Jose Gaspar Oregi (eu)

Jose Gaspar Oregi Aranburu
Jaio	Soraluze, 1840
Hil	Donostia, 1916tik aurrera
Profila	Abadea, euskalzalea

Jose Gaspar Oregi Aranburu, soraluzetar abade, olerkari eta euskalzalea, Euskal Herrian sortu zen lehen Euskal Katedraren titularra izan zen (Donostia 1886-1899).

Donostiarako bidea

Jose Antonio Arana Martija euskalzale eta historialariak galdetzen zuenez: Nor zen Gipuzkoan euskararen irakaskuntzarekin arduratu zen apaiz hau? Soraluzen jaioa omen zen, 1840an, Jose Gaspar Oregi Aranburu jauna.

Eta halaxe zen: Jose Gaspar Oregi Aranburu Soraluzen jaio zen, Soraluzen 1840/01/09an. Baina bataio agirian amaren abizena Aramberri agertzen da, eta hortik Jose Antonio Arana Martijaren "Soraluzen jaioa omen zen".

Jose Gasparren gurasoak Hemeterio Celedonio Oregui Zabaleta eta Martina Ygnacia Aramburu Bereciartu izan ziren. Soraluzen ezkondu (1828) eta zortzi seme-alaba izan zituzten, sei mutil eta neska bi: Esteban Maria (1829), Manuel Maria (1831), Francisco Xavier (1837), Jose Gaspar (1840), José Ygnacio (1842), Domingo Maria (1844) eta, azkenik, Francisca eta Fermina bikiak (1847).

Bere bost anaiak eta arreba bat oso gazte hil ziren, gurasoak eta anai-arreba bakarrik uzten. Jose Gaspar 1866.ean apaiztu zen eta, Donostiara bidali zutenean, berarekin eraman zituen gurasoak eta arreba. Gurasoak Donostian hil ziren (1885 eta 1887), eta Polloeko kanposantuan hobiratuta daude.

Olerkaria

Olerkiak

Euskal-Erria: revista bascongadan zortzi olerki argitaratu zituen, 1882.etik 1891.era. Hizkuntza aldetik oso artifizialak dira, neologismoz beteak:

• Iparraguirre-ri (Euskal-Erria 1884).
• Zeruko giltza (Euskal-Erria: revista bascongada 1888).
• Nere amari 1885-garreneko San Jose egunean (Euskal-Erria: revista bascongada 1888).
• Donostiako gorputzdi edo obide santuko obizkira bat (Euskal-Erria: revista bascongada 1888).
• Aita Santu Leon XIII-garrenari, bere Urrezko Eztayetan (Euskal-Erria: revista bascongada 1888).
• Animen egunerako oroimengarria (Euskal-Erria: revista bascongada 1889).
• Laudagarrizko on Klaudio Otaegi zanari (Euskal-Erria: revista bascongada 1890).
• On Marcelino Soroa jaun nere adiskiderik onen onenetakoari 1890-ko Urtarillaren biko bere santu-egun oroigarriyan (Euskal-Erria: revista bascongada 1890).

Bertsoak

Bertso gutxi batzuk ere idatzi zituen. Bi bertso-paper gordetzen dira, gaztelaniazko itzulpena eta guzti:

• 1888 garren urteco... Erregiñ txit maitagarriari Donostian (Tolosa 1888). Maria Kristina Habsburgo-Lorenakoa erreginari aurkeztekoa.
• Ama Birjiñaren zeruetarako igoera eta gure Erregiñaren jaiera (Tolosa 1889).

Honetaz gain, Erreguen aguinteac... hasten diren bertsoen eskuizkribua Baionako Euskal Museoan gordetzen da, Juan de Aizpururi dedikatuak.

Gramatika egitura grafikoak

Hizkuntzalaria

Gramatika zalea

Resurreccion Maria Azkueren Euskal Izkindea / Gramática Euskara oso gustoko zuen, eta agertu zenean (1891) Eskutitz bat artikulua idatzi zuen Euskal-Erria: revista bascongadan, besteak beste berau goraipatuz. Gramatika hau erabili izan zuen Donostiako euskara katedran.

Honetaz gain, Jose Gaspar Oregi euskal esaldiari atzerakarga ematearen bultzatzailea izan zen, eta Pio Maria Mortarak Jose Gaspar Oregiren atzerakarga goraipatu zuen:

Egia esateko, euskal idazleen artean Donostiako abadea den Jose Gaspar Oregui jauna dela euskal posposizioa egokien erabiltzen dutenetako bat, eta benetan desiratzen dut gutzxienez bere metatesi-ereduren bat, nire lagun elizkoi eta ikasiak erakutsitako eskuizkribuetan hainbestetan irakurri eta gozatu ditudanak, Euskal-Errian argitaratu dezala.

Aditza esaldiaren atzekaldean sartzeko joera hau XX. mende hasieran hasi zen, eta aurki hainbat euskalzale eta idazle batu zitzaion: Resurreccion Maria Azkue, Pedro Miguel Urruzuno, Txomin Agirre, Pio Maria Mortara, Sabino Arana, Patrizio Antonio Orkaiztegi... 1919.ean Sebero Altubek legea bihurtu arte.

Hala ere, berrikuntza grafikoak ekarri zizkion gramatika irakaskuntzari, esaldiak eta hitzak mozten eta lotzen, azpiko egitura ezkutua agerian uzteko. Adibide polita geratzen zaigu Maria Kristina erreginari eskainitako 1888 garren urteco... Erregiñ txit maitagarriari Donostian bertsoen dedikatorian, XX. mendean Txillardegik erabilitako era grafikoen aintzindaria eta, agian, jatorria ere.

Etimologi-zalea

Sasoiko euskaltzale askoren moduan, euskara "garbia" nahi zuen, erderakadarik gabekoa. Honek bultzatu zuen hainbat berba asmatzera, euskararen "barne-arauak" jarraituz. Irizpide honek gidatu zuen etimologia aldetik.

1882. urtean Etimologías bascongadas argitaratu zuen Euskal-Erria: revista bascongadan.

Edward Spencer Dogdsonek Euskara. Organ fur die Interessen der Baskischen Gesellschaft aldizkarian idatzi zuenez, Iberi eta Pyrenaei berbandako ipar erroa proposatu zion Jose Gaspar Oregiri, baina honek erpina nahiago zuela erantzun.

Edward Spencer Dogdson berak jaso zuenez, Donostiako bizargile baten atarian "bizartegia eta ille-apainketa" zegoen jarrita, eta Jose Gaspar Oregiri egundoko disparatea iritzi zitzaion: Bizar-ken-degui eta ille-apain-degui behar omen zuen; bere aldetik, Dodgsonek eransten du: "Arrazoia du. Baina XIX.ko euskara askotan basatia eta bitxia da".

Azken tubalista

XVI. mendetik aurrera, tubalismoa zabaldu zen Euskal Herrian eta Espainian: Tubal (Noeren biloba) euskaldunen eta iberiarren lehendabiziko erregea izan zela, eta hainbat herri (hala nola Tafalla) eratu zituen. Are gehiago, berarekin ekarri zuen euskara, Jaungoikoak Adan eta Ebari Paradisuan irakatsitakoa, eta munduko hizkuntza bakarra Babelgo dorrearen anabasa gerratu arte.

Hurrengo mendeetan hainbat euskaldun defendatu zuten teoria hau: Esteban Garibai, Arnaud Oihenart, Manuel Larramendi, Juan de Perocheguy, Pablo Pedro Astarloa, Juan Bautista de Erro, Dominique Lahetjuzan...

Tubalismoaren azken defendatzailea Jose Gaspar Oregi izan zen. Euskararen aldeko hainbat eskutitz publiko eta adierazpen idatzi eta gero, XX. mendeko lehen urtetan bi liburu idatzi zituen:

• ¡Gloriosísimo descubrimiento, reconocimiento y demostración de la lengua paradisíaca en el vascuence!. (Zaragoza 1910).
• A Roma a los pies pontificios de Benedicto XV. (Zaragoza 1916).

Adierazpen eta eskutitzez gain, liburuen muina tubalismoaren defentsa, euskara zela Jaungoikoak Adan era Ebari irakatsitako hizkuntza, eta Babelgo torrearen anabasa baino lehen munduko hizkuntza bakarra izan zela.

Harremanak

Garaiko euskalzale asmorekin harremanetan ibili zen, esateko Marcelino Soroa (Euskal Erria aldizkariaren sortzaile eta lehen zuzendaria), Antonio Arzac (Euskal Erriaren hurrengo zuzendaria), Klaudio Otaegi... Resurreccion Maria Azkuerekin ere izan zituen harreman estuak eta lankide zirenez Bizkaiko eta Gipuzkoako euskal katedretan, Euskal Izkindea igorri zion bizkaitarrak 1891.eko irailaren 26an.

Beste bat Edward Spencer Dodgsonizan zen. Honek olerki bat zuzendu zion, Donostiako gorputzdi edo obide santuko obizkira bat, gero Inscriptions basques : Heuskarazko Scributoak / (Publiées par Edward Spencer Dodgson) izeneko bere liburuan sartu zuela (Madril 1896).

Gorago aipatu denez, Edgardo (aita Pio Maria, nahi bada) Mortararekin ere harremanak izan zituen eta bere idatziak erakutsi zizkion.

Ondorioz, lagunek bi lan eskaini zizkioten, gutxienez: Marcelino Soroak On Jose Gaspar Oregi-ko euskera izkuntzen maisu argidotar jakintsu eta adiskide onenen onenetako jaunari (Euskal-erria 1890) eta Edward Spencer Dodgsonek Lapurtarren euskeraz berso batzuk Oregiko Jose Gaspar Donostian dagoen apez iaunari donkituak (Euskalzale, 1899).

Harpidetzak

Sasoian liburu "tekniko" asko harpidetzaren bidez saltzen ziren eta, argitalpen lanak ahalbidetuaz gain, sistemak aditu zein zaleen arteko harremanak sortzeko balio zuen.

Jose Gaspar Oregik hainbat liburu erosi zituen modu honetan. Esateko, Arturo Campiónen Gramática de los cuatro dialectos literarios de la lengua euskera (1884) liburura harpidetutakoen artean agertzen da, edota Complementos a la obra de Averiguaciones Cantábricas e Ignacianas (1895).

Hamar urte geroago Resurreccion Maria Azkueren Diccionario Vasco-Español-Francés / Dictionnaire basque-espagnol-français (1905) modu berean eskuratu zuen.

Eragilea

Euskaltegien sortzaile

1982.ean Jose Gaspar Oregi saiatu zen Bizkaiko euskara katedra bereganatzen, baina ez zuen lortu.

Alde publikotik ezer lortzen ez zuela ikusita, 1884.eko maiatzean berak sortu zuen "katedra pribatua", Donostian bertan. Hilabete horretan “El Diario Vasco de San Sebastian” egunkarian iragarkia agertu zen, berak sortutako euskarazko eskolen berri ematen.

Orduko egunkari batean, maiatzaren erdialdean, berri hau agertu zen:

Jose Gaspar de Oregui abadeak, euskara irakasteko saiakera eta metodo oso berezien sortzaile euskaltzaleak, bertako hizkuntzaren eskola pribatu bat ezarri berri du gure hirian, gure ustetan ezagutzen dugun lehena.

Inork uste izan du hau zian zela ikastolak sortzeko lehen saiakera, baina Burgoseko egunkari batean Donostiako berria agertu zen, lau urte aurretik datatua (1884/05/09), euskarazko katedraren sorrera azaltzen. Berriemaileak Jose Gaspar Oregiren pertsona eta lana goraipatu eta gero, jende guztia animatzen du (Burgosen?) euskara katedrara joateko:

Euskaras ikasteko
biarda lembizi
maitasun aundiyekin
gogotican asi.

Eta pasa eskero
urte bat edo bi
Euskaldun batek aña
balezake ikasi.

Bi urte geroago Donostiako euskara katedra ofiziala lortu zuenez, pentsatzekoa da "euskaltegi pribatua" itxiko zuela.

Maria Kristina Habsburgo-Lorenakoa erregina

Erreginaren euskara irakasle

Kristina Habsburgo-Lorenakoa, Espainiako erregina-erregeordea, Donostian hasi zen udak ematen. Euskaldunez inguratuta, euskara ikasteko berotu zen.

1887.eko udan Jose Gaspar Oregi hartu zuen irakasle, zeukan ospearengatik aukeratua edota aholkatua. Jose Gasparrek Aieteko kaperan, jauregitik hurbil, igandero ematen zuen meza.

Istorioek diotenez, hasieran dena oso ongi omen zihoan, hiztegia lantzen zutenean, baina ur handiagotan sartu orduko (harrapatzenbaldinbazaitut ikasi behar izan zuenean, esaten da) erreginak etsi egin zuen:

Barkatu, Aita, asko gustatzen zait nire zerbitzari, lorazain, mikelete eta jornalari leialei zuen hizkuntzaz entzutea, baina nago horren moduko beste berba kilometrikoak egongo direla!

Bultzatzailea

Ez bakarrik gauza handitan, gauza txikietan ere eragina izan zuen. Adibidez, 1888. urtean esaldi hau osatzen lagundu zuen Polloeko kanposantuko hilobi batean jartzeko:

JAUNARENGANUNTZ ABIA-BANAIZ OGUEI TA IRU URTEKIN, ANAI ARREBAC AMA GAJOA ARREN EZ AZTU NIREKIN IRASTORZA TA TAPIA ZIRAN NERE DEITURA BICOITZA, YZENA BERRIZ RUPERTA ETA YLL NINTZAN ILLA MAYATZA 1888.

Eta 1889. urteko azken hiruhilekoan liburu bat oparitu zion Donostiako Udal Liburutegiari: Jesusen Biotzaren debozioa erakusteko, Jesusen Konpañiako Aita Sebastian Mendiburuk Nafar-euskaran atera zuan liburutik D. Gregorio Arrue-k Gipuzkoakora itzulia.

Artikulugilea

Inoiz prentsa artikukuak ere idatzi zituen. El correo de Guipuzcoa-n, esateko, 1902.eko Santo Tomas bezperan Maria Kristina Habsburgo-Lorenakoa bere ikasle ohiari gutun irekia idatzi zion, En favor del vascuence izenekoa (1902/12/20).

Biharamonean (1902/12/21), Bilbaoko La Patria astekari jeltzaleak artikulua jasotzen zuen.

Euskara katedraduna

Euskal katedren sorrera

Bigarren karlistadaren porrotaren ostean euskararen aldeko hainbat talde eta ekintza sortu ziren: Asociación Euskera de Navarra elkartea (1877-1883), Fermín Herrán arabarrak bultzatutako Revista de las Provincias Euskeras (1878-1879) aldizkaria, José de Manterola zuzendutako Euskal-Erria: revista bascongada (1880-1918), Fidel Sagarminagaren inguruan bildutako talde bilbotarra…

Aldi berean, euskal literatura eta ikasketak modu sakon eta serioagoan landu ziren: José de Manterolaren Cancionero Vasco (1877-1880) eta Arturo Campiónen Gramática de los cuatro dialectos literarios de la lengua euskera (1884)...

1882: Bilborako hautagaia

Eszenategi honetan, Aldundiek Euskal Katedrak sortzea erabaki zuten. Lehen ahalegina Bizkaian egin zen, 1882.ean, Bilboko Ikastetxe Politeknikoan, eta Jose Gaspar Oregi hautatu zuten horrerarako. Halaxe jasotzen zuen Euskal-erria aldizkariak:

Datorren ikasturtean, Juan Agustin de Goya jaunak Bilbon zuzentzen duen ikastetxe politeknikoan euskararen lehen katedra zabalduko da; eta, gure berrien arabera, Jose Gaspar de Oregui euskalzale ezagunaren ardurapean.

Berria Ameriketara ere heldu zen. Montevideoko Laurac-bat aldizkariak zioenez:

Euskaldun on guztien gogo sutsua egitear dago. Bilboko Ikastetxe Politeknikoan euskararen katedra bat ezartzeaz ari naiz, Jose Gaspar de Oregui abade ilustratuaren eskutik. Gotzainak Oregui jaunari Bilbon bizitzen jartzeko baimena ematea baino ez da falta.

Baina azkenean Bilboko izendapena ez zen gauzatu, eta Jose Gaspar de Oregui katedra barik geratu zen.

1884: Donostiako "katedra pribatua"

Gorago azaldu denez, alde ofizialetik ezer lortzen ez zuenez, 1884.eko maiatzean "katedra pribatua" (gaur egun euskaltegia) zabaldu zuen Donostian, euskara irakasteko.

Bi urte geroago katedra ofiziala eskuratu zuenez, pentsatzekoa da "katedra pribatua" itxiko zuela.

1884: Gasteizerako saiakera

1884. urterako, berriz, Arabako Aldundiak sortua zuen Euskara Katedra Gasteizko institutuan, baina katedratikoa izendatu gabe zegoen oraindik. Eta Jose Gaspar de Oreguik idatzia aurkeztu zuen, katedratiko izendapena beretzat eskatuz.

Eskaera Arabako Aldundiko bilerara heldu zen, eta 1884.eko azaroak 11an atzera bota zuten, Fomento Ministerioak ez zuela oraindik aipatutako katedra onartu eta.

Instituto zaharreko kokapena, Garibai eta Andia kalegurutzean

1886-1899: Donostian katedraduna

1884.eko azaroan Gipuzkoako Aldundiari laguntza eskatu zion euskarari buruzko hainbat lan argitaratzeko, eta euskal katedra sortzerakoan lan hauek kontutan hartzeko.

Bi rute geroago, 1886.eko ekainaren 7an, Gipuzkoako Aldundiak lehen euskal katedra sortu zuen Donostiako institutuan, urteko 1.500 pezetako soldatarekin. Helburua ikasleek euskaraz irakurtzen eta deklamatzen ikastea zela, eta mimikan eta eszenako mugimenduetan jantzi zitezela. Atzetik etorri ziren beste Aldundiak; Bizkaiakoak, esateko, hiru sortu zituen: probintziako institutuan, maistren Eskola Normalean eta Barakaldoko Arte eta Ofizioen Eskolan.

Gipuzkoako Aldundiak lehiaketa zabaldu zuenean pertsona bakarra aurkeztu zen, Jose Gaspar Oregi Aranburu, eta katedraduna izendatu zuten.

Katedraren ikasleak 1886-1891 (AGAPCAE)

Euskarazko katedra irailak 17an abiatu zen eta, berria zelako edo, lehen ikasturtean 38 ikasle izan zituen. Eta osteko udan (1887) oso ikasle ospetsua izan zuen: Kristina Habsburgo-Lorenakoa erregina bera.

Baina Jose Gaspar Oregik ez zuen asmatu ikasleak erakartzen: erabiltzen zuen irakasteko metodoa eta irakasten zuen euskara motagatik (bere lagun Azkueren bizkaierazko Euskal Izkindea / Gramática Euskara erabiltzen zuen) hurrengo urtean ikasle kopuru erdia baino gutxiago izan zuen, eta urteekin kopurua oraindik gehiago jaitsi zen.

Honetaz saminduta, Jose Gasparrek halaxe idatzi zion Azkueri 1891.ean:

Nire, ai!, Donosti dontsu onetan Euskarak duan baño ikasle geiago ez izatea ezin geiagoraino mingarri bazait ere, zeñi erakutsi daukadan bitartean, gure ikastegi onetako argijariorik onena paregabeko zure Izkinde bikan au izango zaigu.

Azkenean, eta arrakasta faltarengatik, 1899.ean Gipuzkoako Aldundiak bertan behera utzi zuen katedra.

Azken urteak

1889. urtean, gutxi gora behera, berak eta arrebak zeukaten guztia eman zuten Artzai Ona eliza altzatzeko: 87.790 erreal.

Gerora, parrokia horretan aritu zen presbitero. Honetaz gain, aldi berean haundiki batzuren kapilaua zen, Alkain familiarena, esateko.

1905.eko Gasteizko Gida Eklesiastikoan Buen Pastorreko koadjutorea agertzen da, eta bost urte geroago bertan jarraitzen zuen (1910).

1926. urtean, artean 86 urte zituela, Aieteko eliza berriaren ardura hartu omen zuen, beti Artzai Onaren koadjutore zela. Aurretik ermita zegoen bertan, eta Ameriketan aberastutako Jose Areitio eta Maria de la Arena andragizonek eliza berria ordaindu zuten; 1926.eko irailak 14an Zakarias Martinez Gasteizko apezpikuak eliza sagaratu zuen eta Jose Gaspar Oregik bere lan berriak hasi zituen.

Hiltzerakoan gurasoak zeuden hilobian lurperatu zuten, Polloeko Santa Klara kaleko 39an hain zuzen.

Zoritxarrez, hilobia emakida baten bidez lortua zuen eta, epea bete zenean emakida inork berritu ez zuenez, bertako hezurrak atera zituzten. XX. mendeko erdialdean beste familia batek hartu zuen lekukoa (Acero Mercado familia, hain zuzen).

Jose Gaspar Oregiren hilobia izandakoa, Donostiako Polloen

Lanak

Olerkiak, bertso-paperak, artikuluak eta liburuak idatzi zituen, baina oso gutxi argitaratu zituen,

Gorago jaso den moduan, zortzi olerki gordetzen dira, zortziak Euskal-Erria: revista baskongadan agertuak. Honetaz gain, bi bertso-paper ere idatzi zituen, Tolosako Eusebio Lopez inprimategian argitaratuak.

Bi artikulu gordetzen dira, hauek ere Euskal-Erria: revista baskongadan agertuak:

• Etimologías bascongadas. (Euskal-Erria: revista bascongada 1882).
• Eskutitz bat. (Euskal-Erria: revista bascongada 1891).

Eta bi liburu, euskararen apologia eginez:

• ¡Gloriosísimo descubrimiento, reconocimiento y demostración de la lengua paradisíaca en el vascuence!. (Zaragoza 1910).
• A Roma a los pies pontificios de Benedicto XV. (Zaragoza 1916).