Udala. Foru garaia (1499-1695) (eu)

Udalaren bilakaera historian zehar ikusteko, Udala (eu)

1499 urteko ordenantzak

Soraluzek gordetzen dituen ordenantza zaharrenak dira. Bertan aipatzen denez, udala osatzeko eta ordezkariak hautatzeko sistema aspalditik omen zetorren. Berez, 1695 urtean bukatzen den epe hau 1499 baino lehen hasi zen, ordenantzetan agertzen den egitura egonkortu zenean.

Herritar guztien batzarrari "Udal Orokorra" esaten zioten, eta "udalkide" bertaratutakoei. Udalkidea izateko gizona izan behar zen, 30 urte baino gehiagokoa eta kaparea. Udal Orokorra oso gutxitan biltzen zen, gai edo arazo larrietan erabakitzeko; eta urtean behin ordezkariak aukeratzeko. Ordezkari multzo honi "Udal Itxia" esaten zioten.

1499ko ordenantzen arabera, Soraluzeko Udal Itxian bost ziren ordezkariak, eta San Migel egunean (irailak 29an) aukeratzen ziren: alkatea, sindikoa eta hiru errejidore (edo teniente).

Alkate hautaketa

Alkate izateko zortzi hautagai izaten ziren, lau kaletar eta lau baserritar. Gizonak denak, 30 eta 60 urte artekoak.

San Migel egunean Udal orokorra biltzen zen. Joan zen urteko hautagai ohiek izen bana proposatzen zuten, eta aldi berean zin egiten zutela persona egokienak zirela. Hautagai bakoitzaren izena bere paperean idatzi, eta zortzi paperak lurrera botatzen ziren. Ume batek paper bat hartu eta alkateari ematen zion. Honek ozenean irakurtzen zuen alkate berriaren izena, hurrengo hamabi hilabeteetan herriko alkate eta epaile arrunta izango zena.

Alkate berriak izendapena onartzen ez bazuen, 10.000 marabediko izuna ordaindu behar zuen, eta beste zazpi hautagaien artean aukeratzen zen alkatea. Dena dela, inork alkatea izateko ezintasuna bazuen, San Migel baino 30 egun lehenago alkateari adierazi behar zion.

Urte bateko hautagaiek ezin zuten hautagai izan hurrengo hiru urteetan. Alkateak, berriz, hamar urteko epean libre zegoen.

Gainontzeko karguen hautaketa

Sindikoa alkatearen modu berean aukeratzen zuten, zozketaren bidez.

Gero, alkate eta sindikoak hiru errejidoreak (tenienteak) izendatzen zituzten, zuzenean.

Egunean bertan beste arduradun publiko ere izendatzen zuten: Santa Maria la Real parrokiaren maiordomoa, ermitenak, ospitalarena...

Alkateak (eta beste postu batzuk)

Oharra: Alkateak aldiberean herriko epaile arruntak ziren. Sindikoei sindiko-prokuradoreak ere esaten zitzaien. Alkateordeei, berriz, (alkate) tenienteak, bigarren alkateak... Urte berean bi alkate ager daiteke, aldaketa San Migel egunean ematen zelako.

Urtea	Postua	Izena
1499	Alkatea	Pero Martines de Yrigoen
1499	Sindikoa	Domingo de Ezquiaga
1505	Alkatea	Juan Martines de Urruscarate
1506	Alkatea	Lope Urtís de Aseguinolaça
1506	Sindikoa	Domingo de Arteaga
1506	Tenientea	Juan Garçía de Arreguia
1506	Alkatea	Lope de Acheguinolaça
1511	Alkatea	Domingo Yvannes de Loyola
1512	Alkatea	Domingo Ibáñez de Loyola
1513	Alkatea	Pero Sánchez de Yturbe
1517	Alkatea	Juan Garçía de Larriategui
1517	Alkateordea	Pero Estibalis de Arana
1517	Sindikoa	Domingo Peres de Arteaga
1584	Alkatea	Martín lbañez de Arizaga
1585	Errejidorea	Juan lbáñez de Churruca
1612	Alkatea	Martín López de lturriaga
1665	Alkatea	Francisco de Yraola y Larreategui
1666	Alkatea	Domingo de Yraolagoitia
1669	Alkatea	Martín de Atucha

Sistemaren ajeak eta bilakaera

Sistema, teorian, oso demokratikoa zen: denok zuten aukera hautesleak eta hautagaiak izateko. Euskal demokrazia famatua.

Baina... ñabardura garrantzitsu batzuk egin behar dira. Alde batetik, hiru giza-talde sistematik at zeuden. Lehenik eta behin, emakumeak, biztanleriaren erdia. Gero, gizon gazteak (18 eta 30 urte artekoak); hauek sisteman sartzeko aukera zuten. Eta, bukatzeko, kanpotarrak; XV mende arte gutxi baziren, ordutik aurrera Soraluzeko armagintzak hartu zuen indarrak etorkin asko erakarri zituen, eta hauek kapareak ez zirenez (edo, zehatzako, kaparetasuna frogatzeko dirurik ez zutenez)... ez zuten udalaren parte izateko eskubiderik ere.

Baina udalkideen (gizon kapareak 30 urte baino zaharragoak) artean ere bazen aldea. 1499ko ordenantzetan jasotako sistemak, hautagaiak aukeratzeko sistemak, endogamia sortu zuen; familia edo talde batzuk udaleko ordezkari postuak beren artean banatzen zituztela, gainontzekoak albo batera utziz. Urte bateko zortzi hautagaiek hurrengo urteko hautesleak ziren, zortzi hautagai aukeratzeko, eta halaxe urteak joan urteak etorri. Honetaz gain, alkate era sindikoak, errejidoreak aukeratzekoan, gauza bera egiten zuten, "taldekoak" aukeratu.

Talde honetakoak ez zirenek ez zuten modurik katean sartzeko, eta udal kudeaketatik kanpo geratzen ziren. Modu honetan, udal postuetatik kanpo geratzen zen talde zabalean ezinegona gero eta handiagoa zen, eta haserrea bihurtu. Azkenean, 1695 urtean ordenantza berriak onartu zituzten. Hauteskundeak egiteko San Migel eguna mantentzen bazen ere, prozedura aldatu zen.

Erreferentziak

• Soraluze-Placencia de las Armas. Monografía histórica. Ramiro Larrañaga (Sorlauzeko Udala 1993)