Udala. Foru garaia (1766-1845) (eu)

Aurrekariak

1695ko ordenantzek Udalako sarrera murriztu zituzten, bakarrik kapare milaristek (noble aberatsek) zuten hautesleak eta hautagaiak izateko eskubidea.

Askotan kontraesan bortitzak sortzen ziren Udalaren betebeharren eta kapare milaristen interesen artean. Nabarmenenak, uzta urriko urteetan: Udalak jakien (garia, okela, ardoa...) kopurua eta prezioak bermatu behar zituen, eta aberatsek nahiago zuten herritik kanpo garstiago saltzea.

Horregatik sortu ziren matxinadak, ez bakarrik Euskal Herrian, baizik eta beste leku askotan ere (gogoratu Madrilgo Eskilatxe matxinada).

1766 urtean Carlos III erregeak auto acordado izenekoa atera zuen, udal batzarretan herritar arrunten ordezkariak sartzeko (1766/05/05).

Auto acordadok ezarritako sistema

Udalaren osaketa

1766 urtea baino lehen Soraluzeko udalbatza bost lagunek osatzen zuten, denak kapare milaristek aukeratuak: alkatea, hiru errejidore eta sindiko-prokuradorea.

Auto acordadoren arabera, ordituk aurrera beste hiru lagun sartu ziren Udalbatzan: arrunten bi diputatu eta personen sindiko bat.

Eragina

Honekin herritar arrunten ahotsa eta interesak Udalan sartu ziren.

Hasiera batean eguneroko arazoetan, aberatsak vs. pobreak. Baina gero eta gehiago ekonomia inguruan: lur jabeak alde betetik, industrialak (armaginak,gehien bat) bestetik.

Milaristak "diru zaharra" ziren eta lurrari lotuak zeuden, errentak espezietan kobratzen zituztelako, dirutan beharrean. Horregatik, hainbat gaietan status quoren aldekoak ziren: muga fiskalak, aduanak, Ebro inguruan nahi izaten zuten, Euskal Herrian Gaztelako gari merkea ez sartzeko (eta beraein uztak garestiago saltzeko); elizako zerga zaharrak ere nahiago zituzten (hamarrena), errentatik zuzenean ordaintzen zituzten eta.

Herritar arruntek, uzta urriko urtetan Irunen nahiago zuten muga, Gaztelako gari merkea sartzeko. Eta armagileek ere Ebroko Mirandako muga kentzearen aldekoak ziren, armak Espainiako merkatura zerga barik sartu ahal izateko.

Sistemaren etenak

Sistema honek etenak izan zituen, eta biak ala biak joera liberal aldetik izan ziren.

Bonapartiarren etena (1808-1813)

Lehen etena Jose I Bonaparterekin izan zen. Frantziako errepublikaren moduan, Espainia modu uniformean antolatu nahi izan zuten.

Honela, 1810etik hasita, udalak baino munizipalitateak eratu ziren. Bakoitzak alkatea eta errejidoreak zituen, denak berdinak. Karguak aukeratzeko prozedura inoizko zabalena zen: aurreko sistemaren moduan gizonek besterik ez zuten parte hartzen, baina 25 urtetik gorako den-denak onartuta zeuden (ez bakarrik kapare milaristek, eta 30 urtetik gora).

Dena dela, sistema honek hiru urte besterik ez zuen iraun, frantses gudarosteak Soraluzetik hanka egin arte, hain zuzen (1813).

Hirurteko Liberala (1820-1823)

Bigarren etena 1820 urtean izan zen, Hirurteko Liberala etorri zenean.

Orduan ere sufragio unibertsala ezarri zuten alkatea eta zinegotziak aukeratzeko. Baina, aurrekoan moduan, hiru urtetara absolutistek boterea eskuratu zuten eta atzeko sistemara bueltatu ziren.

Alkateak (eta beste kargu batzuk)

Urtea	Postua	Izena
1846	Alkatea	Ambrosio Maria de Aldasoro
1860	Alkatea	José Ignacio de Ybarra Yribe Campos
1863	Alkatea	Martin de Azcárate Gaztelu
1865	Alkatea	Martin de Azcárate Gaztelu
1866	Alkatea	Martin de Azcárate Gaztelu
	Alkatea	Saturnino Astiazarán Ciarán
1895	Alkatea	Francisco Larrañaga
1903	Alkatea	José Mendiola
1904	Alkatea	Bruno Maiztegui
1904	Sindikoa	Pedro Oregui
1915	Alkatea	Ambrosio Orueta Unamuno
1915	Sindikoa	Pantaleón Oregui
1915	Zinegotzia	José Arizaga
1915	Zinegotzia	José Sesma
1915	Zinegotzia	José María Lascurain
1916	Zinegotzia	José Leturiondo
1916	Alkatea	Bruno Maiztegui
1917	Zinegotzia	Bruno Maiztegui
1918	Zinegotzia	Miguel Galarraga
1919	Zinegotzia	Trinidad Placencia
	Alkatea	Ignacio Aranguren Alquibar

Sistemaren ajeak eta bukaera

Espainiako Independentzia gerrarekin batera (1808-1814) armagintza tradizionalaren gainbehera etorri zen. Estatuak ez zuen eskaera handirik egiten, eta egitekotan askotan Asturias aldera egiten zituen.

Merkatu berriak bilatzen, armagile txikiak partikularrei saltzera bideratu ziren, baina horretarako Ebroko Mirandako aduana oztopoa zen. Aldi berean, lur jabeak aduana mantendu nahi zuten, Gaztelako gariaren konkurrentzia ekiditzeko.

Beraz, Udalaren barruan bi multzo ziren, "diru zaharra" (lur jabeak, status quo aldekoak) eta industrial berriak (aduanak aldatze zaleak), bakoitza bere interesekin. Ez ziren Soraluzeko Udalan erabaki beharreko arazoak, baina eragina zuten Gipuzkoako Batzar Orokorretarako ordezkariak aukeratzerakoan.

Gainera, Frantziako Iraultzaren eraginez liberalismoa (eta honekin batera, uniformismoa) gero eta indar handiago hartzen ari zen, eta Foru sistemaren kontra zihoan: aduanak, pase forala...

Lehen karlistada sortu zenean (1833-1840) karlistak Foruen alde agertu ziren (erabaki taktikoa, berandu hartua, baina foruzale azkenean). Gerra galdu zutenean, liberal foruzaleak lortu zuten Espartero jeneralak "foruak berrestea... erregetzaren batasuna konstituzionalaren kaltetan izan ezik".

Hurrengo urteetan Foruek atzera eta aurrera egin zuten (batez ere atzera). Espainian haunbat Udal Lege izan ziren (1837, 1840, 1845) eta azken honek, Foruak deseuztaturik, bete-betean harrapatu zituen Euskal Herriko Udalak.