zatia zuten eta, soldaduaren mugimendu errez batekin, mekanismoak sua armaren belarriraino eramaten zuen, bertako polbora lehertuz. Modu honetan soldadu bakar batek arma destatu eta, begiratu gabe, tiro egin zezakeen.
-[[Fitxategi: Argi-mukizko_giltza_(Alemania).jpg | thumb | center | 200px | S giltza]]
 [[Fitxategi: Arcabuza._S_giltza_(Amo_del_Castillo).jpg | thumb | left | 200px | S giltza]]
 ==S giltza==
-Lehengo argi-mukizko giltzak XV mendean sortu ziren eta oso mekanismo erreza zuten: S formadun palanka bat, kutxan ondo lotuta, eta goiko aldean argi-mukia lotzen zen. Nahikoa zen argi-muki hau piztu (beste argi-muki batekin), armaren kutxa aurpegiaren kontra jarri, ondo destatu eta palankari gora eragin: argi-mukia behera etorriko zen, ''belarrira'', polbora piztuz.
+Lehen giltzak argi-mukizkoak ziren, XV mendean sortuta. Oso mekanismo erreza zuten: S formadun palanka bat<ref>S formaduna, suge edo "sierpe" forma zuena, hortik izena.</ref>, kutxan ondo lotuta, eta goiko aldean argi-mukia lotzen zen. Nahikoa zen argi-muki hau piztu (beste argi-muki batekin), armaren kutxa aurpegiaren kontra jarri, ondo destatu eta palankari gora eragin: argi-mukia behera etorriko zen, ''belarrira'', polbora piztuz.
-Hori bai, atzerako indarrez aurpegiak ondo minduta geratzen ziren. Gainera, hurrengo tiroa prestatzeko giltza eskuz atzeratu behar zen.
+Modu honetan soldadu bakar batek tiro ona egin zezakeen: arma bi eskuez aurpegi aurrean heldu, jomuga ondo destatu edo apuntatu eta, palankari begiratu gabe, tiro egin .Hori bai, atzerako indarrez aurpegiak ondo minduta geratzen ziren. Gainera, hurrengo tiroa prestatzeko giltza eskuz atzeratu behar zen.
+[[Fitxategi: Argi-mukizko_giltza_(Alemania).jpg | thumb | right | 200px | Almetxa]]
 ==Almetxa==
@@ 34. lerroa: / 40. lerroa: @@
-[[Fitxategi: Arcabuza._Serpentina_giltza.jpg | thumb | center | 500px | Serpentina giltza erabiltzen duen arkabuza]]
+[[Fitxategi: Arkabuza._Katua_giltza.png | thumb | center | 500px | Katua giltza bere argi-mukiaz]]
+[[Fitxategi: Argi-mukizko_giltza._Alderantzizko_serpentina.jpg | thumb | left | 200px | Alderantzizko serpentina]]
 ==Serpentina==
 Tiroa botatzerakoan giltza atzera eskuz ez eramateko, eta denbora aurrezteko, serpentina<ref>Serpentin izena argi-mukia eusten zuen piezatik dator, suge forma ematen zitzaion eta.</ref> asmatu zen.
@@ 45. lerroa: / 53. lerroa: @@
-[[Fitxategi: Arkabuza._Katua_giltza.png | thumb | center | 500px | Katua giltza bere argi-mukiaz]]
+[[Fitxategi: Arcabuza._Serpentina_giltza.jpg | thumb | center | 500px | Serpentina giltza erabiltzen duen arkabuza]]
 ==Katua==
 Serpentina giltzaren ostean katua asmatu zen. Mekanismo osoa kutxa barruan izkutatu zen, eta aurreko aldean katua izeneko pieza txikia erantsi zitzaion, palankari eragiteko.
@@ 51. lerroa: / 60. lerroa: @@
 ==Erabilera==
-Argi-mukizko giltzak arkabuzetan eta mosketeetan erabili ziren, eta inoiz pistoletan ere.
+Argi-mukizko giltzak arma luzetan erabili ziren, arkabuzetan eta mosketeetan hain zuzen; eta inoiz pistoletan ere.
+Sistemak zituen arazoak gainditzeko asmoz [[Teknologia: errobera giltza (eu) | errobera giltza]] sortu zen, baina honek arrakasta mugatua ezagutu zuen, errez trabatzen zen eta.
+[[Teknologia: txispa giltza (eu) | Txispa giltzak]], XVI. mende bigarren erdian asmatua, aurreko sistemak ordezkatu zituen, baina ez luxuzko armetan.
+[[Fitxategi: Arkabuza._Eugi_01_(1615).jpg | thumb | center | 800px | Eugiko arkabuza (1610-1620), Felipe IV.ri oparitua]]
+[[Fitxategi: Arkabuza._Eugi_02_(1615).jpg | thumb | center | 500px | Eugiko arkabuza (1610-1620), Felipe IV.ri oparitua]]
+Esate baterako, Madrilgo Erret Jauregiko Armategian arkabuza gordetzen da, armagile milandarrek Eugin (Nafarroa) egindakoa 1610-1620 inguruan, eta Felipe IV. erregeari oparitutakoa. Argi-mukizkoa da, alderantzizko serpentina duena.