Malmero zentrala (eu)

Malmero zentrala eta Gabolatseko harpasuak (J. Churruca)

Izenak

Izen zaharrak Ygareta eta Ygereta errota ziren (ez nahastu Igaraterekin).

Gerora, Malmero zentrala, Galarraga zentrala edota errota besterik gabe deitua izan da.

Historia

Ur ustiaketa hau Baltegieta kalean dago edo, zehatzago esateko, Iturburun. Ez da ezagutzen errota noizkoa den, baina segururena XIV eta XV. mende tartekoa izango zen.

Lehen presa egurrezkoa izan zen, baina XVI. mende hasieran harrizko berria eraiki zuten. Halaxe zioen behintzat 1482. urtean jaiotako Juan Martinez de Churruca olagizonak, Iruretarren presa egurrezkoa zenean, baxuagoa zela, bazuen....

Anton de Ezquiagaren esanetan (1536) errotak bi errotarri zituen laboreak apurtzeko, eta beste errobera arkabuzak barrenatzeko erabiltzen zen.

Yruretarrak

1476. urtean bi ziren jabeak: Juan Ybañez de Yrure eta Soraluzeko Udala bera.

Urte hartan, Gaztelako Ondoretzaren Gerra zela eta, Frantziako erregea Gipuzkoan sartu zen Burgoseraino heltzeko asmoz. Probintziak gudarostea eratu zuen aurka egiteko, gizonak eta dirua udalek jarri zituztela. Diru faltan, Soraluzeko Udalak Igareta errotaren bere erdia Martin Ybañez de Yrure jaunari saldu zion (Juan Ybañez de Yrure beste jabearen anaia).

Hurrengo mendean errotaren bi erdiak Yruretarren eskuetan egon ziren. Anton Martinez de Yrurek (Martinen semeak) 1516. urtean eskuratu zuen bere erdia. Eta bederatzi urte geroago (1525) Maria alaba izendatu zuen oinordeko bakarra, ezkondu behar zela eta; baina Maria handik egunetara hil zenez, beste oinordeko aukeratu zuen, eta ez zuen Domenja alaba nagusia aukeratu, nahiz eta honek “bere gazte denbora osoa Yguereta errotetan bizi eta bertan lan eginez eman”.

1558.ean, berriz, Juan Ibañez de Irure abadeak (Juan Ibañez de Yrureren semea) Andres de Aguirre eta Yrure koinatuari bere errota erdia saldu zion.

Olabarrena sortu zenekoa

Gehiago jakiteko, sakatu hemen.

1534. urtean Udalak eta herriko beste bi jauntxok, Pero Perez de Arregia eta Juan Garcia de Uribarri hain zuzen, beste errota (eta presa) bat hasi ziren eraikitzen, Igareta baino beherago: Ibaizabal. Errota berri honek bi erabilera zituen, garia apurtu (ogi-errota) eta burnia mehetu (“ferrería sotil”).

Errota berriak sortutako ur azalak Igareta errotari kalte egiten ziolakoan, Yruretarrek auzitara jo zuten. Auzi honek urteak iraun zituen, eta 1538.ean Valladolideko Erret Entzutegiak epaia eman zuen, Yruretarren kaltetan.

XVII. eta XVIII. mendeak

Urteekin, errota Iraolatarren eskura pasa zen. Alboan etxea zegoen, eta ondoan Tolarecua izeneko etxea, bere ortuarekin.

Eta 1644. urtean Catalina Josefa de Iraolak dotean eraman zuen, Jose Manrique de Arana y Salvatierra gasteiztarrarekin ezkondu zenean.

1685. urtean Jose Manrique de Aranak titulua erosi zuen, Carlos II erregeak Villaalegre de Andolloko markesa egin zuen eta (handik gutxira Villaalegreko markesa laburtu zuen). Eta hurrengo berrehun urtetan Villaalegreko markesak izan ziren errotaren jabeak.

Aurretik ez bazegoen, bertan fragua ezarri zuten. Izan ere, ordurako San Millán eta Villalegre markesak hainbat burdinola zituen herrian: Igarateko arma lantegia, Sagarragako barrenoa eta Olabarrenakoa ere markesarenak ziren.

Igareta errota hau alogeran izan zuten. 1697.ean hiru ziren errenteroak, Isabel de Iturriaga (Simon de Meoz, Erret Lantegiaren maiordomo ohiaren alarguna) eta bikote bat, Isabel de Aguirre eta Andres de Insaurdietak osatua, Erret Lantegiaren ordaintzailea azken hau.

1714. urtean Hernizketako anai-arrebak ziren jabeak, Juan Sebastian abadea eta Magdalena. Maizterra, berriz, Domingo de Bolivar.

1722.ean Joseph Juachin de Saloguen y Eurazquin, herriko sindikoak, Baltegieta kaleko hormak konpondu zituen, tartean Igeretako errotarenak.

1756.ean Florencio Josepf de Lamot-en aginduz José de Zameza marrazkilari iaioak egindako Mapa Topographica de Plasencia grabatuan agertu zen.

Malmeroneko presa, Plaza Zaharraren azpian (Florencio J. Lamot 1756)

XIX. mendea

XIX. mende hasieran Maria Teresa de Jauregui Igareta zen jabea (1803) eta Pedro José de Lascurain maizterra. Maria Teresa hil eta gero (1808), errota Manuel José de Lasalderen (abadea) eta Juan Pedro de Yarzaren (zirujaua) eskuetara pasa zen (1809).

1826.ean Jose de Urquia eta Jose de Unamuno maizterrek presa konpondu izan behar zuten. Aurreratutako dirua berreskuratzeko asmoz, auzitan jarri zuen jabea; hau da, Vistaalegreko markesa (garai hartan Raimundo de Irigoyen y Francisco Martín de Aranguren ziren markesaren ordezkariak).

1855. urtean, berriz, Pedro José de Irigoyenek eta anaiek orduko San Millán eta Villa Alegre markesari, Luciano Porcel y Valdivia jaunari, erosi zioten.

1890 urteko erroldaren arabera, bertan bizi zirenak (eta beraien familiak): 55 urteko Joaquín Alday Aldazabal, 32 urteko Miguel Alberdi Oregui, 32 urteko Emeterio Aguirregomezcorta Oregui eta 56 urteko Pedro Lizarralde Arano. Aurreko hirurak armagileak eta nekazaria azkena. Irakurtzen eta idazten zekien bakarra Emeterio zen.

Galarragatarrak

1885. urtean Manuel Galarraga Aranok, ‘’Malmero’’, Marquesa de Samitier zenari erosi zion errota, eta hogetamar urte geroago, 1918. urtean hain zuzen, Manuel Galarragak berak indarra sortzeko emakida lortu zuen, eta orduan ubidea egokitu zuten ustiaketa hobetzeko. Orduko agirietan Molino Central de Igareta esaten zitzaion errotari.

Zentralak, Galarraga Zarraoa izenekoa, berrogei urtetan egin zuen lan, 1960. urtean Iberduero-ri emakida eta hainbat ondasun, zentrala bera barik, saldu zizkion arte.

Zentralaren eraikina (errota) 1983. urtean desagertu zen, orube hartan etxe berriak egin zituztenean. Eta erreten biak ere, batera eraikitako Iturburuko pasialekuaren mesedetan.

Argazkiak

• 

  Presa, erretena eta errota
  (Paisajes Españoles 1959)

• 

  Presa eta erretena

• 

  Ufala zentrala parean (1953)

• 

  Presa apurtuta (1975)

• 

  Presa
  (Adiel Zabala 2016)

• 

  Presa
  (Jokin Hazas 2016)

• 

  Batzokia, zubia eta kiroldegia (2017)

Kokapena

Mapa kargatzen...

{"type":"ROADMAP","minzoom":false,"maxzoom":false,"types":["ROADMAP","SATELLITE","HYBRID","TERRAIN"],"mappingservice":"googlemaps3","width":"1000px","height":"800px","centre":{"text":"","title":"","link":"","lat":43.175795,"lon":-2.414193,"icon":""},"title":"","label":"","icon":"","lines":[{"text":"\u003Cb\u003E\u003Cdiv class=\"mw-parser-output\"\u003E\u003Cp\u003EErretena\n\u003C/p\u003E\u003C/div\u003E\u003C/b\u003E\u003Cdiv class=\"mw-parser-output\"\u003E\u003Cp\u003E\u003Ci\u003E(sarrerakoa, irekia)\u003C/i\u003E\n\u003C/p\u003E\u003C/div\u003E","title":"Erretena\n","link":"","strokeColor":"DodgerBlue","strokeOpacity":"1","strokeWeight":"5","pos":[{"lat":43.175306,"lon":-2.414314},{"lat":43.175421,"lon":-2.414277},{"lat":43.175974,"lon":-2.414311}]},{"text":"\u003Cb\u003E\u003Cdiv class=\"mw-parser-output\"\u003E\u003Cp\u003EErretena\n\u003C/p\u003E\u003C/div\u003E\u003C/b\u003E\u003Cdiv class=\"mw-parser-output\"\u003E\u003Cp\u003E\u003Ci\u003E(errota azpikoa)\u003C/i\u003E\n\u003C/p\u003E\u003C/div\u003E","title":"Erretena\n","link":"","strokeColor":"Blue","strokeOpacity":"1","strokeWeight":"5","pos":[{"lat":43.175974,"lon":-2.414311},{"lat":43.176118,"lon":-2.41432}]},{"text":"\u003Cb\u003E\u003Cdiv class=\"mw-parser-output\"\u003E\u003Cp\u003EErretena\n\u003C/p\u003E\u003C/div\u003E\u003C/b\u003E\u003Cdiv class=\"mw-parser-output\"\u003E\u003Cp\u003E\u003Ci\u003E(irteerakoa, irekia)\u003C/i\u003E\n\u003C/p\u003E\u003C/div\u003E","title":"Erretena\n","link":"","strokeColor":"DodgerBlue","strokeOpacity":"1","strokeWeight":"5","pos":[{"lat":43.176118,"lon":-2.41432},{"lat":43.176192,"lon":-2.414274}]},{"text":"\u003Cdiv class=\"mw-parser-output\"\u003E\u003Cp\u003EPresa\n\u003C/p\u003E\u003C/div\u003E","title":"Presa\n","link":"","strokeColor":"DarkGrey","strokeOpacity":"1","strokeWeight":"8","pos":[{"lat":43.175036,"lon":-2.413732},{"lat":43.175306,"lon":-2.414314}]},{"text":"","title":"","link":"","strokeColor":"#FF0000","strokeOpacity":"1","strokeWeight":"2","pos":[]}],"polygons":[],"circles":[],"rectangles":[],"copycoords":false,"static":false,"visitedicon":"","wmsoverlay":false,"zoom":18,"layers":[],"controls":["pan","zoom","type","scale","streetview","rotate"],"zoomstyle":"DEFAULT","typestyle":"DEFAULT","autoinfowindows":false,"resizable":false,"kmlrezoom":false,"poi":true,"cluster":false,"clustergridsize":60,"clustermaxzoom":20,"clusterzoomonclick":true,"clusteraveragecenter":true,"clusterminsize":2,"imageoverlays":[],"kml":[],"gkml":[],"searchmarkers":"","fullscreen":false,"scrollwheelzoom":false,"locations":[{"text":"\u003Cdiv class=\"mw-parser-output\"\u003E\u003Cp\u003EErrota/ Zentrala\n\u003C/p\u003E\u003C/div\u003E","title":"Errota/ Zentrala\n","link":"","lat":43.176039,"lon":-2.414324,"icon":""}]}

Datu teknikoak

Presa (oraindik gordetzen dena) 60 metro luze da, 3 metrotako altuera dueta 1,80 metrotako lodiera.

Sarrera-ubidea, berriz, 71 metro luze zen, eta 4,50 metrotako zabalera zuen.

Ur jauzia 2,80 metrotakoa zen, eta berau aprobetzatzeko bi turbina Francis ziren, 40 CV arteko alternadore trifasiko banarekin.

Ura ibaira atzera eramateko beste ubidea zuen, 40 metrotako luzeera eta 5,20 zabalera zuena. Azken 20 metroak estalita zituen.

Erreferentziak

• Soraluze. Monografía histórica. Ramiro Larrañaga (Soraluzeko Udala, Soraluze 1993)
• Tratado de molinología. Antxon Aguirre (Eusko Ikaskuntza, Donostia 1988)