Teknologia: txispa giltza (eu)
Errobera giltzaren moduan, txispa giltzak (suharri giltzak) argi-mukiaren premia desagertarari zuen, baina sistema askoz fidagarriago batekin.
.jpg)
Txispa-sistema
Teknologiaren beharra
Argi-mukizko armak lehertzeko arrisku handia zuten. Gainera, argi-mukia beti piztuta izan behar zuten, eta erretzerakoan usain handia botatzen zuenez, ustegabeko erasoak ezinezkoak ziren; eta euria ari zenean edota umeltasuna handia zenean argi-mukia piztea ia ezinezkoa zen.
Horretarako, armaren almetxa hobetu zuten, behin kargatuta ezin zela zabaldu tiroa bota barik. Eta 1515 urtean errobera sistema asmatu zuten Alemanian, txinpartak sortzeko edozein eguraldiarekin.
Baina sistema honek ez zuen arrakasta handirik izan, arrazoi askorengatik. Alde batetik, garestia zen; mekanismoa oso konplexua zuen, eta armagile oso trebeak behar ziren eraikitzeko; erabilera oso motela zuen (argi-mukizko sistemaren bi minutuak baino gehiago behar zuen); eta, azkenik, mantentze-lan arduratsuak eskatzen zituen.
Ezaugarriak
Txispa giltzaz gain, suharri giltza eta txinparta giltza ere esan diote.
Giltzak suharri zatia eusten du mailu motz baten muturrean. Mailu hau atzera botatzen da arma amartillatzeko[1].
Katua sakatu eta gero, malguki batek mailua aurrera bultzatzen du, eta suharriak arrastelu[2] izeneko pieza bat jotzen du. Aldiberean, mailuak arrastelua aurrera bultzatzen du, polbora duen almetxa[3] zabalduz.
Suharriak arrastelua jotzerakoan txispa edo txinpartak sortzen dira, eta almetxara pasatzen direnak bertako polbora mehea pizten dute. Sortutako sugarra kainoi barrura pasatzen da, bertako polbora pizten eta tiroa eraginez.
Sistema honi esker tiroa egiteko erritmo biziagoa lortzen zen, eta argi-mukia desagertu zen betiko, zeuzkan arriskuekin.
Bilakaera
Errobera giltzaz oinarrituta, hiru sistema garatu ziren bata bestearen atzetik: snaphance (Holanda inguruan), doglock (Ingalaterra) eta mikelete-giltza (Espainia) izenekoak. Eta hiruron bilakaera moduan txispa giltza klasikoa lortu zen.
Lehen urratsak: snaphance (edo snaphaunce)
Errobera giltza garestia eta zaila zenez, aurki beste giltza mota bat asmatu zuten Herbeheretan, errezagoa eta eraginkorragoa. Aipamen zaharrenak 1570. urtekoak dira. Oilo mokokada esaten zioten, nederlanderaz shapp-hahn, eta hortik snaphance izena.
Kolpekariaren barailek (b) silexezko harrizko lauza bati eusten diote (c); tiro egiterakoan kolpekaria beita (e) duen kazolatxoaren gainean erortzen da, bere ibilbidean arrastelua (f) igurtzen duela. Kolpekariaren silexaren eta arrasteluaren (altzairu tenplatuzko pieza) arteko marruskaduraren ondorioz, bolbora pizten duten txinpartak sortzen dira.
Espainiako zalditeriak errobera giltza erabiltzen zuen, eta infanteriak argi-mukizkoa. 1685. urtean granadero konpainiek snaphance erabiltzen hasi ziren, bateria giltza esaten ziotela.
Europa osoan zabaldu zen, eta hainbat egokitzapen ekin zioten. Frantzian chenapan giltza esan zioten, eta baziren giltza moriskoa, Baltikoko giltza, Eskoziako giltza, Eskandinaviako giltza edota Ingalaterrako giltza edo doglock.
(Irudiak handitzeko, sakatu gainean)
Snaphance giltza
Snaphance giltza
Snaphance giltza
Snaphance giltza
Doglock giltza
Snaphance moduko giltzei flintlock esaten zieten Ingalaterran (flint = suharria + lock = giltza).
Aurki hobetu zuten, segurua gehituz. Seguru honek kolpekaria lotzen zuen, eta askatu artean ezin zen tirorik egin; modu honetan armak seguruagoak ziren, ezusteak ekiditzen.
Kolpekariari dog esaten zaio ingelesez, hortik izena (doglock = txakur giltza). Bitxia bada ere, euskaraz perrua esaten zaio kolpekariari[4].
Doglock giltza honek bizkor ordezkatu zuen snaphancegiltza, eta britaniarrek zein herbeheretarrek asko erabili zuten, XVII. mendean espainiar erako giltzak gailendu zuen arte.
Hala ere, oraindik ikus daitezke snaphance sistema erabiltzen duten espingarda arabiar (Ipar Afrikakoak) zein hinduak.
Mikelete giltza edo espainiar erako giltza
Giltza mota honek izen asko izan ditu: espainiar erako giltza, arrastelu giltza, hankatxo giltza edo Miquelet (mikelete) giltza[5]. Espainiako lehen suharri-armak izan ziren. Mediterraneo osoan erabiliak, osaketa sendo eta segurua zuten.
Lehen aipamenak XVI. mende bigarren erdikoa dira. Granadako Alpujarretako oldarraldian (1568-1571), Al-Tuzani moriskoaren azalpena egiterakoan esaten zen: ...ezpata on bat tahali onean eta bere arrastelu-eskopeta, berak ondo erabiltzen zuena, Valentzia eta Xativan askotan egon zelako...[6].
Arrastelu edo de rastrillo eskopeta eta arkabuzak Sebastian de Santoyaren ondare zerrendan aipatzen dira, 1585.eko martxokoa, Simón Marquarte "zaharra"k eginak. Gordetzen diren lehen txispa giltzak (de rastrillo edo de patilla) Madrilgo Erret Armategian daudenharresi-mosketetan agertzen dira. Simón Marquarte "gaztea"k 1625.ean egin zituen, Lucas de Ros-ek eta Pedro de Santiagok lagunduta.
Diseinu honek 200 urte eta gehiago iraun zuen, baina egokitzapenekin. Garrantzitsuenak Napoliar erakoa, Frantziar erakoa eta Madrilgo modakoa izan ziren. Hauetaz gain, beste asko: Anselmoren giltza (portugaldar erako giltza edo patilha de invençao), atzeko ziriaren giltza[7], florentziar erako giltza...
Adituen arabera, giltza sistema honen ezaugarri nagusia albo-ekintzako segurtagailuak dira. Hala ere, badira beste ezaugarri batzuk gehienetan agertzen direnak, baina ez beti: katuaren orpoari gorantz ekiten zioten kanpoko malgukia beso ezberdinekin, "V" formako kanpoko malgukia eta goiko barailaren eraztun-torlojua... Mikelete giltzaren beste ezaugarri bat zintarriaren estalkiaren aurpegi ildaskatua zen, edo, bestela esanda, zintarriaren zirrikitu bertikalak. Estalkiak kazoleta osoa estaltzen zuen, bolbora isuritik eta haizearen eta euriaren makurretatik babestuz.
Malguki indartsua, arrasteluaren marra ondo sakonak eta eraso angelu egokia zuenez, ia edozein suharri erabil zitekeen giltza honetan, aurretik prestatzen ibili gabe.
XVIII. mendean Espainiako ordenantza-moskete gehienek espaniar erako giltza (mikelete giltza) erabilzen zuten: Marcos de Aracilen Ordenantzako 1717 eta 1724 modeloak giltza espainiarrekoak dira, 1757 modeloa giltza frantsesdun bakarra da, 1789 eredua berriro giltza espainiarrarekin, 1801 eredua Madrilgo modakoa giltzarekin, 1807 eredua intxaur bikoitzeko giltzaz edo Godoyrena...
Moskete-mota guztietako kartutxoak paperezkoak ziren: 10 g bolbora beltza eta 30 g inguruko berun-bala esferikoa.
Felipe IV ehiztaria
Diego Velázquez (1632-1638)
Espainiar erako giltza
Diego Velázquez (1632-1638)
.jpg)
.jpg)
Gordetzen den irudi zaharrena Diego Velázquez margolariarena da, "Felipe IV., ehiztaria" izeneko oleoan (Pradoko Museoa, 1632-1638 tartean). Erregeak arrastelu giltza duen mosketeari heltzen diola.
.jpg)
Napoliar erako giltza (alla Brobana)
Armagile italiarrek "alla micheletta esan zioten espainiar erako giltzari, eta Napolin aldaera sortu zuten. Bertako hizkuntzan chiave alla Brobana esaten zioten, izena Napoliko Erresumaren orduko dinastiari hartua: Borboiak. Hau da adituek lehenetsiko izena, baina giltza sistema honi modu askotan esan diote: napoliar erako giltza, asmakizunarena edota alla romana (edo Romanlock) eta italiarra[8].
"Alla Brobana" giltza sistema honetan, malguki nagusiak mailuaren punta beherantz bultzatzen du, eta segurtagailuek mailuari eusten diote, bai puntan, "Half Cock Sear" segurtasun-segurtagailuarekin (erdiko amartilatua), bai orpoak "Full Cock Sear" segurtatagailu primarioarekin (osorik amartilatua). Txinparta-giltzen bidezko tiro-sistema honek erabilera egokia eta eraginkorra ahalbidetu zuen, bai gerrarako, bai ehizarako. 1830eko hamarkadatik aurrera perkusioko sistemek ordezkatu zituzten.
Pistola napoliar erako giltzaz
Manuel Gómez (Balmaseda 1764)
Pistola napoliar erako giltzaz
Manuel Gómez (Balmaseda 1764)
Pistola napoliar erako giltzaz
Manuel Gómez (Balmaseda 1764)
.jpg){kind=small}
.jpg)
.jpg)
Frantses erako giltza
Sistema hau Pierre eta Martin de Bourgeoys armagile frantsesek asmatu zuten 1610 eta 1615 urteen artean, Lisieux inguruan (Normandia). Bourgeoys anaiek diseinua hobetu zuen, tarteko posizioa asmatuz: segurua. Posizio berri honetan ezin zen tiro egin, baina bai almetxa polboraz kargatu. Behin almetxa arrasteluaz itxi eta gero, mailua atzera bota behar zen arma amartillatzeko, tiroa egiteko prest uzteko.
Arrastelua izeneko pieza bakar batez, L kurba forma zuena, biltzen zituen kazolatxoaren bateria eta estalkia. Pletina ageriago geratzen denez, apaingarri ugari onartzen ditu. Hori bai, frantses erako giltzak harriak oso zehatz landuta egon behar zuen. Giltza oso erabilgarria zenez, aurki mundu osoan zabaldu zen.
Soraluzen ere frantses erako giltza erabili zuten, sortu eta urte gutxitara gainera: Martin de Isasi-Isasmendi jaunak 1721-1728 asientoa irabazi zuen, zortzi urte horietan 100.000 fusilak egiteko, baioneta eta guzti[9].
.jpg)
Hobekuntza batzurekin, giltza mota hau XIX mende arte erabili zen: Kentuckyko erriflea, Erregearen mosketea, Brown Bess fusil britaniarra, Espainiako 1757 modeloa, 1790 modeloa, 1828 modeloa...
José Odriozola y Oñativia jaunak, Artilleria kapitaina eta Arma honen ikastetxeko irakaslea, idatzi zuenez[10]:
- Kartutxoa erabiltzeko, balarik gabeko muturraren papera pixka bat zabaldu, soberan dagoen zatia hortzekin hautsi, eta, behin zebatu eta gero kartutxoak duen gehienezko bolborarekin, gainerakoa kanoi barrura isurtzen da; eta gero, paperean bildutako bala makilaz bultzatzen da, papera lehen eta bigarren tako gisa erabiliz.
.jpg)
1828 modeloko txispa-fusilak, batez ere, Soraluzeko eta Oviedoko Errege Fabriketan egin zituzten. Arima leuneko aurrekarga-armak ziren; paperez bildutako kartutxoak erabiltzen zituen, 11 gramo bolbora beltzez kargatuta, beita barne, eta "17 librako" izeneko kalibreko bala esferikoa[11]. Balaren pisua 27 gramo ingurukoa zen, eta diametroa 18 mm eskas.
Armagin bakoitzak egindako piezetan jartzen zuen bere marka. Gerra armetan, gainera, koroa formako marka bat zegoen, Estatukoa zela adierazteko. Soraluzen aztertutako armak ere P batez markatuta zeuden, Eibarkoak E batez, O batez Oviedoko fabrikaren jatorriaz eta Trubiako fabrikaren T batez.
Madrilgo modako giltza
Giltza mota hau frantses erako giltzaren aldaera da. Modako giltza edo Madrilgo modako giltza moduan ezagutu zen.
Ehiza armetan oso erabilia, lehen eta bigarren segurgailuak mikelete giltzaren antzera zituen. Metalezko plaka batez estalita dagoen kanpotik frantsesaren antzekoa eginez.
.jpg)
Brown Bess mosketea
Frantses erako giltzaren beste bilakaera ingeles erako giltza izan zen, giltza jakobinoa ere deitua.
Giltza honekin Brown moskete ospetsua eraiki zuten 1722. urtean (ordutik da lehen arautegia eta). 0.75 kalibrea zuen (19 mm) eta kanpoko mekanismoa zein antolamendu orokorra espainiar erako giltzaren oso antzekoak zituen.
Aurki Brown Bess mosketea bataiatu zuten eta oso ospetsua izan zen, Britaniar Inperioaren hedapenean oso rol nabarmena izan zuelako. Erabili zuten ehun urte luzeetan (1722-1838) diseinu aldaketa asko izan zituen.
Erreferentziak
- Castra in Lusitania. Y los mosquetes aún más letales. Amo del Castillo.
- ↑ Amartillatu edo katua jaso. Arma tiro egiteko prest utzi.
- ↑ Gazteleraz, rastrillo.
- ↑ Almetxa edo kazoleta. Polbora mehea jartzen zen tokia.
- ↑ Gazteleraz, berriz, kolpekariari martillo (mailua) esaten zaio.
- ↑ Llave a la española, de rastrillo, de patilla o llave de Miquelet.
- ↑ Una buena espada en un buen tahalí, y su escopeta de rastrillo muy buena la qual él entendía muy bien, porque avia estado muchas veces en Valencia y en Xativa.... Segunda parte de las guerras civiles de Granada (Ginés Pérez de Hita, 1610).
- ↑ Llave de calzo atrás.
- ↑ Chiave alla napolitana, dell'invenzione, alla romana, alla italiana.
- ↑ Memorial de D. Martín de Isasi-Isasmendi en que expone que después del compromiso que tiene hecho de proveer en los almacenes de Placencia 100.000 fusiles con sus bayonetas en el término de 8 años (de 1.721 a 1.728) se ha enviado a la fábrica un modelo de llave a la francesa. 1722.eko abuztua, Soraluze. SG. 470 leg., 97-98 orriak (Sintesis histórica de la armería vasca, Ramiro Larrañaga).
- ↑ Para usar el cartucho se extiende un poco el papel del extremo sin bala, se rompe con los dientes la parte que sobra; y cebando primero, para lo cual tiene cierto exceso de pólvora el cartucho, se derrama dentro del cañón lo restante, a que sigue con el empuje de la baqueta la bala envuelta en el papel, sirviendo este de taco primero y segundo.
- ↑ Libra berun batean sartzen ziren kalibre horretako balen kopuruagatik.