1598.eko izurritea. Kasuak (eu)

esa enfermedad tan negra liburuaren azala

Oharra: Sarrera hau José Antonio Azpiazuk idatzitako esa enfermedad tan negra. La peste que asoló Euskal Herria (1597-1600) liburuaren zati baten itzulpen askea da.

Izurriteak kaltetutako herriekin Bergarak izan zuen defentsa eta isolamendu jarreraz aritzerakoan, Soraluze behin eta berriz izendatu dugu. Era berean, kutsatzearen beldurrak Soraluzeko kontzejuari prebentzio-neurriak hartzea gomendatzen ziola aipatu dugu, 1526 urteko Ordenantzetan Jainkoaren laguntzarekin pestilentziaren zaintza aipatzen denean.

Herri garrantzitsuak, euren zerbitzura zeuden mediku edo zirujauak kontratatuz, kalteari aurrea hartzen saiatzen ziren. 1580. urtean Soraluzek adierazi zuen zirujau barik geratu zela eta beste bat kontratatu nahi zuela. Helburu horrekin elkartu ziren "parrokia-elizan, herriaren zatirik handiena eta osasuntsuena bilduta egonik... Juan de Churruca zirujaua hil zelako, bizilagunak zirujauik gabe zeuden gaixotasunei eta gaixoei kasu egongo ziena, eta gaixo larriak Bergarara joaten ziren". Lau diputatu izendatu zituzten irtenbide bat bilatzeko, kaleko bi eta baserrietako beste bi.

Izaguirre baserriko izurridunak

Soraluzen gertatu ziren kutsatze kasuen artean, oso deigarria da Izaguirre baserriko inguru txikian gertatutakoa, izurriteak eraginda. Jazotakoa 1598ko urriaren 19an zirujauak jarritako ez-ordaintze eskariaren bidez iritsi zaigu

Gaixotasunaren garaian baserri horretako biztanleak artatu zituen zirujaua Sebastián de Jauregui izan zen, Juan Ibáñez Izaguirre eta Ana ahiztari zerbitzuak ematera joan zena. Sendatzeaz gain, zirujauak jaten eman zien, beste inork nahi izan ez zuelako; eta Jaureguik esandakoaren arabera, biak gaixotasunetik sendatu ziren, nahiz eta handik gutxira emakumea hil, eta ziurrenik baita gizona ere.

Izarre baserria (J.C. Astiazarán 1979)

Bisita bakoitzeko 15 erreal ordainduko zitzaizkiola hitzartu zuten. Eta baserrira 51 bidaia egin zituenez, eta horri hornitutako 56 medikamentuak gehitu behar zitzaizkionez, kontua 871 errealera igo zen. Zirujauak Martin Ruiz de Aguirre (Izagirreren koinatua) eta Juan de Loyola kutxagile ofizialarekin egin zuen kontratua. Bertan ezarri zen gaixoek berek ordainduko zizkiotela ordainsariak, eta, halakorik ezean, koinatuak eta kutxazainak.

Esanguratsua oso, eguneroko bi bisiten xede nagusia gaixoak gosez ez hiltzea zela. Kontratuaren baldintzak hauek ziren: bere eskutik jaten eman behar ziela, eta aldez aurretik 100 erreal aurreratu zitzaizkiola San Antonio egunean, 1597ko irailaren 2an. Zirujauak kobratu nahi zituen bisita guztiak egin ez zituelakoan auzitara jo zuten ordaintzeileek. Lekuko batek dioenez, Sebastianek hitzartutakoa bete zuen, eta jaten ematen zien pertsonalki, beste norbaitek ez zielako jaten eman nahi izan, daukaten gaixotasun arriskutsuagatik... izan ere, ia gehienetan, lekuko horrek zirujau horri Izagirreren etxera joaten laguntzen zuen... hil honen hamahirura arte, sendatzea bertan behera utzi zutela, hau da, sendatutzat jotzen zirelako. Emakume batek jakinarazi zuen berak egiten zuela Juan Ibañez eta bere ahizpa gaixoentzako janaria, eta adierazi zuen kirurgialariak 51 sendatzeak baino gehiago egin zituela.

Martín Ruiz de Aguirrek, Izarreko alaba batekin ezkonduak, Juan Ibáñez eta Ana koinatuen errukiz, gaitza ikusterakoan... behin eta berriz eskatu zion Sebastian Jauregiri, eta azkenean ehun erreal emango zizkiola adostu zuten, Izaguirreko etxe horretara bi bisita egingo zituelako, egunero aipatutakoei janaria eramateko, beharrezko laguntzekin joanez.

Auzian adierazten denez, Izagirreko etxe hori oso bakartuta eta Plasenciako hiribildutik aldenduta dago, legoa batetik gutxi gora behera, eta, beraz, uko egin behar izan zien hiribildu horretan zituen beste aprobetxamendu batzuei. Izagirreko gaixoei laguntza emateko zirujauak uko egin zion, zalantzarik gabe, beste kirurgialari batzuk zaintzeari, eta nolabaiteko arrakasta izan zuen; izan ere, Sebastian zirujau maisua, azken urrian, puntualki joan zen etxe horretara, egunero bi bisita eginez bazkari eta afariarekin, Joan Ibañez eta Ana de Izaguirre horiek osatu dituzten sorospen eta botikak aplikatuz.

Sebastián de Jaureguik irabazitako merezimenduei dagokienez, Izaguirre baserrira iristeko zailtasuna azpimarratzen da, Legoa erdia aldapan gora (distantziaren hiru bertsio desberdin ematen dira), oso bide zakarrean, dena aldapan gora; eta Sebastian horrek Izaguirreko gaixoak artatzen zuenez, ez zutela onartzen beste etxe batzuetan eta herri barruan ez zioten komunikatzerik uzten, beraz hiribildu horretan izan zitzakeen beste bezeroengana joateari utzi zion, eta 30 erreal horien sari eta soldatara bakarrik egon zen.

Domingo de Goenechea 78 urteko lekukoaren arabera, Izagirreko baserriko bederatzi biztanleetatik zazpi hil ziren, haien gorputzez arduratu ziren bi lurperatzailez gain; Ana de Izaguirre, berriz, Iribeko etxetxora eraman zuten, seguru aski bakartuta egoteko. Gaixoek eragindako gastuei aurre egiteko, idi bat saltzea erabaki zuten, eta salmenta horrekin gaixoen gastuak ordainduko zirela aipatu zuten, eta gaixotasunak iraun bitartean zirujauak egindako zainketak berretsi ziren: Martín Ruiz de Aguirre eta Juan Ibáñez de Izaguirre zirujauari eskatu zioten joan zitezela, idi hori saldu eta gero ordurarte zor zitzaionaren erdia kitatuz, eta kalkulatu zuten 22 egunetan bere zerbitzu eta botikak 60 dukat balioko zituztela, eta Joan Ibañez gaixorik eta oheratuta egon zen denbora guztian, bi bisita egin zizkiola.

Baina baziren zirujauaren aurkako testigantzak ere, eta hainbatetan agindutakoa betetzeko falta izan zela leporatzen zioten. Arrazoi askorengatik mamitsua da zaintzaile baten testigantza, kontzejuak gaixoak etxetik atera ezin zitezen jarritakoa. Esan zuenez, Lekuko hau Izagirreko etxe horretako ateetan guardian zegoenez, azken egunetan zirujaua bisitan zebilela, ikusi zuen gaixo horiei afaldu gabe jaitsi zela, eta lekuko honek eta Magdalena de Goenecheak, alargunak, jaten eman zietela.

Halaber, argigarria da Sebastian de Jáuregui zirujaua kontzejuaren soldatapean zegoela, bai izurriteak iraun zuen bitartean, bai aurretik ere, eta gaixotasun kutsakorraren ondorioz soldata igo ziotela, eta hitzartu egin zutela baserriei egindako bisitagatik erreal eta erdi kobratuko zuela. Eta Izaguirre baserria kontratu horren esparru barruan zegoen.

1598ko abuztuaren 23an Juan Ibañez de Izaguirrek egindako testamentua ere badaukagu. Bertan zioenez, Izagirreko bere etxeko sotoan uzten zituen Maria de Saloguen zenaren bi oheak, Eta nahiz eta lehen beste bi ohe egon, haietako bat erre egin zen, gaixotasun kutsakorra zuen etxekoandrea bertan hil zelako, eta bigarrena, gaixotasun berengatik haurrak hil zirena, atarian dago erretzeko. Testamentua egitean, gaixotasunaren ondorioz hilko zen beldur dela adierazi zuen, eta, beraz, erabaki zuen Izagirreren etxeko eta bere abereen oinordekoa bizirik geratzen zitzaion alaba izango zela, Francisca de Izaguirre.

Testamentua gaixoaren etxean bertan idatzi zen, baina, antza denez, badaezpadako distantziak gorde ziren, izapidea Izagirreren etxeko ateetan betetzen baita, eta agiria sinatzerakoan, ondoezagatik ezin dela egin argudiatu zuen, horrek adierazten duela bai eskribaua bai lekukoak egilearengandik urrun zeudela, kutsatzearen beldurragatik.

Suntsitutako beste familia: Saloguendarrak

Izurriteak ondorio katastrofikoak izan zituen osasunean eta bizitza sozialean. Baina ez ziren gutxiago ekonomia hauskor eta larri batentzat, batez ere ekoizpena eta merkataritza gelditzearengatik. Udalak zorpetu egin ziren, eta familia-ekonomiek nabarmen egin zuten atzera. Etsipenak eta ezintasunak geldiarazitako ekonomia batek eragindako ondorio tamalgarriak irudikatzea erraza bada ere, ez da erraza egoera lazgarri hau datu zehatzetan marrazten, kaltetutako herriak krisi sakonak markatutako etapa berria hastera behartu baitzituen.

Izurritearen arriskua urruti, 1600. urteko irailaren 5a data egokia da kutsatzeak Soraluzeko familia bati, Saloguentarrei, eragin zion giza odoluste eta hustutze ekonomikoa laburbiltzeko. Egun horretan, hiribilduko alkatearen eta eskribauaren aurrean Aseguinolaza batxilerra aurkeztu zen, Pero de Saloguen adingabearen ondasun-administrazioaren kontuak hustutzeko. Honen gurasoak hiribildua kaltetu zuten egoera lazgarrietan hil ziren, gaixotasun kutsakorrak jota. Krisi-garaian hartutako neurriak adierazten dituzten kontu bitxiak aurkeztu zituen, gaixotasun kutsakorrak etxeko ekonomietan eta, hedaduraz, herrikoetan izan zituen ondorio kaltegarriak erakusten dituztenak.

Salon baserria (J.C. Astiazarán 1979)

Pero Saloguen eta emaztea 1598an hil ziren, uzta bildu baino lehentxeago. Baserriaren jabeak hil ondoko kontuak garai hartako nekazal ekonomiaren adibide argigarria dira. Aseguinolazak, ziur aski Pero Saloguenen koinatuak, berak ordaindu zituela landan bildutakoaren hamarrenak eta primiziak zioen, eta gari anega bakoitza hogeita hamar errealetan saldu zuela (prezio altua, ziur asko Gasteiztik zetorren gariaren eskasiagatik), eta horrekin 12.750 marabedi lortu zituela, eta emaitza 375 erreal izan zirela, 12 anega eta erdi ingururi zegozkienak; uzta eskasa, agian bilketaren baldintza txarren ondorioz, izurriteak baldintzatuta.

Se cosecharon también cuatro costales y tres cuartas de manzana, a 15 reales el costal, que montan 71 reales. El precio de tres cochinos que vendió, a diez reales cada uno, aportaron 30 reales, y cobró por un cochino "de sobreaño" 1.224 maravedíes (34 reales). Vendió también dos colmenas y dos cochinos a Sebastián de Aseguinolaza (hermano del bachiller), a nueve reales cada cochino y a diez reales cada colmena. Por cuatro cabras mayores y dos cabritos se recaudaron 159 reales (14 ducados y medio). Lau sagar saku eta hiru laurden ere hartu ziren, sakua 15 errealetan, 71 erreal guztira. Hiru txerri saldu zituen, bakoitza hamar errealetan, 30 erreal, eta zerri zaharrago batengatik 1.224 marabedi (34 erreal) kobratu zituela. Bi erlauntza eta bi txerri saldu zizkion Sebastian de Aseguinolazari (batxilerraren anaiari), bederatzi erreal txerri bakoitzeko eta hamar erreal erlauntzako. Lau ahuntz eta bi antxumengatik 159 erreal (14 dukat eta erdi) jaso zituen. Los difuntos, probablemente cuando se sintieron enfermos, vendieron una vaca a la cofradía de la villa por 70 reales. Al mencionado hermano del bachiller se le adjudicó un par de bueyes propiedad del fallecido por 300 reales "estando en esto el dicho Pero de Saloguen fallesçido de la enfermedad contagiosa, y porque en su casa no abía quien gobernase los dichos bueyes". Juan de Arreguía debía al difunto 56 reales, de los que se descalfaban (descontaban) diez reales por doce varas de xerga (tela basta) que recibió Pero Martínez de Aseguinolaza (el ba¬chiller administrador) "para vestir a la moça que criaba al niño” (más tarde se verá que se trata de la moza encargada de cuidar del niño, único superviviente de la peste). Hildakoek, gaixo sentitu zirenean ziurrenik, behi bat saldu zioten herriko kofradiari, 70 errealen truke. Aipatutako batxilerraren anaiari, hildakoaren idi pare bat esleitu zioten 300 errealetan, "aipatutako Pero de Saloguen gaixotasun kutsakorraren ondorioz hil zelako, eta bere etxean ez baitzegoen idi horiek gobernatzen zituenik". Juan de Arreguiak 56 erreal zor zizkion hildakoari, eta horietatik hamar erreal deskontatu zioten Pero Martínez de Aseguinolazak (batxiller kudeatzaileak) jaso zuen hamabi kana sargarengatik "Haurra zaintzen zuen neskamea janzteko" (geroago ikusiko da haurra bizirik geratu zen bakarra zela, eta neska hau zaintzeaz arduratzen zela). El administrador se hace cargo de dos fanegas de avena que vendió a cada diez reales, así como de la venta de 250 manojos de paja de mijo por 12 reales. Vendió también, por 93 reales y medio, una mantilla de paño negro veintidoseno guarnecido de terciopelo "que fue de la dicha difunta", y de la misma se vendió por 33 reales un sayuelo de paño negro. Un triste panorama, tanto en la faceta humana como en la económica, de una familia arruinada y reducida a un único heredero, un infante cuyo patrimonio se vio reducido a la miseria. Administratzailea bi olo-anegaz kargu egin zen, hamar errealetan saldu zituenak, baita artatxiki-lastozko 250 espal 12 errealetan. 93 erreal eta erdiren truke, berriz, "aipatutako hildakoarena izan zen", ‘’ventidoseno’’ beltzezko mantelina, belusez apainduta. Hondatutako familia baten panorama tristea, pertsonen zein ekonomiaren aldetik: oinordeko bakarra geratu zen, ondare guztia galdutako umea. No es necesario insistir en lo que esta época nefasta supuso para una economía familiar fundamentada en el caserío, como era el caso de los Saloguen. Cuando la calamidad se cebó en la familia era tiempo de cosecha. Pues bien, lo que veremos que ocurrió en los campos de Oñati se puede aplicar perfectamente a situaciones como las de esta desgraciada familia de Soraluze, y así nos lo escribe el encargado de salvaguardar los intereses del niño superviviente: "Yten se ace cargo de quinte anegas de mijo que dexaron los dichos difuntos en el campo al tiempo que murieron". Saloguenen kasuan bezala, ez da beharrezkoa azpimarratzea garai negargarri harek baserriko familia-ekonomiarentzat zer suposatu zuen. Uzta garaia zen zorigaitza familiara etorri zitzaionean. Bada, Oñatiko zelaietan gertatu zena Soraluzeko familia honetan ere gertatu zen, eta halaxe idazten digu bizirik atera zen haurraren interesak zaintzeko arduradunak: "Yten bere gain hartzen ditu artatxikien hamabost anega, aipatutako zenduak hiltzerakoan jaso barik geratu zirenak". El difunto Pedro de Saloguen tenía arrendada la casería de su homónimo progenitor, quien para asegurarse la subsistencia y dejar al joven el cargo del caserío, ya tenía apalabrada la renta del caserío para el próximo año de 1599. Pero no sobrevivió para ejercer de rentero, aunque sabemos el coste previsto de dicha renta, nada menos que doce cargas de cebera, distribuidos de la siguiente manera: seis fanegas de trigo, tres de mijo, dos de avena y una de haba. El abuelo pretendía asegurarse una subsistencia que no tuvo ocasión de gozar. Pedro de Saloguen zenduak izen bereko aitari alogeran hartu zion baserria; 1599 urterako hamabi labore-kargako errenta hitzartuta bazuten ere, errentero hasi baino lehen hil zen. Hamabi karga horiek honelakoak behar ziren: sei gari anega, hiru artatxiki anega, bi olo anega eta baba baltzaren anega bat; aitak erretiroa bermatu nahi zuen, baina ezin probetxua atera. A circunstancias extremas se corresponden remedios inusuales, y así sucedió en el seno de esta familia tan castigada por la peste. Los detalles de cómo se afrontaron los graves gastos que se generaron nos son detallados con ocasión de los derechos que amparaban al infante superviviente. En el capítulo de los descargos generados por la enfermedad, los cuidados para tratar de salvar del contagio al último vástago, confiado al cuidado de una moza, o los derivados de la funeración, aparecen nuevos datos y gastos. Se nos informa que en septiembre de 1598 fallecieron Pero de Saloguen y María Martínez de Aseguinolaza, y tras su muerte tuvieron que hacerse cargo de Graciana de Churruca (madre de María Martínez) y de sus tres nietos y la criada. Antes de dos semanas murieron las dos niñas y su abuela. Muturreko premiek ezohiko konponbideak dakartzate, eta halaxe gertatu zen izurriteak zigortutako familia honetan. Bizirik atera zen haurra babesten zuten eskubideek argitzen dituzte sortutako gastu larriei aurre egiteko moduak. Gaixotasunak eragindako deskarguei buruzko atalean, datu eta gastu berriak agertzen dira: hileta elizkizunenak edota neskame baten zaintzapean geratu zen haurra kutsatzetik salbatzekoak. Bertan agertzen denez, 1598ko irailean hil ziren Pero de Saloguen eta María Martínez de Aseguinolaza, eta, hauek hil ondoren, Graciana de Churruca (Maria Martinezen ama) eta bere hiru biloben eta neskamearen kargu egin behar izan zuten. Bi aste baino lehenago bi neskatoak eta amama hil ziren. Pero se salvaron la criada y el niño, aunque para ello tuvieron que sobrevivir en condiciones extraordinariamente precarias: "y así bien por el sustento que les dio a la moça y al niño que quedaron vivos, en una jaula, apartados de casa porque no se les pegase el mal contagioso, hasta el día de nuestra Señora de la Candelaria, que es a dos de hebrero (febrero) del año de nobenta y nuebe, que hasta ese tiempo estubieron ençerrados, 199 reales". Baina neskamea eta haurra salbatu egin ziren, nahiz eta horretarako baldintza oso eskasetan biziraun behar izan zuten: "Eta horrela, Kandelariako Andramariaren eguna arte, hau da, larogetahemeretzi urteko otsailaren bira arte, bizirik geratu ziren neskame eta umeari eman zien mantenuagatik, gaitz kutsakorra ez itsasteko etxetik baztertuta kaiola batean, 199 erreal. A estos gastos se añadían los 51 reales y medio de soldada que se dieron a Catalina, la criada que quedó al cargo del niño, apartada del caserío contagiado y encerrada con él en la mencionada jaula. También se pagaron a Sebastián de Jauregui, el mismo cirujano que cuidó a la familia del caserío de Izaguirre, "por el trabajo de la cura de los difuntos". Por lo visto, también enfermó el niño que se había de salvar del desastre, pues figuran 8 reales de los gastos, 6 de las boticas que le suministraron, "y los dos (reales) al cirujano por la cura del niño en su enfermedad". Gastu horiei Catalinari emandako 51 erreal eta erdiko soldata ere gehitu behar zitzaion. Neskamea haurraz arduratu zen, kutsatutako baserritik aldenduta eta berarekin giltzapetuta aipatutako kaiola horretan. Sebastian de Jauregiri ere ordaindu zioten, Izagirreko baserriko familia zaindu zuen zirujau berari, "Hildakoen sendabidearen lanagatik". Dirudienez, hondamenditik salbatu behar zen haurra ere gaixotu zen, gastuetan 8 erreal agertzen baitira, eman zizkioten botiketatik 6, "eta bi (erreal) zirujauari, umea artatzearengatik bere gaixotasunean ". Por otra parte, el abuelo homónimo del niño, Pero de Salogüen, adelantó 20 ducados para los alimentos suministrados al pequeño y a la criada que le criaba, "desde el día de la Candelaria del año pasado de nobenta y nuebe asta principio del mes de março de este presente año de seiscientos, que son treze meses, que valen 7.480 maravedíes, porque valió este año la libra del pan a cada 17 y 18 maravedíes". Más de un año permanecieron apartados y enjaulados, pero vivos al fin, triste pero obligada estancia en aislamiento, reflejada en los gastos que sus cuidados ocasionaron. Bestalde, haurraren izen bereko aitonak, Pero de Salogüenek, 20 dukat aurreratu zituen umeari eta hura hazten zuen neskameari emandako janariengatik: "iazko 99 urteko Kandelaria egunetik aurtengo seirehun urteko martxo hasiera arte, hamairu hilabete direla, 7.480 marabedi balio dutenak; izan ere, aurten ogi librak 17 eta 18 marabedi balio izan du eta”. Urtebete baino gehiago egon ziren baztertuta eta kaiolatuta, baina bizirik azkenean, triste baina nahitaezko isolamenduan egon behar izan zuten, zaintzak eragindako gastuetan islatzen den moduan. Había que tener también en cuenta los gastos producidos por los funerales, lo que nos procura nuevos datos sobre la cronología de la muerte de los miembros de la familia. Cuenta el administrador que "e gastado en el enterrorio de los dichos Pe¬dro de Saloguen y María Martínez su muger y de dos niñas que murieron todos ellos dentro de quinte días, y nobena y cabo de año y los anibersarios", más el pan, carne y cera acostumbradas en ofrecer a la iglesia, limosnas a las dos cofradías y las misas acostumbradas, 656 reales. A ello se suma lo gastado en los funerales de Graciana de Churruca, suegra de Pero de Saloguen, siete ducados. Hiletek eragindako gastuak ere kontuan hartu behar dira, eta horrek datu berriak ematen dizkigu familiako kideen heriotzaren kronologiari buruz. Administratzaileak dioenez, "Pedro de Saloguen eta María Martínez horien eta hamabostaldian hildako bi neskatilen hiletetan, eta bederatziurrenetan eta urte mezetan eta urteurrenetan”, gehi elizari eskaini ohi zaizkion ogia, okela eta argizaria, bi kofradiei limosnak eta ohiko mezak, 656 erreal. Horri guztiorri Pero de Saloguenen amaginarreba Graciana de Churrucaren hiletetan gastatutakoa gehitu behar zaio, zazpi dukat. Los vecinos de las caserías de Saloguen y Izaguirre no fueron, ciertamente, las únicas víctimas locales de la horrible peste que asoló Euskal Herría durante el nefasto fin de siglo, pero sus casos sirven para ilustrarnos de lo que este mal contagioso supuso para la comunidad vasca, tanto de los que sufrieron directamente la enfermedad como los que padecieron indirectamente sus consecuencias. Saloguen eta Izaguirre baserrietako bizilagunak ez ziren izan, egia esan, Euskal Herriak mende-amaiera negargarri hartako izurri lazgarriaren tokiko biktima bakarrak, baina haien kasuek erakusten digute zer suposatu zuen gaitz kutsakor horrek euskal herrientzat, bai gaixotasuna zuzenean pairatu zutenentzat, baita haren ondorioak zeharka jasan zituztenentzat.

Erreferentziak

• 1598ko izurritea
• 1598ko izurritea. Testamentuak