Udala. Foru garaia (1766-1845) (eu)

Aurrekariak

1695ko ordenantzek Udalako sarrera murriztu zituzten, bakarrik kapare milaristek (noble aberatsek) zuten hautesleak eta hautagaiak izateko eskubidea.

Askotan kontraesan bortitzak sortzen ziren Udalaren betebeharren eta kapare milaristen interesen artean. Nabarmenenak, uzta urriko urteetan: Udalak jakien (garia, okela, ardoa...) kopurua eta prezioak bermatu behar zituen, eta aberatsek nahiago zuten herritik kanpo garstiago saltzea.

Horregatik sortu ziren matxinadak, ez bakarrik Euskal Herrian, baizik eta beste leku askotan ere (gogoratu Madrilgo Eskilatxe matxinada).

1766 urtean Carlos III erregeak auto acordado izenekoa atera zuen, udal batzarretan herritar arrunten ordezkariak sartzeko (1766/05/05).

Auto acordadok ezarritako sistema

Udalaren osaketa

1766 urtea baino lehen Soraluzeko udalbatza bost lagunek osatzen zuten, denak kapare milaristek aukeratuak: alkatea, hiru errejidore eta sindiko-prokuradorea.

Auto acordadoren arabera, ordituk aurrera beste hiru lagun sartu ziren Udalbatzan: arrunten bi diputatu eta personen sindiko bat.

Eragina

Honekin herritar arrunten ahotsa eta interesak Udalan sartu ziren.

Kapare milaristak lur jabeak ziren, "diru zaharra", eta puntu gehienetan orduko status quoaren aldekoak. Errentak espezietan kobratzen zutenez (garia, artoa, behiak...), elizaren zerga zaharrak mantentzearen aldekoak ziren (uztaren "hamarrena"), eta aduanak Ebro k ere Hau da, elzergak , batez ere armagileak.

Sistemaren etenak

Bonapartiarren etena (1811-1813)

Sistema honek etenak izan zituen.

Lehen etena Jose I-rekin izan zen; Frantziaren moduan, Espainia modu uniformean antolatu nahi izan zuten. Honela, 1810etik hasita, udalak baino munizipalitateak eratu ziren. Bakoitzak alkatea eta errejidoreak zituen, denak berdinak. Hautaketa sufragio unibertsalaz egiten zen (25 urtetik gorako gizon guztiek botatzeko eskubidea zuten). Dena dela, sistema honek hiru urte besterik ez zuen iraun, frantses gudarosteak Soraluzetik hanka egin arte, hain zuzen (1813).

Hirurteko Liberala (1820-1823)

Bigarren etena 1820 urtean izan zen, Hirurteko Liberala etorri zenean. Orduan ere sufragio unibertsala ezarri zuten. Baina, aurrekoan moduan, hiru urtetara absolutistek boterea eskuratu zuten eta atzeko sistemara bueltatu ziren.

Sistemaren ajeak eta bilakaera

Oraindik bi multzo, milaristek eta gainontzekoak. Etenek sufragio unibertsala ekarri zuten (liberalismoa).

Liberalak. Mugak Mirandan, armak gainbehera estatuak, partikularrak Madrilen saltzeko gaizki.

Aspalditik foruak gora eta behera, Mirandan edo Irunen. Karlistak Foruak aukeratu zute (taktikoki, berandu, baina foruzale agertu), eta galdu zutenean (1833-1840), liberal foruzaleak lortu zuten "foruak berrestea... erregetzaren batasunaren kaltetan izan ezik".

Hasieran ondo, baina Esparterok boterea hartu zuenean, Foru sistema ezabatzen hasi zen. Eta Udal legea (1845) bilakaera baino iraultza izan zen.