La peste de 1598. Casos (es)

Portada del libro esa enfermedad tan negra

Nota: Esta entrada está copiada de un apartado del libro esa enfermedad tan negra. La peste que asoló Euskal Herria (1597-1600) de José Antonio Azpiazu.

Soraluze ha sido nombrado reiteradamente con ocasión de la postura defensiva y de aislamiento que observó Bergara con ésta y otras poblaciones afectadas por la peste, También se ha mencionado cómo el miedo al contagio aconsejaba al concejo tomar medidas preventivas, como lo hizo el año 1526, según se ha visto, cuando en las Ordenanzas se habla De la guarda de la pestilencia con la ayuda de Dios.

Las poblaciones importantes intentaban curarse en salud contratando a médicos o cirujanos a su servicio. Soraluze manifiesta el año 1580 que al haberse quedado sin cirujano deseaba la contratación de uno nuevo. Con dicha finalidad se reúnen para tomar medidas ...en la iglesia parroquial, estando reunida la mayor y más sana parte del pueblo... por fin y muerte de Juan de Churruca cirujano, los vecinos estaban sin cirujano atento a las enfermedades que pasaban y enfermos que había, y con las enfermedades agudas los vecinos acudían a Bergara, Son nombrados cuatro diputados para buscar una solución, dos de la villa y dos de los caseríos.

Los apestados del caserío de Izaguirre

Entre los casos de contagio que se producen en esta villa llama poderosamente la atención lo ocurrido en el pequeño círculo del caserío Izaguirre, afectado por la peste. Lo sucedido en este caserío nos llega a través de la demanda de impago interpuesta el 19 de octubre de 1598 por el cirujano que atendió en tiempo de la enfermedad a los habitantes de dicho caserío. Se trata de Sebastián de Jauregui, quien había acudido a prestar sus servicios a Juan Ibáñez Izaguirre y a su hermana Ana. El cirujano se prestó a curarles y darles de comer porque otros no lo quisieron hacer, y según testimonio de dicho Jauregui, ambos sanaron de la enfermedad, aunque conocemos que al poco falleció la mujer y probablemente también el marido.

Izarre baserria (J.C. Astiazarán 1979)

Se había estipulado que se le pagaran 15 reales por visita y como realizó 51 viajes al caserío, a lo que se añadían los 56 reales de medicinas suministradas, la cuenta se elevaba a 871 reales. El concierto lo hizo con el cuñado de Izaguirre, Martín Ruiz de Aguirre, y con el oficial "caxero" (fabricante de culatas) Juan de Loyola. En dicho contrato se había establecido que habían de ser los mismos enfermos quienes le abonaran los honorarios, y en su defecto el citado cuñado y el cajero.

Detalle significativo, el principal objeto de las dos visitas diarias era que los enfermos no murieran de hambre. Las condiciones del contrato eran que les había de dar de comer de su propia mano, y previamente se le adelantaron 100 reales el día de San Antonio, 2 de septiembre de 1597. El pleito se basó en la acusación de que el cirujano no habría realizado todas las visitas que pretendía cobrar. Un testigo afirma que Sebastián cumplía con lo pactado, dándoles personalmente de comer, porque otra persona alguna no les quiso dar de comer por respecto a la peligrosa enfermedad que han tenido... porque casi ordinariamente este testigo le solía acompañar al dicho cirujano a ir a casa de Izaguirre... hasta los trece de este mes en que despidieron de la cura, esto es, porque se los consideraba curados. Una mujer informa que ella misma solía hacer y guisar su comida para los dichos Juan Ibáñez y su hermana, enfermos, y señala que el cirujano hizo las 51 curas y aún más.

Martín Ruiz de Aguirre, quien estaba casado con una hija de dicha casa, condoliéndose de ellos, de Juan Ibáñez y Ana sus cuñados viendo el mal... rogó e importunó a Sebastián Jáuregui e hizo consenso con él de que le daría cien reales porque hiciese dos visitas a la dicha casa de Izaguirre, cada día llevándoles la comida a los dichos, acudiendo con los auxilios convenientes.

En el pleito se informa que dicha casa de Izaguirre está muy desunida y apartada de la dicha villa de Plasencia, en distancia de cerca de una legua, por lo que tuvo que renunciar a otros aprovechamientos que tuviera en la dicha villa. El cirujano renunció, sin duda, a cuidar de otros apestados para prestar ayuda a los enfermos de Izaguirre, y con cierto éxito, puesto que el maese Sebastián cirujano acudió el último octubre puntualmente a la dicha casa con comida y cena haciendo cada día dos visitas, aplicando los auxilios y medicinas mediante los cuales están sanos los dichos Joan Ibáñez y Ana de Izaguirre.

Abundando en los méritos ganados por Sebastián de Jauregui, se insiste en la dificultad de acceso a la citada casería de Izaguirre, que distaba media legua cuesta arriba (se dan tres versiones diferentes de la distancia), en camino muy áspero, todo cuesta arriba, y sabe que porque el dicho Sebastián a los dichos enfermos de Izaguirre no le admitían en otras casas ni dentro de la dicha villa le permitían comunicación, por lo cual dejó de acudir a otros aprovechamientos que tuviese en la dicha villa, y estuvo sólo al premio y salario de los dichos 30 reales al día.

Según el testigo Domingo de Goenechea, de 78 años, de los nueve habitantes del caserío de Izaguirre murieron siete, además de dos enterradores que se ocuparon de sus cuerpos, mientras que Ana de Izaguirre fue retirada a la casilla de Iribe, con toda probabilidad para quedar aislada. Para afrontar los gastos provocados por los enfermos se decidió vender un buey y se comenta que con dicha venta se pagarían los gastos de los enfermos, y se ratifican los cuidados que tuvo el cirujano durante la enfermedad: le rogaron al dicho cirujano Martín Ruiz de Aguirre y Juan Ibáñez de Izaguirre que se acudieran vendiendo el dicho buey con la mitad de lo que hasta aquel día se le debía, y que echaron cuenta que 22 días montaban 60 ducados sus servicios y medicinas, y que todo el tiempo que el dicho Joan Ibáñez estuvo enfermo y encamado, él acudió haciéndoles sus dos visitas.

Pero también hay testimonios contrarios al cirujano, al que acusan de que en ocasiones faltó en el cumplimiento de lo prometido. Por varios motivos resulta rico el testimonio de un guarda puesto por el concejo para que los enfermos no pudieran salir de su casa. Dice dicho guarda que estando este testigo en guardia en las puertas de la dicha casa de Izaguirre, que era a los últimos días que el dicho cirujano visitaba, vió que por haber bajado sin darles de cenar a los dichos enfermos, este testigo y Magdalena de Goenechea, viuda, les dieron de comer a los dichos.

Resulta asimismo ilustrativa la noticia de que el cirujano Sebastián de Jáuregui estaba a salario con el concejo, tanto durante el tiempo de la peste como con anterioridad, y también que a consecuencia de la enfermedad contagiosa se le subió el salario, y que se ajustaron en que por visita que hiciese a los caseríos había de cobrar real y medio, e Izaguirre entraba sometido a dicho contrato.

Disponemos del testamento que ordenó redactar el 23 de agosto de 1598 el principal implicado en el pleito, Juan Ibáñez de Izaguirre. En el mismo señala que deja en la bodega de su casa de Izaguirre las dos camas de su difunta mujer María de Saloguen, ...y aunque había otras dos camas, que ella trajo, una de ellas se quemó por haberse muerto en ella la ama de casa de enfermedad contagiosa, y la otra donde murieron las criaturas de la misma enfermedad está sacada a la puerta para quemarla. Al hacer el testamento señala que teme vaya a fallecer por la enfermedad, por lo que decide que la heredera de la casa de Izaguirre y de su ganado habría de ser su hija superviviente, Francisca de Izaguirre.

El testamento se redactó en la propia casa del enfermo, pero por lo visto se guardaron las prudenciales distancias, pues el trámite se cumple en las puertas de la casa de Izaguirre, y a la hora de firmar el documento se excusa de hacerlo por causa de su indisposición, lo que indica que tanto el escribano como los testigos se mantuvieron alejados del otorgante, debido al miedo al contagio.

Los Saloguen: otra familia destrozada

Izurriteak ondorio katastrofikoak izan zituen osasunean eta bizitza sozialean. Baina ez ziren gutxiago ekonomia hauskor eta larri batentzat, batez ere ekoizpena eta merkataritza gelditzearengatik. Udalak zorpetu egin ziren, eta familia-ekonomiek nabarmen egin zuten atzera. Etsipenak eta ezintasunak geldiarazitako ekonomia batek eragindako ondorio tamalgarriak irudikatzea erraza bada ere, ez da erraza egoera lazgarri hau datu zehatzetan marrazten, kaltetutako herriak krisi sakonak markatutako etapa berria hastera behartu baitzituen.

Izurritearen arriskua urruti, 1600. urteko irailaren 5a data egokia da kutsatzeak Soraluzeko familia bati, Saloguentarrei, eragin zion giza odoluste eta hustutze ekonomikoa laburbiltzeko. Egun horretan, hiribilduko alkatearen eta eskribauaren aurrean Aseguinolaza batxilerra aurkeztu zen, Pero de Saloguen adingabearen ondasun-administrazioaren kontuak hustutzeko. Honen gurasoak hiribildua kaltetu zuten egoera lazgarrietan hil ziren, gaixotasun kutsakorrak jota. Krisi-garaian hartutako neurriak adierazten dituzten kontu bitxiak aurkeztu zituen, gaixotasun kutsakorrak etxeko ekonomietan eta, hedaduraz, herrikoetan izan zituen ondorio kaltegarriak erakusten dituztenak.

Salon baserria (J.C. Astiazarán 1979)

Pero Saloguen eta emaztea 1598an hil ziren, uzta bildu baino lehentxeago. Baserriaren jabeak hil ondoko kontuak garai hartako nekazal ekonomiaren adibide argigarria dira. Aseguinolazak, ziur aski Pero Saloguenen koinatuak, berak ordaindu zituela landan bildutakoaren hamarrenak eta primiziak zioen, eta gari anega bakoitza hogeita hamar errealetan saldu zuela (prezio altua, ziur asko Gasteiztik zetorren gariaren eskasiagatik), eta horrekin 12.750 marabedi lortu zituela, eta emaitza 375 erreal izan zirela, 12 anega eta erdi ingururi zegozkienak; uzta eskasa, agian bilketaren baldintza txarren ondorioz, izurriteak baldintzatuta.

Lau sagar saku eta hiru laurden ere bildu ziren, sakua 15 errealetan, 71 erreal guztira. Hiru txerri saldu zituen, hamar errealetan bakoitza, 30 erreal, eta zerri zaharrago batengatik 1.224 marabedi (34 erreal) kobratu zituela. Bi erlauntza eta bi txerri saldu zizkion Sebastian de Aseguinolazari (batxilerraren anaiari), bederatzi erreal txerri bakoitzeko eta hamar erreal erlauntzako. Lau ahuntz eta bi antxumengatik 159 erreal (14 dukat eta erdi) jaso zituen.

Hildakoek, gaixo sentitu zirenean ziurrenik, behi bat saldu zioten herriko kofradiari, 70 errealen truke. Aipatutako batxilerraren anaiari, hildakoarena zen idi parea esleitu zioten 300 errealetan, ...aipatutako Pero de Saloguen gaixotasun kutsakorraren ondorioz hil zelako, eta bere etxean ez baitzegoen idi horiek gobernatzen zituenik. Juan de Arreguiak 56 erreal zor zizkion hildakoari, eta horietatik hamar erreal deskontatu zioten Pero Martínez de Aseguinolazak (batxiller kudeatzaileak) jaso zuen hamabi kana sargarengatik ...haurra zaintzen zuen neskamea janzteko (geroago ikusiko da haurra bizirik ateratako familiako bakarra zela, eta neska hau zaintzeaz arduratzen zela).

Administratzailea bi olo-anegaz kargu egin zen, hamar errealetan saldu zituenak, baita artatxiki lastozko 250 espal 12 errealetan. 93 erreal eta erdiren truke, berriz, ...aipatutako hildakoarena izan zen ventidoseno...’’ beltzezko mantelina, belusez apainduta. Pertsonen zein ekonomiaren aldetik hondatutako familia baten panorama tristea: oinordeko bakarra geratu zen, ondare guztia galdutako umea.

Saloguenen kasuan bezala, ez da beharrezkoa azpimarratzea garai negargarri harek baserriko familia-ekonomiarentzat zer suposatu zuen. Uzta garaia zen zorigaitza familiara etorri zitzaionean. Bada, Oñatiko zelaietan gertatu zena Soraluzeko familia honetan ere gertatu zen, eta halaxe idazten digu bizirik atera zen haurraren interesak zaintzeko arduradunak: Yten bere gain hartzen ditu artatxikien hamabost anega, aipatutako zenduak hiltzerakoan jaso barik utzitakoak.

Pedro de Saloguen zenduak izen bereko bere aitari alogeran hartu zion baserria; 1599 urterako hamabi labore-kargako errenta hitzartuta bazuten ere, errentero hasi baino lehen hil zen. Hamabi karga horiek honelakoak behar ziren: sei gari anega, hiru artatxiki anega, bi olo anega eta baba baltzaren anega bat; aitak erretiroa bermatu nahi zuen, baina ezin probetxurik atera.

Muturreko premiek ezohiko konponbideak omen dakartzate, eta halaxe gertatu zen izurriteak zigortutako familia honetan. Bizirik atera zen haurra babesten zuten eskubideek argitzen dituzte sortutako gastu larriei aurre egiteko moduak. Gaixotasunak eragindako deskarguei buruzko atalean, datu eta gastu berriak agertzen dira: hileta elizkizunenak edota neskamearen zaintzapean geratu zen haurra kutsatzetik salbatzekoak. Bertan agertzen denez, 1598ko irailean hil ziren Pero de Saloguen eta María Martínez de Aseguinolaza, eta, hauek hil ostean, Graciana de Churruca (Maria Martinezen ama) eta bere hiru biloben eta neskamearen kargu egin behar izan zuten. Bi aste baino lehenago bi neskatoak eta amama hil ziren.

Baina neskamea eta haurra salbatu egin ziren, nahiz eta horretarako baldintza oso eskasetan biziraun behar izan zuten: Eta horrela, Kandelariako Andramariaren eguna arte, hau da, larogetahemeretzi urteko otsailaren bira arte, bizirik geratu ziren neskame eta umeari eman zien mantenuagatik, gaitz kutsakorra ez itsasteko etxetik baztertuta kaiola batean, 199 erreal.

Gastu horiei Catalinari emandako 51 erreal eta erdiko soldata ere gehitu behar zitzaion. Neskamea haurraz arduratu zen, kutsatutako baserritik aldenduta eta berarekin giltzapetuta aipatutako kaiola horretan. Sebastian de Jauregiri ere ordaindu zioten, Izagirreko baserriko familia zaindu zuen zirujau berari, Hildakoen sendabidearen lanagatik. Dirudienez, hondamenditik salbatu behar zen haurra ere gaixotu zen, gastuetan 8 erreal agertzen baitira, 6 eman zizkioten botiketatik, eta bi zirujauari, umea artatzearengatik bere gaixotasunean.

Bestalde, haurraren izen bereko aitonak, Pero de Salogüenek, 20 dukat aurreratu zituen umeari eta hura hazten zuen neskameari emandako janariengatik: ...iaz 99 urteko Kandelaria egunetik aurten seirehun urteko martxo hasiera arte, hamairu hilabete direla, 7.480 marabedi balio dutenak; izan ere, aurten ogi librak 17 eta 18 marabedi balio izan du eta. Urtebete baino gehiago egon ziren baztertuta eta kaiolatuta, baina bizirik azkenean, triste baina nahitaezko isolamenduan egon behar izan zuten, zaintzak eragindako gastuetan islatzen den moduan.

Hiletek eragindako gastuak ere kontuan hartu behar dira, eta horrek datu berriak ematen dizkigu familiako kideen heriotzaren kronologiari buruz. Administratzaileak dioenez, Pedro de Saloguen eta María Martínez horien eta hamabostaldian hildako bi neskatilen hiletetan, eta bederatziurrenetan eta urte mezetan, eta urteurrenetan, gehi elizari eskaini ohi zitzaizkion ogia, okela eta argizaria, bi kofradiei limosnak eta ohiko mezak, 656 erreal. Horri guztiorri Pero de Saloguenen amaginarreba Graciana de Churrucaren hiletetan gastatutakoa gehitu behar zaio, zazpi dukat.

Saloguen eta Izaguirre baserrietako bizilagunak ez ziren izan, egia esan, Euskal Herriak eta Soraluzek mende-amaiera negargarri hartako izurri lazgarriaren tokiko biktima bakarrak, baina haien kasuek erakusten digute zer suposatu zuen gaitz kutsakor horrek euskal herrientzat, bai gaixotasuna zuzenean pairatu zutenentzat, baita haren ondorioak zeharka jasan zituztenentzat.

Zirujau bera, izurritearen biktima?

Ikusi den bezala, Sebastián de Jauregui zirujau gisa aritu zen, bere bizitza arriskuan jarriz, Izagirreko eta Salogueneko baserrien kasuetan. Dokumentazioak aukera ematen digu sendagile horren azalpen biografiko labur bat izkiriatzeko, eta beraren jarreratik ezin da erabaki zerk pisatzen zuen gehiago balantzan: zerbitzu-grinak edo irabaziak, hain zorigaiztoko egoerak sendagile ausartei ahalbidetzen zietenak. Zirujau gisa jarduteak benetako arriskua zekarren une hartan eta, behin izurritearen arriskua urrundu eta gero, oportunismoa egoztea ez zen bidezkoa.

Sebastián de Jauregui ez zen soilik kutsaduraren eraginpean jarri, baizik eta gizarte-bazterkeria ere onartu behar izan zuen. Osasun-zerbitzuak premiaz eskatzen ziren, eta norbera kutsatzeko arriskuaz gain, gainontzeko herritarrek kutsatze jatorri posibletzat hartzen zituzten; eta, horren ondorioz, haiekin egotearen beldur ziren eta tratutik kanpo uzten zituzten. Argi dago, halaber, gaitz kutsakorra pairatzen zutenengandik jende arrunta baino hurbilago egonda, askotan zirujauak lekuko gisa agertzen zirela, baita erredaktore gisa ere, hilzorian zeudenen testamentuetan.

Hori da, adibidez, Catalina de Ernizquetaren kasua, bere gaixotasunean ezin izan baitzuen eskribau baten laguntza izan bere testamentua egiteko, 1598ko urriak 23an idatzia. Ia ziurra da Sebastian de Jauregiren presentzia testamentu horretan, dokumentu beraren arabera, esplizituki agertzen baita Prudencio de Iraola Katalinaren senarrarenean.

Egia esan, Oñatin eta kutsatutako beste herri batzuetan gertatu zen bezala, Soraluzek ere ez zuen eskribauen laguntza handirik izan izurriteen bizitzako azken uneetan. Armagintza negozioetan aritutako Juan Iturraoren testamentuan, ohean gaixorik baina buru jabea, honela irakur daiteke: ‘’Eta nire gaixotasunaren larritasunagatik, sinatzen badakidan arren eta ohitura dudan arren, ez dut sinatzen ahal ez dudalako, eta lekuko hauei eskatzen diet nire izenean sina dezatela’’ Herritar osasuntsuek joera sendoa zuten izurriteetatik aldenduta egoteko, inor ez baitzen ausartzen eman zituzten pleguak sinatzera, betiere zuhurtziazko distantzia gordetzen zuten eta.

Ezin zaie zirujauei leporatu, ingurua kontuan hartuta, gehiegi kobratzen zutenik. 1599ko irailaren 30ean, zirujauaren eta kontzejuko ordezkari baten arteko kontratuan honekin topo egin genuen: ‘’Batetik, Sebastián Jáuregui zirujaua, bestetik Domingo de Echeverría, hiribildu honek zirujau horri ematen dion soldata eta sariari buruz, ehun erreal kobratuko dituela, berarentzat seinalatuak’’ .

Kontzejuko soldata ez omen zuen denbora luzean jaso. 1599ko abenduaren 4an sinatu zuen testamentuaren arabera, Sebastianek, ‘’…gaixorik eta ohean nagoela…’’ eta ‘’heriotzaz arduratuta’’, bere azken borondatea agintzen du, Soraluzeko bizilagunen alde hain gogor borrokatutako gaixotasun bera zuela sinetsita. Pentsatzekoa da, parrokiako elizan lurperatua izateko nahia erakutsi zuenean, bertan bere emaztea eta aitaginarreba lurperatuta zeudela jakinarazten zuela, agian kutsatzearen biktimak ere.

Ezin da esan lasai bizi ahal izateko baliabiderik ez zuenik; izan ere, 1.700 erreal zeuzkala adierazi zuen, ‘’Joanes de Churruca donostiarraren ontzian eta Bartolome Hernandezen Santa Barbara izeneko ontzian nire kontura kargatutako iltze salgaietan’’, eta horiei bere jabetzako beste merkantzia batzuk gehitzen zizkion: ‘’Gainera, Domenja Aristegui donostiarraren zabran 30 kintal burni-uztai baditut zamatuta’’. Lau mila erreal ere utzi zizkion Juan de Irezuri, ‘’Indietan dagoenari’’, sei urtetan diru horiekin negoziatzeko eta irabaziak erdibana. Bestalde, Martin de Aguirrek 820 erreal zor zizkion.

Pentsatzekoa da testamentugileak alargun geratu ondoren osatu zuen familia berria hazteko itxaropena zuela, honako hau gehitu zuen eta: ‘’Ana Loiolakoarekin ezkonduta nago, gaur egun haurdun eta erditzeko prest, eta nire ogasun guztia semeak edo alabak heredatzeko agintzen dut, eta horrelakorik ezean, Ana Loiolakoa, nire emaztea, oinordeko izendatzen dut’’. Emandako zerbitzuengatik kobratu behar zituen zenbait diruri buruzko erreferentziarik ez da falta: ‘’Pedro de Arteagari eta haren emazteari eta seme-alabei gaixoaldian egin nizkien sendaketa eta zerbitzuetatik kobratu ditzatela".

Referencias

• La peste de 1598 (en vasco).
• La peste de 1598. Testamentos.