Matxinadak (eu)

Matxinada agintarien edota agintaritzaren aurkako herri-altxamendu edo jazarraldia da.

Matxinada mota askotako ekintzek osa dezakete, desobedientzia zibiletik hasi eta gobernua botatzeko eraso bortitzak antolaturaino.

Errebolta haietan olagizon eta eskulangileak protagonista izan zirenez, eta Bizkaia aldean matxino olagizonei esaten zirenez, hortik matxinada eta matxinatu hitzak sortu eta erabiltzea.

XVIII mendeko matxinadak

Lehen matxinada entzutesua XVII mendean izan zen, ‘’gatzaren matxinada ‘’ izenekoa (1631-1634); eragina batez ere Bizkaian izan zuen.

Baina matxinaden sasoia XVIII mendea izan zen. Alde batetik hiru matxinada handiak izan ziren: 1718koa (aduanak), 1755koa (okelarena) eta 1766koa (gariarena). Horretaz gain beste txikiago batzuk ere izan ziren, eragin murritzagoa izan zutena: Irungoa (1731, Soraluzekoa (1733), Azpeitiakoa (1739) edota Hernanikoa (1743).

1718.koak, 1733.koak eta 1766.koak eragina izan zuten Soraluzen.

1718ko matxinada

Gehiago jakiteko, sakatu hemen

Lehen matxinada (edo aduanetako matxinada) Bizkaian lehertu zen, Espainiako Ondorengotza Gerra irabazi eta gero Felipe Vak aduanak itsas ertzera eta Frantziako mugetara eraman zituenea (1717).

Gariaren prezioa igoko zuelakoan, 1718ko abuztuan nekazariek zerga-bitzaile bat Bilbon hil zutenean. Matxinoek ziotenez, lege berria foruen kontrakoa zen, eta Bizkaiko agintariak ez ziren legeari aurka egiten ari. Alkateak, diputatuak… preso hartu zituzten eta, inoiz, hil ere.

Matxinada Bizkaia osora zabaldu ostean, urrian Gipuzkoako Debarrora ere heldu zen. Lehengo istiluak Elgoibarren izan ziren.

1718ko azaroak 6an hirurehun bat gizon armatu abiatu ziren Bergara eta Elgetatik Soraluzeruntz, jende eta arma gehiagoren bila. Behin Soraluzen, alkateari “eskatu” zioten Probintzia eta foruen alde laguntzeko. Azkenean herriak hirurogei laguneko saldoa antolatu zuen eta, etorritakoekin batera, Eibar eta Elgoibarrera pasa ziren.

1718.ko azaroan bertan erret gudarosteak Bilbo hartu zuen. 39 heriotz zigor, ehundik gora galeretara, isunak... errepresioa latza izan zen. Dena dela, 1719 urte bukaeran Felipe Vak bertan behera utzi zuen 1717ko legea, aduanak itsas-ertzera ekarri zituena, eta zerga-muga Ebro aldean jarri zen atzera.

Soraluzeko matxinada (1733)

Gehiago jakiteko, sakatu hemen

Aurrekariak

Orduko sistemaren arabera, arma eskaerak enkantean ematen ziren ("asientoak"). Irabazten zuen kontratistak, gero, gremio eta armagileen artean banatzen zituen (azpikontratazioa). Sistema honek bi kalte zekarren: banaketa egin arte lana ez zegoen bermatuta (hortik gremioen garrantzia eta eragina), eta kobratzeko izaten ziren luzapenak, Gaztelako Erret Ogasunak beti zebilen diru eskasian eta.

Honetaz gain, 1720 urterako Soraluzeko Arma Zurien Erret Fabrikaren izaera kili-kolo zegoen, erregeak bertan behera utzi zituelako (monopolioa apurtzeko). Horregatik, 1725 urtean herriak Miguel de Zuaznabar jaunari eskatu zion bere interesen alde egiteko eta Erret Fabrika (monopolioa) berrezartzeko. Ez zen lan samurra izan, hiru urte geroago Zuaznabar lanean ari zen oraindik, ordurako lanak alferrikakoak izan ziren eta.

Erret Fabrikaren egoera tamalgarria zenez, hurrengo urtean (1731) Probintziak zilarrezko 2.000 dukat eman zizkion. 1732an Zuaznabar jaunak Probintziari azaldu zion berriro fabrikaren egoera eskasaz.

Giroa ez zen baketsua. 1733 urtean Soraluzeko bi armaginek Gipuzkoako korregidoreari idatzi zioten, seguruenez demandan, oso estilo "arinegia" erabiliz. Gipuzkoako Diputatu Orokorra jabetuta, erregeari idatzi zion honek korregidoreari egindako iraina kentzeko. Orduko lehen ministroak (Joseph Patiño jaunak) halaxe egin zuen, kopia bat Erret Fabrikako ofizial aztertzaileei bidaliz. Diputatu Orokorrak erregeari eskatu zion Gipuzkoako

Matxinada

1733 urtean Juan Antonio Olazábal y Recalde zen Soraluzeko Arma Zurien Erret Fabrikaren zuzendaria, eta Miguel de lrunberri y Belauza kapitain zuzendaria.

Soraluzeko armagileen arteko giroa gero eta okerrago, azkenean ofizialen matxinada izan zen. Komandante Orokorrak Komisionatua bidali zuen herrira eragileak preso hartzeko.

Ostean, Soraluzeko ofizialek txostena aurkeztu zuten, eta abokatu baten ebazpena ere (aldekoa, noski).

Arrazoiak

Zaila bada jakitea zein ziren Soraluzeko matxinadaren arrazoiak, bi gorago aipatu dira: "asientoen" sistema eta Erret Fabrikaren etorkizuna (monopolioa) kinka larrian ikustea.

Baina bada hirugarren bat, intxaurrondoekin zerikusia duena. Gogoratu behar da egur mota hau ezinbestekoa zela fusilen kutxak egiteko.

1733 urteko aipatutako agirian, Gipuzkoako Diputatu Orokorrak bi gai aipatzen ditu: Soraluze eta inguruko herrietako intxaurrondoen egoera eta Gipuzkoako korregidoreari Soraluzeko bi armaginek egindako iraina.

Gerokoak

Matxinadaren urtean eta hurrengoan bi aldaketa garrantzitsuak gertatu ziren.

Intxaurrondo egurraren arazoa konpontzeko, 1733 urtean Erret Agindua heldu zen, Soraluzeko Erret Fabriketara intxaurrondo egurra ekartzeko. Hurrengo urtean beste Erret Agindu bat etorri zen, kasu honetan intxaurrondoen bahitura altzatzeko. Gaia ez zen ahuntzaren gauerdiko estula izango, 1738 urtean onartutako Gipuzkoako Mendi Arautegian intxaurrondoak sartzeko agintzen zitzaien Soraluze eta inguruko udalei, eta bertako biztanleei ere. Aginte hau 1757 urtean berretsi zuten.

Beste aldetik, 1734 urtean asentista (kontratista) sistema goitik behera aldatu zen. Ordurarte kontratuak banan banan ematen baziren ere, ordutik aurrera Estatuak asentista bakarrarekin lan egin zuen: Caracasko Gipuzkoar Errege Konpainia. Honek gremioak ekonomikoki gehiago estutu zituen, prezio apalagoak ordainduz; baina, aurreko sistemarekin ez bezale, garaiz ordaintzen zituen eskaerak.

Hiru urte geroago Caracasko Gipuzkoar Errege Konpainiak Juan Francisco de Lardizabal izendatu zuen Suzko Armen Erret Fabriken zuzendari (1737-1767). Honen ondoren José Antonio bere semea izendatu zuten zuzendari (1767-1779) aurretik, eta José María biloba ostean (1779-1794).

1766ko matxinada

Gehiago jakiteko, sakatu hemen

Sorrera

Ekonomista liberaleen ideei jarraituz, 1765. urtean Carlos III erregeak gariaren liberalizazioa agindu zuen. Aurreko urteetako uzta nahikoa eskasa izan bazen ere, urte hartakoa oso txarra izan zen. Prezioak bikoiztu ziren eta, ondorioz, Espainia osoan 100 matxinada baino gehiago sortu ziren (Madrilen bertan Esquilacheren matxinada ospetsua).

Gipuzkoan gari nahikorik ez zen egiten baina, hala ere, lur jabe aberatsek Gaztelara bidaltzen zuten, itsasoz. Eta gogoratu behar da Udalek, aberats horiek agintzen zuten Udalek, gari horniketa bermatu behar zutela.

Azkoitian apirilaren 13an hasi zen matxinada, eta Azpeitiara pasa ziren arratsaldean. Hemen, agintari eta aberatsak behartu zituzten "Azpeitiako kapitulazioak" sinatzera, gari hornikuntza bermatzeko eta prezioa apal mantentzeko asmoarekin. Eta handik Debarrora pasa zen: Elgoibar, Mutriku, Ondarroa, Berriatua, Eibar... hainbat herritan agintariak "kapitulazioak" sinaraziz.

Matxinada Soraluzen

Apirilaren 21ean Elgoibarren hainbat herritar bildu eta Bergarara oinez joatea erabaki zuten, matxinada han pizteko. Altzola eta Mendaroko baserritarrak bildu zitzaien, guztira 300 bat gizonezko. Soraluzetik pasatzerakoan Erret Fabrikako fusilak indarrez hartu zituzten, eta 150 bat soraluzetar beraiekin bildu zitzaien.

Bergarara heldu eta gero, bertako alkatea eta Udala behartu zituzten kapitulazioak sinatzera, "benetako moduan jarrita, Motrikukoen lekualdaketa hitzartu baten oinean, hari atxikitzearen bidez".

Gero, errepresioari aurre egiteko, hainbat bertsio asmatu ziren: jendea behartuta joan omen zela, Soraluzen matxinoak tiroka hartu zituztela, soraluzetarrek Bergarakoak lagundu zituztela matxinoei aurre egiten...

Bukaera

Aurreko matxinadek ez bezala, errepresio latza izan zuen 1766koak Gipuzkoan, batez ere Urola eta Deba arroetan.

Errepresio indarrak Donostiatik atera ziren, garaiko oligarkiak eta jauntxoek antolatuta. Apirilak 24an Azpeitiara heldu ziren, eta 174 preso hartu zituzten inguruan. Astebete geroago, maiatzaren 1ean, Elgoibarrera iritsi zen armada. Hemendik bi dibisio atera zituen; bata Eibar eta Soraluzera, bestea Mutriku eta Debara. Eibarren maiatzak 10ean sartu ziren.

Herri guztietan atxilotuak izan ziren, eta matxino askok alde egin behar izan zuen. Ondorengo epaiketetan, nahiz eta heriotza zigorrik ez izan, sententzia gogorrak jarri zituzten: isunez gain, deserriratzeak, kartzelaratzeak eta, inoiz, zigor fisikoak ere.

Eragina

Espainia guztian izandako matxinadaren eraginez, 1766 urtean bertan Carlos III erregeak auto acordado izenekoa atera zuen, udal batzarretan herritar arrunten ordezkariak sartzeko (1766/05/05).

Bi kargu berri sortu ziren, etxe-jabe ez ziren herritarren beharrei aurre egiteko: herri-diputatu eta herri-sindiko izenekoak. Soraluzeren kasuan bi herri-diputatu eta herri-sindiko bat izan ziren udalbatzaren partaide berriak.

Beste aldetik, 1767an Jesusen Lagundia Espainiatik eta bere lurralde guztietatik kaleratu zuten. Erabiliko aitzakien artean, aurreko urtean Loiolako matxinatuei emandako laguntza.