Martin de Ysasi-Ysasmendi (eu)

Martin de Ysasi-Ysasmendi
Jaio	Arrasate (1685)
Hil	Soraluze (1745)
Profila	Asentista

Lehen urteak

Martin de Ysasmendi Arrasaten jaio zen (1685/07/03). Gurasoak Francisco de Ysasi eta Mariana de Resusta izan zituen.

Gaztetan Soraluzera etorri zen lan eta bizitzera. Eta limaria hasi zen.

Ezkondu eta seme-alabak

Maria Theresa de Bujanda Arguiarro soraluzetarrarekin ezkondu zen, Soraluzen (1712/10/16). Ordurako semea zuen bidean, baina beste andra batekin, Simona Aranguren Lassalde. Juan Andres Ysasmendi Aranguren 1713/04/20an jaio zen.

Hurrengo urtetan Maria Theresak eta Martinek 5 seme-alaba izan zituzten elkarrekin: Agustin Antonio (1714), Salbador Martin (1717), Josepha Joachina (1719), Ana Agustina (1720) eta Joaquin Sebastian (1727). Azken semea jaio orduko, Martin de Ysasmendik abizena "egokituta" zuen: Ysasi-Ysasmendi. ​

Ysasi-Ysasmendi

Herrian zegokion maila bermatzeko, 1713. urtean bertan Arrasaten zuen kaparetasuna Soraluzen aitortzeko eskatu zuen. Kapare izateak, bestea beste, udal agintean sartzeko aukera ematen zuen.

XVI. mendearen erdialdean Maringo (Eskoriatza) Ysasi etxeko gizon bat Goronaetako (Aretxabaleta) Ysasmendi baserrira ezkondu zen. Emaztegaia, baserriko "maiorazgua", senargaia baino askoz aberatsagoa zen eta, abizena ez galtzeko ohitura zenez, seme-alabek Ysasmendi abizena hartu zuten,

1665. urtean 17 Ysasmendi elkartu ziren kaparetasuna aitortzeko auzian. Horretarako, ehun bat urte egin behar izan zuten atzera: Ysasmenditarrok ez zitzaien kaparetasuna egokitzen, baina Ysasitarrei, ordea, bai. Ondorioz, abizena aldatu zuten: Ysasi-Ysasmendi

Hurrengo urteetan beste Ysasmendi batzuk ere kalaretasun aitormena eskatu zuten, eta abizena aldatu behar izan zuten. Tartean Martin de Ysasmendi ere: Ana Agustina jaio zenean (+720) Ysasmendi agertzen da, baina Joaquin Sebastian jaio orduko (1727) Martin de Ysasi-Ysasmendi bilakatu zen.

1721. urteko asientoa

Asientoak berriro martxan

XVIII. mende hasieran Espainiako administrazioak zuzenean egiten zituen arma eskaerak. Arazoak, berriz, ordainketak eta atzerapenak ziren. 1715. urterako Erret Ogasunak 900.000 erreal koarto baino gehiago zor zizkien armaginei. Hauek prest agertu ziren erdia barkatzeko, beste erdia kobratzekotan; hala ere, tratua berrogetamar urte geroago itxi zen (1765).

Egoera horretan ezin ziren arma gehiagorik ekoiztu: zaharrak kobratzeko esperantza gutxi, berriak gutxiago, eta gainera armaginek ezin zuten materialik eskuratu, ez dirurik ezta krediturik ez zutelako.

Arazo hauek ekiditzeko, eta armaginen konfianztza berreskuratzeko, 1721.ean erabaki zuten asiento sistema atzera martxan jartzea. Baten batek hainbat urterako kontrata hartzen zuen eta dirua aurreratuko zien armaginei, hauek osagaiak erosteko eta langileak ordaintzeko. Geroago, estatua armez jabetzerakoan asentista ordainduko zion, gainkoste batekin. Asentistaren etekin gordina %8aren ingurukoa izaten zen.

Martin de Ysasmendi asentista

1721. urtean zazpi urterako asientoa esleitu zuten, Martin de Ysasmendik eskuratu zuela (1721/07/14). Hurrengo urtean erabaki hau berretsi zuten (1722/03/02).

Helburua, urteko 12.000 fusil egitea eta ematea zen.

Hasieran ondo zetorren asuntua, baina aurki okertu zen.

Asientoaren gorabeherak

Martin de Ysasimendik Madrildik bidalitako diru-aurrerakinak eskuratu (2.000 dobloi lehen, eta beste 4.000 gero), baina ez zien armaginei banatu.

Besteak beste, diru horrekin garia eta tabakoa erosten zuen Donostian, Manuel de Lacunzaren bidez, eta jenero horrekin ordaindu zien armagileei... tartean komisio galantak irabazten. Beste aldetik, eta administrazioaren makinaria "koipezteko" asmoz, dirua eskatu zien armagileei... eta berarekin geratu.

1722.eko bukaeran botereak kendu zizkioten (1722/08/07), Juan Sebastian de Isasiri pasatzeko.

Gipuzkoako epaiketa

Baina Martin de Ysasmendik dirua itzultzen ez zuenez, erregearen aurrean salatu zuten.

Erregeak Gipuzkoako korrejidoreari (Bartholome de Henao) auzia epaitzeko agindu zion (1723/01/18) eta Soraluzeko armagileen ordezkariek, diputatuek, botereak eman zizkioten.

Otsailak 13an korrejidoreak bere kudeaketaren hustuketa ekonomikoa egiteko eskatu zion Martin de Ysasmendiri eta, honek gogobete ez zuenez, martxoak 1an hiru lagunen aurkako epaia hasi zen: Martin de Ysasmendi, Manuel de Lacunza eta Ignacio de Hernisqueta eskribau soraluzetarra.

Lehen urratsa epai laburra ("sumario") egitea zen. Diputatuek hamasei lekuko aurkeztu zituzten: hamahiru armagile eta hiru akusatuak. Hauek beren errugabetasuna aldarrikatu zuten eta, libre geratzeaz gain, diputatuei kalteordaina eskatu zieten.

Epai labur baten ondorioz, korrejidoreak hiru akusatuak preso hartu zituen. Martin de Ysasmendi eta Manuel de Lacunza aske geratu ziren, bermea ordainduta; Ignacio de Hernisqueta eskribaua, berriz, Azkoitiako espetxean geratu zen.

Gero epai arrunta hasi zen, hasiera batean 8 egunekoa. Baina lekukoen kopurua itzela zen: Soraluzeko diputatuek 58 aurkeztu zuten (aurreko 16ak, beste armagile asko, Erret lantegiaren zuzendaria, parrokoa, bederatzi emakume...), Martin de Ysasmendik eta Manuel de Lacunzak 34 lekuko, eta Ignacio de Hernisqueta, berriz, beste 18. Epaiak 60 egun iraun zuen, eta bitartean Ignacio de Hernisqueta eskribaua hil zen, Azkoitiako espetxean.

Azkenean, Bartholome de Henao korrejidoreak epaia eman zuen (1725/01/08): kontratuaren lagapena bertan behera geratuko zen, Martin de Ysasmendik kobratutako diru guztia itzuli beharko zuen (bestela, 600 dukaten isuna izango zuen), eta auziaren kostak zigortuek ordaindu behako zituzten: 2/3 Martin de Ysasimendik, 1/6 Manuel de Lacunzak eta 1/6 Ignacio de Hernisquetaren oinordekoek.

Madrilgo epaiketa

Martin de Ysasmendik eta Manuel de Lacunzak ez zuten epaia onartu, ezta Soraluzeko armagileek ere, eta Gerra Auzitegi Gorenari helegiteak aurkeztu zikioten.

Bere jarrera indartzeko, 1726. urtean Soraluzeko armaginek liburua atera zuten Madrilen:  Kantabriako Errege Arma Fabriketako diputatu, maisu eta ofizialek, Gipuzkoako Probintziako Soraluze hirian kokatutakoek, alde duten egiaren eta justiziaren erakustaldia. Martin de Ysasmendi, Soraluzeko hiribilduko bizilaguna eta ogibidez limaria, Manuel de Lacunza, donostiarra, merkataria eta Soraluzen bizi dena, eta Ignacio Hernizqueta, Errege eta Zenbakiko Eskribaua eta azkoitiarra, zenaren oinordekoen aurka duten auzian. Errege Kontseilukoa eta aipatutako probintziaren korrejidorea den Bartholomè de Henaoren epaia berresteko... epai horrek maisu eta fabrikatzaile batzuek Ysasmendiri utzitako arma-kontratua baliogabetu zuela... eta Ysasmendi eta kideak kosta pertsonal eta prozesaletan kondenatu zituela, eta kontratu horren kudeaketan denak bertan behera lagatzeko... Eta epaia egokitzeko, ez baitizkie zigorrarik ezarri konfiantzarik ezan eta diru-emariak ezkutatzean dagozkien gehiegikeriei.

Memorial ajustado del pleyto
(Bartholomé de Henao 1727)

Eta hurrengo urtean (1627) Bartholomé de Henao korrejidoreak beste liburu bat argitaratu zuen (edo argitaratu zioten, segururena), Madrilen hau ere:  Auziaren txosten doitua, Errege Aginduaz Bartholomé de Henao Gipuzkoako Korrejidorearen aurrean epaitu dena, eta gaur egun apelazio-mailako Gerra Kontseilu Gorenean epaitzen dena. Alde batean, Juan Andres de Lasalde, Francisco de Aldazabal, Agustin de Soroeta eta Joachin de Goenechea, laurak Soraluzen dagoen Kantabriako Arma Ofentsiboen Errege Fabriketako diputatu, eta bertako maisu fabrikatzaileen izenean. Beste aldean, Martin de Ysasi Isasmendi jauna, Soraluze hiribildu bereko bizilaguna, fabrika horietako limatzailea; Manuel de Lacunza, Donostiako auzokidea eta merkataria, Soraluzen bizi dena; eta Ignacio de Hernisqueta, hiri bereko eta Azkotiako zenbakiko Erret eskribaua. Diputatuak eta fabriketako maisuek Errege jaunarekin egindako armen kontratua Martin de Isasmendi jaunari utzi zioten 721eko uztailaren 14ko eskritura baten bidez, Hernisqueta eskribauaren aurrean, eta 722ko martxoaren 2an berretsi zuten. Eta eskatzen dute bertan behera uzteko lagapen hori, Don Martin eta lagunek egindako engainu, kolusio, konfiantza-gehiegikeri, ondasun ezkutatze eta azaltzen diren beste gauzengatik.

1728. urteko asientoa

Zazpi urte geroago asientoa berritu behar zen, eta Martin de Ysasi-Ysasmendik bere proposamena berriro aurkeztu zuen.

Larrituta, Soraluzeko armaginek Miguek de Zuaznabar jauna lanean jarri zuten Martinek asientoa ez eskuratzeko.

Baina alferrik izan zen, eta Castelar markesak Martin de Ysasi-Ysasmendiri esleitu zion asientoa (1728-1733), 72.000 fusilak egiteko.

1734. urteko asientoa

Arazo guzti hauek eragina izan zuten, eta 1734. urteko asientoa Caracasko Gipuzkoar Errege Konpainiak irabazi zuen.

Kontutan hartu behar da Konpainiak zorretan zegoela erregearekin, era azken hau Konpainiaren akzionista ere bazela.

Eta hurrengo berrogetamar urtetan (1734-1784), asientoz asiento, konpainia hau izan zen Soraluzeko suzko armen Erret Lantegien asentista bakarra, pare bat urte kenduta.

Heriotza

​Martin Ysasi-Ysasmendi Soraluzen hil zen, 1745/09/25an.

Erreferentziak

• Martín de Isasi-Isasmendi, un discutido mondragonés. Ramiro Larrañaga (El Correo 1978/02/02).