«1598.eko izurritea. Kasuak (eu)»: berrikuspenen arteko aldeak

18:14, 17 azaroa 2019(e)ko berrikuspena

esa enfermedad tan negra liburuaren azala

Oharra: Sarrera hau José Antonio Azpiazuk idatzitako esa enfermedad tan negra. La peste que asoló Euskal Herria (1597-1600)^[1] liburuaren zati baten itzulpen askea da.

Izurriteak kaltetutako herriekin Bergarak izan zuen defentsa eta isolamendu jarreraz aritzerakoan, Soraluze behin eta berriz izendatu dugu. Era berean, kutsatzearen beldurrak Soraluzeko kontzejuari prebentzio-neurriak hartzea gomendatzen ziola aipatu dugu, 1526 urteko Ordenantzetan Jainkoaren laguntzarekin pestilentziaren zaintza aipatzen denean.

Herri garrantzitsuak, euren zerbitzura zeuden mediku edo zirujauak kontratatuz, kalteari aurrea hartzen saiatzen ziren. 1580. urtean Soraluzek adierazi zuen zirujau barik geratu zela eta beste bat kontratatu nahi zuela^[2]. Helburu horrekin elkartu ziren "parrokia-elizan, herriaren zatirik handiena eta osasuntsuena bilduta egonik... Juan de Churruca zirujaua hil zelako, bizilagunak zirujauik gabe zeuden gaixotasunei eta gaixoei kasu egongo ziena, eta gaixo larriak Bergarara joaten ziren". Lau diputatu izendatu zituzten irtenbide bat bilatzeko, kaleko bi eta baserrietako beste bi.

Izaguirre baserriko izurridunak

Soraluzen gertatu ziren kutsatze kasuen artean, oso deigarria da Izaguirre baserriko inguru txikian gertatutakoa, izurriteak eraginda^[3]. Jazotakoa 1598ko urriaren 19an zirujauak jarritako ez-ordaintze eskariaren bidez iritsi zaigu. Gaixotasunaren garaian baserri horretako biztanleak artatu zituen zirujaua Sebastián de Jauregui izan zen, Juan Ibáñez Izaguirre eta Ana ahiztari zerbitzuak ematera joan zena. Sendatzeaz gain, zirujauak jaten eman zien, beste inork nahi izan ez zuelako; eta Jaureguik esandakoaren arabera, biak gaixotasunetik sendatu ziren, nahiz eta handik gutxira emakumea hil, eta ziurrenik baita gizona ere.

Izarre baserria (J.C. Astiazarán 1979)

Bisita bakoitzeko 15 erreal ordainduko zitzaizkiola hitzartu zuten. Eta baserrira 51 bidaia egin zituenez, eta horri hornitutako 56 medikamentuak gehitu behar zitzaizkionez, kontua 871 errealera igo zen. Zirujauak Martin Ruiz de Aguirre (Izagirreren koinatua) eta Juan de Loyola kutxagile ofizialarekin^[4] egin zuen kontratua. Bertan ezarri zen gaixoek berek ordainduko zizkiotela ordainsariak, eta, halakorik ezean, koinatuak eta kutxazainak.

Esanguratsua oso, eguneroko bi bisiten xede nagusia gaixoak gosez ez hiltzea zela. Kontratuaren baldintzak hauek ziren: bere eskutik jaten eman behar ziela, eta aldez aurretik 100 erreal aurreratu zitzaizkiola San Antonio egunean, 1597ko irailaren 2an. Zirujauak kobratu nahi zituen bisita guztiak egin ez zituelakoan auzitara jo zuten ordaintzeileek. Lekuko batek dioenez, Sebastianek hitzartutakoa bete zuen, eta jaten ematen zien pertsonalki, beste norbaitek ez zielako jaten eman nahi izan, daukaten gaixotasun arriskutsuagatik... izan ere, ia gehienetan, lekuko horrek zirujau horri Izagirreren etxera joaten laguntzen zuen... hil honen hamahirura arte, sendatzea bertan behera utzi zutela, hau da, sendatutzat jotzen zirelako. Emakume batek jakinarazi zuen berak egiten zuela Juan Ibañez eta bere ahizpa gaixoentzako janaria, eta adierazi zuen kirurgialariak 51 sendatzeak baino gehiago egin zituela.

Martín Ruiz de Aguirrek, Izarreko alaba batekin ezkonduak, Juan Ibáñez eta Ana koinatuen errukiz, gaitza ikusterakoan... behin eta berriz eskatu zion Sebastian Jauregiri, eta azkenean ehun erreal emango zizkiola adostu zuten, Izaguirreko etxe horretara bi bisita egingo zituelako, egunero aipatutakoei janaria eramateko, beharrezko laguntzekin joanez.

Auzian adierazten denez, Izagirreko etxe hori oso bakartuta eta Plasenciako hiribildutik aldenduta dago, legoa batetik gutxi gora behera, eta, beraz, uko egin behar izan zien hiribildu horretan zituen beste aprobetxamendu batzuei. Izagirreko gaixoei laguntza emateko zirujauak uko egin zion, zalantzarik gabe, beste kirurgialari batzuk zaintzeari, eta nolabaiteko arrakasta izan zuen; izan ere, Sebastian zirujau maisua, azken urrian, puntualki joan zen etxe horretara, egunero bi bisita eginez bazkari eta afariarekin, Joan Ibañez eta Ana de Izaguirre horiek osatu dituzten sorospen eta botikak aplikatuz.

Sebastián de Jaureguik irabazitako merezimenduei dagokienez, Izaguirre baserrira iristeko zailtasuna azpimarratzen da, Legoa erdia aldapan gora (distantziaren hiru bertsio desberdin ematen dira), oso bide zakarrean, dena aldapan gora; eta Sebastian horrek Izaguirreko gaixoak artatzen zuenez, ez zutela onartzen beste etxe batzuetan eta herri barruan ez zioten komunikatzerik uzten, beraz hiribildu horretan izan zitzakeen beste bezeroengana joateari utzi zion, eta 30 erreal horien sari eta soldatara bakarrik egon zen.

Domingo de Goenechea 78 urteko lekukoaren arabera, Izagirreko baserriko bederatzi biztanleetatik zazpi hil ziren, haien gorputzez arduratu ziren bi lurperatzailez gain; Ana de Izaguirre, berriz, Iribeko etxetxora eraman zuten, seguru aski bakartuta egoteko. Gaixoek eragindako gastuei aurre egiteko, idi bat saltzea erabaki zuten, eta salmenta horrekin gaixoen gastuak ordainduko zirela aipatu zuten, eta gaixotasunak iraun bitartean zirujauak egindako zainketak berretsi ziren: Martín Ruiz de Aguirre eta Juan Ibáñez de Izaguirre zirujauari eskatu zioten joan zitezela, idi hori saldu eta gero ordurarte zor zitzaionaren erdia kitatuz, eta kalkulatu zuten 22 egunetan bere zerbitzu eta botikak 60 dukat balioko zituztela, eta Joan Ibañez gaixorik eta oheratuta egon zen denbora guztian, bi bisita egin zizkiola.

Baina baziren zirujauaren aurkako testigantzak ere, eta hainbatetan agindutakoa betetzeko falta izan zela leporatzen zioten. Arrazoi askorengatik mamitsua da zaintzaile baten testigantza, kontzejuak gaixoak etxetik atera ezin zitezen jarritakoa. Esan zuenez, Lekuko hau Izagirreko etxe horretako ateetan guardian zegoenez, azken egunetan zirujaua bisitan zebilela, ikusi zuen gaixo horiei afaldu gabe jaitsi zela, eta lekuko honek eta Magdalena de Goenecheak, alargunak, jaten eman zietela.

Halaber, argigarria da Sebastian de Jáuregui zirujaua kontzejuaren soldatapean zegoela, bai izurriteak iraun zuen bitartean, bai aurretik ere, eta gaixotasun kutsakorraren ondorioz soldata igo ziotela, eta hitzartu egin zutela baserriei egindako bisitagatik erreal eta erdi kobratuko zuela. Eta Izaguirre baserria kontratu horren esparru barruan zegoen.

1598ko abuztuaren 23an Juan Ibañez de Izaguirrek egindako testamentua ere badaukagu^[5]. Bertan zioenez, Izagirreko bere etxeko sotoan uzten zituen Maria de Saloguen zenaren bi oheak, Eta nahiz eta lehen beste bi ohe egon, haietako bat erre egin zen, gaixotasun kutsakorra zuen etxekoandrea bertan hil zelako, eta bigarrena, gaixotasun berengatik haurrak hil zirena, atarian dago erretzeko. Testamentua egitean, gaixotasunaren ondorioz hilko zen beldur dela adierazi zuen, eta, beraz, erabaki zuen Izagirreren etxeko eta bere abereen oinordekoa bizirik geratzen zitzaion alaba izango zela, Francisca de Izaguirre.

Testamentua gaixoaren etxean bertan idatzi zen, baina, antza denez, badaezpadako distantziak gorde ziren, izapidea Izagirreren etxeko ateetan betetzen baita, eta agiria sinatzerakoan, ondoezagatik ezin dela egin argudiatu zuen, horrek adierazten duela bai eskribaua bai lekukoak egilearengandik urrun zeudela, kutsatzearen beldurragatik.

Suntsitutako beste familia: Saloguendarrak

Salon baserria (J.C. Astiazarán 1979)

Zirujau bera, izurritearen biktima?

Erreferentziak

↑ Aterpea bilduma (Ttarttalo 2011).
↑ AHPO, I-3699, 72 o. 1580.
↑ AChV PI.Civ., Quevedo (F.) 4471-6, 1598-1600 urteak.
↑ Kulata ekoizlea.
↑ AHPO, I-3770 20 o.

[1] Aterpea bilduma (Ttarttalo 2011).

[2] AHPO, I-3699, 72 o. 1580.

[3] AChV PI.Civ., Quevedo (F.) 4471-6, 1598-1600 urteak.

[4] Kulata ekoizlea.

[5] AHPO, I-3770 20 o.

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

@@ 11. lerroa: / 11. lerroa: @@
 ==Izaguirre baserriko izurridunak==
-Soraluzen gertatu ziren kutsatze kasuen artean, oso deigarria da Izaguirre baserriko inguru txikian gertatutakoa, izurriteak eraginda<ref>AChV PI.Civ., Quevedo (F.) 4471-6, 1598-1600 urteak.</ref>. Jazotakoa 1598ko urriaren 19an zirujauak jarritako ez-ordaintze eskariaren bidez iritsi zaigu. Gaixotasunaren garaian baserri horretako biztanleak artatu zituen zirujaua Sebastián de Jauregui izan zen, Juan Ibáñez Izaguirre eta Ana ahiztari zerbitzuak ematera joan zena. Sendatzeaz gain, zirujauak jaten eman zien, beste inork nahi izan ez zuelako; eta Jaureguik esandakoaren arabera, biak gaixotasunetik sendatu ziren, nahiz eta handik gutxira emakumea hil, eta ziurrenik baita gizona ere.
+Soraluzen gertatu ziren kutsatze kasuen artean, oso deigarria da [[Izagirre baserria (eu)|Izaguirre]] baserriko inguru txikian gertatutakoa, izurriteak eraginda<ref>AChV PI.Civ., Quevedo (F.) 4471-6, 1598-1600 urteak.</ref>. Jazotakoa 1598ko urriaren 19an zirujauak jarritako ez-ordaintze eskariaren bidez iritsi zaigu. Gaixotasunaren garaian baserri horretako biztanleak artatu zituen zirujaua Sebastián de Jauregui izan zen, Juan Ibáñez Izaguirre eta Ana ahiztari zerbitzuak ematera joan zena. Sendatzeaz gain, zirujauak jaten eman zien, beste inork nahi izan ez zuelako; eta Jaureguik esandakoaren arabera, biak gaixotasunetik sendatu ziren, nahiz eta handik gutxira emakumea hil, eta ziurrenik baita gizona ere.
 [[Fitxategi: Izarre_baserria._Ikuspegi_orokorra_02_(Juan_Carlos_Astiazarán_1979).jpg | thumb | 400px | left | Izarre baserria (J.C. Astiazarán 1979)]]
@@ 22. lerroa: / 22. lerroa: @@
 Auzian adierazten denez, ''Izagirreko etxe hori oso bakartuta eta Plasenciako hiribildutik aldenduta dago, legoa batetik gutxi gora behera, eta, beraz, uko egin behar izan zien hiribildu horretan zituen beste aprobetxamendu batzuei''. Izagirreko gaixoei laguntza emateko zirujauak uko egin zion, zalantzarik gabe, beste kirurgialari batzuk zaintzeari, eta nolabaiteko arrakasta izan zuen; izan ere, ''Sebastian zirujau maisua, azken urrian, puntualki joan zen etxe horretara, egunero bi bisita eginez bazkari eta afariarekin, Joan Ibañez eta Ana de Izaguirre horiek osatu dituzten sorospen eta botikak aplikatuz''.
-Abundando en los méritos ganados por Sebastián de Jauregui, se insiste en la dificultad de acceso a la citada casería de Izaguirre, que distaba "media legua cuesta arriba (se dan tres versiones diferentes de la distancia), en camino muy áspero, todo cuesta arriba, y sabe que porque el dicho Sebastián a los dichos enfermos de Izaguirre no le admitían en otras casas ni dentro de la dicha villa le permitían comunicación, por lo cual dejó de acudir a otros aprovechamientos que tuviese en la dicha villa, y estuvo sólo al premio y salario de los dichos 30 reales al día".
+Sebastián de Jaureguik irabazitako merezimenduei dagokienez, Izaguirre baserrira iristeko zailtasuna azpimarratzen da, ''Legoa erdia aldapan gora'' <small>(distantziaren hiru bertsio desberdin ematen dira)</small>'', oso bide zakarrean, dena aldapan gora; eta Sebastian horrek Izaguirreko gaixoak artatzen zuenez, ez zutela onartzen beste etxe batzuetan eta herri barruan ez zioten komunikatzerik uzten, beraz hiribildu horretan izan zitzakeen beste bezeroengana joateari utzi zion, eta 30 erreal horien sari eta soldatara bakarrik egon zen''.
-Sebastián de Jaureguik irabazitako merezimenduei dagokienez, Izaguirre baserrira iristeko zailtasuna azpimarratzen da, "Legoa erdia aldapan gora (distantziaren hiru bertsio desberdin ematen dira), oso bide zakarrean, dena aldapan gora; eta Sebastian horrek Izaguirreko gaixoak artatzen zuenez, ez zutela onartzen beste etxe batzuetan eta herri barruan ez zioten komunikatzerik uzten, beraz hiribildu horretan izan zitzakeen beste bezeroengana joateari utzi zion, eta 30 erreal horien sari eta soldatara bakarrik egon zen.
-Según el testigo Domingo de Goenechea, de 78 años, de los nueve habitantes del caserío de Izaguirre murieron siete, además de dos enterradores que se ocuparon de sus cuerpos, mientras que Ana de Izaguirre fue retirada a la casilla de Iribe, con toda probabilidad para quedar aislada. Para afrontar los gastos provocados por los enfermos se decidió vender un buey y se comenta que con dicha venta se pagarían los gastos de los enfermos, y se ratifican los cuidados que tuvo el cirujano durante la enfermedad: "le rogaron al dicho cirujano Martín Ruiz de Aguirre y Juan Ibáñez de Izaguirre que se acudieran vendiendo el dicho buey con la mitad de lo que hasta aquel día se le debía, y que echaron cuenta que 22 días montaban 60 ducados sus servicios y medicinas, y que todo el tiempo que el dicho Joan Ibáñez estuvo enfermo y encamado, él acudió haciéndoles sus dos visitas".
-Domingo de Goenechea 78 urteko lekukoaren arabera, Izagirreko baserriko bederatzi biztanleetatik zazpi hil ziren, haien gorputzez arduratu ziren bi lurperatzailez gain; Ana de Izaguirre, berriz, Iribeko etxetxora eraman zuten, seguru aski bakartuta egoteko. Gaixoek eragindako gastuei aurre egiteko, idi bat saltzea erabaki zuten, eta salmenta horrekin gaixoen gastuak ordainduko zirela aipatu zen, eta gaixotasunak iraun bitartean zirujauak egindako zainketak berretsi ziren: "Martín Ruiz de Aguirre eta Juan Ibáñez de Izaguirre zirujauari eskatu zioten joan zitezela, idi hori saldu eta gero ordurarte zor zitzaionaren erdia kitatuz, eta kalkulatu zuten 22 egunetan bere zerbitzu eta botikak 60 dukat balioko zituztela, eta Joan Ibañez gaixorik eta oheratuta egon zen denbora guztian, bi bisita egin zizkiola.
-Pero también hay testimonios contrarios al cirujano, al que acusan de que en ocasiones faltó en el cumplimiento de lo prometido. Por varios motivos resulta rico el testimonio de un guarda puesto por el concejo para que los enfermos no pudieran salir de su casa. Dice dicho guarda que "estando este testigo en guardia en las puertas de la dicha casa de Izaguirre, que era a los últimos días que el dicho cirujano visitaba, vió que por haber bajado sin darles de cenar a los dichos enfermos, este testigo y Magdalena de Goenechea, viuda, les dieron de comer a los dichos".
-Baina baziren zirujauaren aurkako testigantzak ere, eta hainbatetan agindutakoa betetzeko falta izan zela leporatzen zioten. Hainbat arrazoirengatik, mamitsua da zaintzaile baten testigantza, kontzejuak gaixoak etxetik atera ezin zitezen jarritakoa. Esan zuenez, "Lekuko hau Izagirreko etxe horretako ateetan guardian zegoenez, azken egunetan zirujaua bisitan zebilela, ikusi zuen gaixo horiei afaldu gabe jaitsi zela, eta lekuko honek eta Magdalena de Goenecheak, alargunak, jaten eman zietela".
-Resulta asimismo ilustrativa la noticia de que el cirujano Sebastián de Jáuregui estaba a salario con el concejo, tanto durante el tiempo de la peste como con anteriori¬dad, y también que a consecuencia de la enfermedad contagiosa se le subió el salario, y que se ajustaron en que por visita que hiciese a los caseríos había de cobrar real y medio, e Izaguirre entraba sometido a dicho contrato.
-Halaber, argigarria da Sebastian de Jáuregui zirujaua kontzejuaren soldatapean zegoela, bai izurriteak iraun zuen bitartean, bai aurretik ere, eta gaixotasun kutsakorraren ondorioz soldata igo ziotela, eta hitzartu egin zutela baserriei egindako bisitagatik erreal eta erdi kobratuko zuela. Eta Izaguirre kontratu horren barruan zegoen.
-Disponemos del testamento que ordenó redactar el 23 de agosto de 1598 el principal implicado en el pleito, Juan Ibáñez de Izaguirre (AHPO, I-3770 f. 20). En el mismo señala que deja en la bodega de su casa de Izaguirre las dos camas de su difunta mujer María de Saloguen, "y aunque había otras dos camas, que ella trajo, una de ellas se quemó por haberse muerto en ella la ama de casa de enfermedad contagiosa, y la otra donde murieron las criaturas de la misma enfermedad está sacada a la puerta para quemarla". Al hacer el testamento señala que teme vaya a fallecer por la enfermedad, por lo que decide que la heredera de la casa de Izaguirre y de su ganado habría de ser su hija superviviente, Francisca de Izaguirre.
-ko abuztuaren 23an Juan Ibañez de Izaguirre (AHPO, I-3770 f. 20). Bertan zioenez, Izagirreko bere etxeko sotoan uzten zituen Maria de Saloguen zenaren bi oheak, "Eta nahiz eta beste bi ohe egon, haietako bat erre egin zen gaixotasun kutsakorra zuen etxekoandrea bertan hil zelako, eta bestea, gaixotasun berengatik haurrak hil zirena, atarian dago erretzeko". Testamentua egitean, gaixotasunaren ondorioz hilko den beldur dela adierazten du, eta, beraz, erabakitzen du Izagirreren etxeko eta bere abereen oinordekoa bizirik geratzen zitzaion alaba izango zela, Francisca de Izaguirre.
-El testamento se redactó en la propia casa del enfermo, pero por lo visto se guardaron las prudenciales distancias, pues el trámite se cumple "en las puertas de la casa de Izaguirre", y a la hora de firmar el documento se excusa de hacerlo "por causa de su indisposición", lo que indica que tanto el escribano como los testigos se mantuvieron alejados del otorgante, debido al miedo al contagio.
-Testamentua gaixoaren etxean bertan idatzi zen, baina, antza denez, badaezpadako distantziak gorde ziren, izapidea "Izagirreren etxeko ateetan" betetzen baita, eta agiria sinatzerakoan, "Ondoezagatik" ezin dela egin argudiatzen da, eta horrek adierazten du bai eskribaua bai lekukoak egilearengandik urrun egon zirela, kutsatzearen beldurragatik.
+Domingo de Goenechea 78 urteko lekukoaren arabera, Izagirreko baserriko bederatzi biztanleetatik zazpi hil ziren, haien gorputzez arduratu ziren bi lurperatzailez gain; Ana de Izaguirre, berriz, Iribeko etxetxora eraman zuten, seguru aski bakartuta egoteko. Gaixoek eragindako gastuei aurre egiteko, idi bat saltzea erabaki zuten, eta salmenta horrekin gaixoen gastuak ordainduko zirela aipatu zuten, eta gaixotasunak iraun bitartean zirujauak egindako zainketak berretsi ziren: ''Martín Ruiz de Aguirre eta Juan Ibáñez de Izaguirre zirujauari eskatu zioten joan zitezela, idi hori saldu eta gero ordurarte zor zitzaionaren erdia kitatuz, eta kalkulatu zuten 22 egunetan bere zerbitzu eta botikak 60 dukat balioko zituztela, eta Joan Ibañez gaixorik eta oheratuta egon zen denbora guztian, bi bisita egin zizkiola''.
+Baina baziren zirujauaren aurkako testigantzak ere, eta hainbatetan agindutakoa betetzeko falta izan zela leporatzen zioten. Arrazoi askorengatik mamitsua da zaintzaile baten testigantza, kontzejuak gaixoak etxetik atera ezin zitezen jarritakoa. Esan zuenez, ''Lekuko hau Izagirreko etxe horretako ateetan guardian zegoenez, azken egunetan zirujaua bisitan zebilela, ikusi zuen gaixo horiei afaldu gabe jaitsi zela, eta lekuko honek eta Magdalena de Goenecheak, alargunak, jaten eman zietela''.
+Halaber, argigarria da Sebastian de Jáuregui zirujaua kontzejuaren soldatapean zegoela, bai izurriteak iraun zuen bitartean, bai aurretik ere, eta gaixotasun kutsakorraren ondorioz soldata igo ziotela, eta hitzartu egin zutela baserriei egindako bisitagatik erreal eta erdi kobratuko zuela. Eta Izaguirre baserria kontratu horren esparru barruan zegoen.
+ko abuztuaren 23an Juan Ibañez de Izaguirrek egindako testamentua ere badaukagu<ref>AHPO, I-3770 20 o.</ref>. Bertan zioenez, Izagirreko bere etxeko sotoan uzten zituen Maria de Saloguen zenaren bi oheak, ''Eta nahiz eta lehen beste bi ohe egon, haietako bat erre egin zen, gaixotasun kutsakorra zuen etxekoandrea bertan hil zelako, eta bigarrena, gaixotasun berengatik haurrak hil zirena, atarian dago erretzeko''. Testamentua egitean, gaixotasunaren ondorioz hilko zen beldur dela adierazi zuen, eta, beraz, erabaki zuen Izagirreren etxeko eta bere abereen oinordekoa bizirik geratzen zitzaion alaba izango zela, Francisca de Izaguirre.
+Testamentua gaixoaren etxean bertan idatzi zen, baina, antza denez, badaezpadako distantziak gorde ziren, izapidea ''Izagirreren etxeko ateetan'' betetzen baita, eta agiria sinatzerakoan, ''ondoezagatik'' ezin dela egin argudiatu zuen, horrek adierazten duela bai eskribaua bai lekukoak egilearengandik urrun zeudela, kutsatzearen beldurragatik.