«Francisco Iturriaga (eu)»: berrikuspenen arteko aldeak

    Sorapediatik
    No edit summary
     
    (Erabiltzaile berak tartean egindako 54 ekarpen ez dira erakusten)
    7. lerroa: 7. lerroa:
    }}
    }}


    Francisco Iturriaga ''Otxabo'' bigarren karlistadaren gerrilari izan zen, Astigarraga inguruan aritu zen partida<ref>Gerrilarien taldea, buruzagi edo ''cabecilla'' baten aginpekoa.</ref> karlista baten burua.
    Francisco Iturriaga ''Otxabo'' bigarren karlistadako gerrilaria izan zen, Astigarraga eta Hernani inguruan aritu zen partida<ref>Gerrilarien taldea, buruzagi edo ''cabecilla'' baten aginpekoa.</ref> karlista baten burua.
     
    Mikelete sarjentua postua lagata, 1874.eko maiatzean partida osatu zuen eta gogor aritu zen hurrengo hilabeteetan, 1875.eko otsailean besoan zauritu zuten arte.
     
    Orduan atzeguardiara pasa izan behar zuen eta 1876.ean, gerra galduta, Frantziara erbesteratu zen. Hurrengo urtean Madrila aurrera eta atzera ibili omen zen, gobernu liberala eta karlisten artean bitartekari lanetan.
     
    Azkenean, indultua lortuta, Madrila pasa zen bizi izatera. Handik gutxira, atrako batean hil egin zuten.
     
     
    ==Iturriak==
    Francisco Iturriaga ''Otxabo''k ez zuen testigantza zuzenik laga. Eta heldu zaizkigun berri gehienak orduko prentsa liberalean agertutakoak dira eta, beraz, ez aldekoak. Prentsa karlistan, berriz, ez zuten ia aipatu.
     
    Beren soldaduengatik ere lekukotasun gutxi jaso da. Gutxi, baina esanguratsuak: ''Gizon gaiztoa zan''<ref>''Karlisten eta liberalen gerra-kontaerak''. Francisco Apalategui Igarzabal (Auspoa 2005, Antonio Zavalaren argitalpena).</ref>.
     
    Erabilitako iturriak ikusteko, sakatu [[Media:Francisco Iturriaga (Otxabo). Iturriak.pdf| ''hemen'']].




    13. lerroa: 27. lerroa:
    Madrilgo prentsa liberalaren arabera, Santa Kruz apaizaren parekoa zen:
    Madrilgo prentsa liberalaren arabera, Santa Kruz apaizaren parekoa zen:


    ::''…nahiz eta Santa Kruzek eta Otxabok aurreko gerretan egindako krudelkerien aurrean inolako karlistek ez den inoiz zorabiatu<ref>[https://hemerotecadigital.bne.es/hd/es/viewer?id=db6b2f5b-25ba-4029-ab3b-041b386bd3b4&page=2 La Época (Madrid. 1849). 26/1/1900, nº 17.829].</ref>.
    ::''…nahiz eta Santa Kruzek eta ''Otxabo''k aurreko gerretan egindako krudelkerien aurrean inolako karlistek ez den inoiz zorabiatu<ref>La Época (1900/01/26).</ref>.


    Karlisten kontrako bertsolariek ere biak lotzen zituzten. 1874. urteko abuztuan, Otxaboren partida sortu eta hilabetetara, Serafín Barojak "Karlistaren panparroikeria" bertsoak argitaratu zituen<ref>''Karlisten bigarren gerrateko bertsoak'' (Antonio Zavala 1997). Serafin Barojaren bertso hauek Joseba Tapiaren ''Eta tira eta tunba'' diskan agertzen dira.</ref>. Laugarren bertsoak halaxe dio:
    Karlisten kontrako bertsolariek ere biak lotzen zituzten. 1874. urteko abuztuan, ''Otxabo''ren partida sortu eta hilabetetara, Serafín Barojak "Karlistaren panparroikeria" bertsoak argitaratu zituen<ref>''Karlisten bigarren gerrateko bertsoak'' (Antonio Zavala 1997). Serafin Barojaren bertso hauek Joseba Tapiaren [https://www.josebatapia.eus/release/eta-tira-eta-tunba/ ''Eta tira eta tunba''] diskan agertzen dira.</ref>. Laugarren bertsoak halaxe dio (bertsoa entzuteko, sakatu [[Media:Otxabo. Karlisten panparroikeria (Joseba Tapia 2010).mp3| ''hemen'']]):


    ::Zazpi sakristau, amabi alper,  
    ::Zazpi sakristau, amabi alper,
    ::ogei basarritar babo,  
    ::ogei basarritar babo,
    ::Jauregi buru, Santa Kruz gero,  
    ::Jauregi buru, Santa Kruz gero,
    ::azkenik berriz Otxabo,  
    ::azkenik berriz ''Otxabo'',
    ::erlijiyua aitatu ezkero  
    ::erlijiyua aitatu ezkero
    ::basarritarrak akabo!  
    ::basarritarrak akabo!


    Serafin Barojaren semeak, Pío Barojak, aitaren ipuinak gogoratzen zituen:
    Serafin Barojaren semeak, Pío Barojak, aitaren ipuinak gogoratzen zituen:


    ::Donostiaren inguruan ari zen Otxabo buruzagiaren istorioak gogoratzen ditut, nire aitari entzundakoak...<ref>''Desde la última vuelta del camino. Memorias'' (Pío Baroja 1944).</ref>
    ::''Donostiaren inguruan ari zen ''Otxabo'' buruzagiaren istorioak gogoratzen ditut, nire aitari entzundakoak...''<ref>''Desde la última vuelta del camino. Memorias'' (Pío Baroja 1944).</ref>


    [[Fitxategi: Otxabo._Felipe_V_(Segovia_1744).jpg | thumb | right | 300px | Felipe V.ak jaulkitako otxaboa (Segovia 1744)]]


    ==Gerra aurreko urteak==
    ==Gerra aurreko urteak==
    33. lerroa: 49. lerroa:
    Melchor Francisco Yturriaga Unamuno Soraluzen jaio zen, 1839. urtean, lehen karlistada bukatzen ari zela. Gurasoak Ramon Yturriaga Legarizti eta Maria Bauptista Unamuno Unamuno izan zituen. Familiaren ezizena ''Otxabo'' zen<ref>Otxaboa Espainiako txanpon zaharra zen, XVII. mendean sortua, kobrezkoa eta bi marabedi balio zuena. Urteekin gero eta pisu gutxiagorekin egiten ari ziren, eta azkenak XIX. mendearen erdialdean egin zituzten.</ref>.
    Melchor Francisco Yturriaga Unamuno Soraluzen jaio zen, 1839. urtean, lehen karlistada bukatzen ari zela. Gurasoak Ramon Yturriaga Legarizti eta Maria Bauptista Unamuno Unamuno izan zituen. Familiaren ezizena ''Otxabo'' zen<ref>Otxaboa Espainiako txanpon zaharra zen, XVII. mendean sortua, kobrezkoa eta bi marabedi balio zuena. Urteekin gero eta pisu gutxiagorekin egiten ari ziren, eta azkenak XIX. mendearen erdialdean egin zituzten.</ref>.


    Zazpi anai-arrebatan zaharrena izan zen: Melchor Francisco (1839/08/23), Jose Sebastian (1841/10/05), Jesusa (1844/01/14), Josefa Antonia (1846/01/15), Antonio Agustin (1849/05/22), Juan Jose (1851/08/20) eta Manuela Eusebia (1854/03/05).
    Zazpi anai-arrebatan zaharrena izan zen: Melchor Francisco (1839), Jose Sebastian (1841), Jesusa (1844), Josefa Antonia (1846), Antonio Agustin (1849), Juan Jose (1851) eta Manuela Eusebia (1854).


    ===Mikelete sartu===
    ===Mikelete===
    Bizimodua ateratzeko, Francisco Iturriaga Mikelete sartu zen (1857 eta 1864 artean). Ezkongabea zen, eta ostean ere ez zen ezkondu (Mikeleteen Arautegiak mikelete ezkonduak debekatzen zituen eta!).
    Bizimodua ateratzeko, Francisco Iturriaga Mikelete sartu zen (1857 eta 1864 artean). Ezkongabea zen, eta ostean ere ez zen ezkondu (Mikeleteen Arautegiak mikelete ezkonduak debekatzen zituen eta!).


    56. lerroa: 72. lerroa:




    ==Astigarragako partida berria==
    ==Astigarragako partida berria (1874)==
    Partidako ekintzak
    ===Bigarren karlistadaren hasiera===
    Lehen ekintzak
    1868. urtean Isabel iI.a bota zutenetik, Espainiako erresuma pilpilean zegoen: erregezaleak, karlistak, errepublikarrak, federalistak, kantonalistak... denetik zegoen, eta ematen zuen dena zela posible.
    Ekintzak orokorrean
    Zauria
    Bitartran, Otxabo ordezkoa
     
    Otxabo
     
    Gerra bukaera
     
     
    Madrilen hil
     
     
     
     
     
     
     
     
     
     
     
     
     
    Helburua, zaintza eta zerga bilketa. 1861an 160 ziren, eta gerra hasimzenean 600 sartu ziren. Batzik karlisten lerroetara pasa zirn (Ochavoren kasua), eta bolondres loberal batzuk ajunratu zitzaien, Batallon de Mileketes Volunrarios osatuz (720 gizon, horieratik 400 mikelete).
     
     
     
     
     
     
     
     
     
     
     
    Lehen urteak
     
     
     
     
    Hasierako ekintzak
     
    Nahiz eta aurrerik beste saiakera egin, urte berean, 1873.eko uztailak 16an Carlos VII, karlisten erregegaia, Zugarramurdiko muga zeharkatu zuen, bigarren karlistadari hasierññña emanez.
     
     
    Partidakoa. Gizon gaiztoa zan. Plazentzitarra. Mikelete izandakua. Mikeleteen diruakin iges egin ta etorri zan gure artera.
     
    Karlisten eta liberalen gerra-kontaerak (Francisco Apalategui Igarzabal 2005, Antonio Zavalaren argitalpena). H. Tomás Lizarralde
     
    De las partidas. Era un hombre malo. Natural de Placencia (de las Armas). Había sido miquelete. Huyó con el dinero de los miqueletes y se vino a nosotros.
     
     
    ¿Será moruno? Ya hay un nuevo cabecilla carlista en campaña. Se llama Ochavo. Una de sus primeras hazañas ha sido apoderarse de 4.000 reales en una casa particular. Ochavo ha demostrado con este acto que le agradan demasiado sus homónimos.
    La Cronica Meridional 10/05/1874 num 4.244
     
     
    Del Diario de San Sebastián del 27 tomamos las siguientes noticias:
    “Ayer desde antes del amanecer se situaron algunos facciosos en una de las casas del paseo de Atocha, y yendo a las siete de la mañana hacia su casa dos voluntarios, sospecharon, por algunos indicios, la emboscada que se les preparaba, retrocediendo acto contínuo a la ciudad. Entonces los facciosos les hicieron algunos disparos, así como hacia el fortín del puente, dando algunas balas en las primeras casas de la calle de Oquendo, y una en el mercado, sin que por fortuna lastimaran a nadie. De los fuertes de Concorrones y San Bartolomé se les hizo algunos disparos que ahuyentaron a los carlistas. Salió a los pocos momentos la compañía volante al mando del infatigable Arcelus, y después de recorrer varios montes, dió alcance a unos 50 acciosos mandados, según se cree, por el ex-miguelete Ochavo, los cuales se pusieron en fuga y se dispersaron atravesando algunos de ellos muy de prisa el río Urumea.”
    El Gobierno (28/04/1874)
    https://hemerotecadigital.bne.es/hd/es/viewer?id=c22ed485-b588-48a7-9bc6-c0ad72e35fbb
    La Discusiòn (Madrid, 1/5/1874)
     
     
    “A la una de la madrugada de hoy se ha presentado el cabecilla Iturriaga, conocido como Ochavo, con unos 40 hombres, en la casa de campo del Sr. Arzac, titulada Banderas, ha hecho que las criadas abrieran las puertas y se ha llevado dos fardos de ropa blanca por valor de unos 4.000 rs. diciendo que la necesita para hacer morrales a sus muchachos y las camisas para que puedan mudarse. Las muchachas se han llevado el correspondiente susto por la dureza con que se han presentado los latro-facciosos.”
    El Gobierno (28/04/1874)
    https://hemerotecadigital.bne.es/hd/es/viewer?id=c22ed485-b588-48a7-9bc6-c0ad72e35fbb
    La Discusiòn (Madrid, 1/5/1874)
     
     
    San Sebastián
    D. Antonio Pinazo, Juez de primera instancia del partido de esta ciudad.
    Hago saber que por la presente requisitoria cito, llamo y emplazo al cabecilla carlista que se  apellida Iturriaga, conocido por Ochavo, y demás individuos de su partida que le acompañaban en la madrugada del 17 de Abril último, para que en el término de nueve días. contados desde su inserción en la GACETA DE MADRID, comparezcan en este Juzgado a prestar sus respectivas declaraciones indagatorias en causa que contra ellos instruyo sobre sustracción de ropas y otros efectos de la casa de campo de D. Manuel Arzac, y 80 pesetas y 16 pares de alpargatas a D. José Gabarrain; apercibidos de que no hacerlo así seguirá su curso en rebeldía, parándoles el perjuicio que haya lugar.
    Dada en San Sebastián a 8 de Mayo de 1874 -Antonio Pinazo.- Por su mandado,
    Ramon Antonio de Guereca
    Gaceta de Madrid num 148 (1874/05/28)
     
     
    Los carlistas no pueden pasar un dia sin cometer un acto de salvajismo, cuya gloria solamente está reservada para ellos. Ayer tarde, sobre las seis, cuando cesaba el combate, se presentó el bárbaro Ochavo con su cuadrilla de cafres en el alto de Erreca y casa de Lasalla, y todos a la vez hicieron una descarga sobre la multitud de mujeres y niños, apiñados delante del Cursaal, en el momento que volvían los coches de la Cruz Roja, y sobre toda la Avenida de la Libertad sin que, casi milagrosamente, hiriesen a nadie las balas, que fueron a dar en la misma fachada del hospital de sangre y en otras casas de la avenida.
    A dos niñeras, cada una con su criatura, atravesaron las sayas sin rozar siquiera el cuerpo: a una señora que estaba tranquilamente en el balcon le pasó rozando una bala; otra dió en medio de un grupo de niños que estaba jugando. Este rey de las selvas, que se promete hacernos felices, quiere, sin duda, darnos muestras de su magnanimidad asesinando seres indefensos e inocentes. ¡Y aún hay quienes se creen honrados con defenderle!
    El Gobierno (03/06 /1874)
     
     
    La partida de Ochavo que anteayer á las siete de la tarde hizo fuego sobre esta ciudad desde la cochera de Alonso Martinez,—y no desde Erreca y casa de Lasala, como ayer dijimos equivocadamente—vino desde Loyola por el puente de piedra y por debajo de Aldapa. Estaba en combinación con la partida de Lucía, que desde Amezagaña vino por cima de Aldapa y se encontró con la primera que regresaba después de la descarga, junto á casa de Serres en el alto de Piñuela. Ambas se retiraron por sus respectivos caminos. Hoy se decia que andaban hacia Loyola.
    https://hemerotecadigital.bne.es/hd/es/viewer?id=b03dbf3c-5e13-4189-95b2-23056319d0f7&page=2
    Boletín de comercio (Cantabria). 3/6/1874, n.º 126
     
     
    Cuarenta y ocho arrobas de ochavos ha recogido el inspector señor Bueno, según dice La Correspondencia. Todos esos ochavos se podían dar por coger á Ochavo, apreciable cabecilla carlista. Este caballero, para vengar sin duda la prisión de sus semejantes, ha mandado hacer fuego á su partida sobre un grupo de niños. Por falta de barbaridades no dejará de llegar á cuarto. No hay un cabecilla carlista que valga lo que esos dos maravedises.
    https://hemerotecadigital.bne.es/hd/es/viewer?id=c325dfc0-023d-4b7c-8385-0e4010efd733&page=3
    La Iberia (Madrid. 1868). 4/6/1874
     
     
    Ayer se encontraba Ochavo con dos compañías de facciosos hacia la venta de Astigarraga
    https://hemerotecadigital.bne.es/hd/es/viewer?id=2a96c457-4139-43d1-a422-d73fa0e65542&page=3
    Boletín de comercio (Cantabria). 10/6/1874, n.º 131
    La Igualdad (Madrid. 1868). 12/6/1874
     
     
    Según El Diario de San Sebastián, el cabecilla Ochavo, se encontraba con dos compañías de facciosos cerca de la venta de Astigarraga.
    La Paz de Murcia (13/06/1874)
     
     
    En las cercanias de Astigarraga el cabecilla Ochavo ha sido herido por la espalda.
    https://hemerotecadigital.bne.es/hd/es/viewer?id=e91903aa-a266-4056-ba65-8fbc414d6e54&page=2
    La Igualdad (Madrid. 1868). 14/6/1874
     
     
    Dice el Diario de San Sebastian: Han sido puestos en libertad los paisanos detenidos el domingo en el camino de Hernani por el cabecilla "Ochavo" y su gente; en cuyo poder quedan todavía dos movilizados y dos individuos de tropa.
    Las mujeres de Andoain, al ver entrar en dicha villa a aquellos desgraciados apresados, los insultaron miserablemente, apostrofando a los suyos para que los mataran.
    https://hemerotecadigital.bne.es/hd/es/viewer?id=4559bb5f-6e33-4b39-91fe-aecc31950242
    La Discusión (Madrid. 1856). 28/6/1874, n.º 1.770
     
     
    Ekintzak eta partidaren bizimodua
     
    -Ni Otxaboren partidan ibilli nitzan. Otxabo, mikeleteetan sarjento izanda, konpañiko diruak jokuan galdu ta guregana etorria zan. Kapitan egin zuten.
    Guk prakak ta txapela gorriak, mikeleteak bezela. Kapatxoa ez izatea. Beste karlistak ez zuten bada praka gorririk. Ez; guk bakarrik.
    Oiartzungo parean eritu niñuten. Lepo ondotik bala sartuta ta saiatsetik írten.
    -Zenbat ziñaten partidan?
    -40-ren bat.
    -Nun lo egiten zenuten?
    -Ez gen un toki jakiñik. Batzutan Santiyon. Baita eliz barrenen ere. Besteetan basarrietan.
    -Zertan aritzen zíñaten?
    -Ibílli; batzuetan gabez, bai egunez ere. Ergobitik Errenterí gañera, Loiola, Mirakruz ta ... Errekonozímentuak egin. Zubí ondoetan goardiak (paisanoak) ipíñi. Gabeko bat-batekorík egin ez zitzaten mikeleteak (sorpresas nocturnas). Al bazan, prisionero bat edo beste egin ta ..
     
    Karlisten eta liberalen gerra-kontaerak (Francisco Apalategui Igarzabal 2005, Antonio Zavalaren argitalpena). Laureano. Altzakoa. 1933.eko abenduaren 17an hilda.
    Gizon luxe giyarra. 80 urte. Iturritik ura zeraman baratza-ontzi baten
     
    -Yo anduve en la partida de Ochabo. Ochabo, que había sido sargento con los miqueletes, perdió en el juego los dineros de la companía y se pasó a nosotros. Le hicieron capitán.
    Nosotros (llevábamos) pantalones y boina rojos, como los miqueletes. Que no teníamos esclavina. Los demás carlistas no usaban pantalones rojos. No; sólo nosotros.
    Me hirieron cerca de Oyarzun. La bala entró por el cogote y salió por el costado.
    -¿ Cuántos eran ustedes en la partida?
    -Unos cuarenta.
    -¿Dónde dormían?
    -No teníamos sitio fijo. A veces, en Santiyo. También dentro de la iglesia. Otras veces, en los caseríos.
    -¿En qué se empleaban?
    -En caminar; a veces de noche, pero también de día. De Ergobia hasta (situarnos) encima de Rentería, Loyola, Miracruz y... Practicar reconocimientos. Junto a los puentes poníamos guardias, paisanos. Para que los miqueletes no nos hicieran sorpresas nocturnas. A ser posible, hacer algún que otro prisionero …
     
     
    Dice el Diario de San Sebastián con fecha 3: “El individuo á quien secuestraron ayer los carlistas, apaleándolo bárbaramente por el delito de no haber querido acudir á las filas carlistas, en donde tiene otros dos hermanos, según se nos asegura, fue recogido en el más triste estado y conducido á esta ciudad.
    Un pequeño destacamento de voluntarios y tropa recogió por orden del general Loma a 12 caseros de los más influyentes de las inmediaciones al punto en donde se cometió el crimen, los cuales han sido conducidos á esta ciudad, imponiéndoseles a 1.000 rs. de contribución con objeto de indemnizar en cuanto se pueda á aquel desgraciado y a los otros dos que fueron también heridos por los mismos carlistas de la partida de Ochavo.”
    https://hemerotecadigital.bne.es/hd/es/viewer?id=97644a2e-6946-4e11-8f7b-42fb898230a6&page=4
    El Imparcial (Madrid. 1867). 6/8/1874
     
     
    Segun noticias de origen carlista, las bajas de estos en ocasion del relevo de la guarnición de Astigarraga fueron seis muertos y cinco heridos.  Ochavo ha desaparecido desde entonces, diciéndose que se encuentra herido de un casco de granada, de cuyas resultas ha habido que amputarle un brazo.
    https://hemerotecadigital.bne.es/hd/es/viewer?id=83e894b0-9137-4d45-b758-814ca4bbb7a9&page=2
    Boletín de comercio (Cantabria). 18/8/1874, n.º 187
     
     
    Hoy habla La Correspondencia de un nuevo cabecilla llamado Media Onza.
    ¡Infeliz!
    Cuando ha desaparecido Ochavo de entre los suyos, ¿cuál será su suerte?
    Con tal valor no es posible estar mucho tiempo entre carlistas.
    https://hemerotecadigital.bne.es/hd/es/viewer?id=4dee2c83-9d58-473e-b7df-49f0cbe78b6b&page=4
    La Iberia (Madrid. 1868). 25/8/1874
     
     
     
    El Sr. Chopered, ex-vicario de Astigarraga, se encuentra hace días en Santiagomendi, habiéndose hospedado en el caserío de Artola, en compañía del cabecilla Ochavo.
    https://hemerotecadigital.bne.es/hd/es/viewer?id=bce15417-3b5a-47b6-a120-f14b1e0009bf&page=3
    La Época (Madrid. 1849). 26/9/1874, n.º 8.015
     
     
     
    Persona llegada a San Sebastián, de sus alrededores, asegura que el cabecilla Ochavo ha sido muerto por los facciosos.
    El Gobierno (Madrid 1872) 29/9/1874, nº 828
     
     
     
    Anteayer hubo mucho fuego por la parte de Astigarraga entre las fuerzas de Rentería que iban a relevar a aquella guarnición, y la partida que manda el jefe Iturriaga (Ochavo), el cuál no tendría a su mando más de cincuenta o sesenta hombres.
    Con esta pequeña fuerza contuvo a los numerosos soldados de la república, causándoles algunas bajas, a pesar del fuego nutrido de fusilería y artillería que aquellos hicieron sobre nuestro destacamento.
    El Cuartel Real 19/11/1874
     
     
    El lunes se presentaron solicitando indulto a la avanzada de Alcolea dos facciosos de la partida Ochavo, el uno de Loyola y el otro de Alza.
    También en Rentería se presentaron tres de la misma partida.
    https://hemerotecadigital.bne.es/hd/es/viewer?id=9c48a70e-ca0c-4c16-b1c8-f4c1d4079cc6
    La Discusión (Madrid. 1856). 30/10/1874, n.º 1.877
     
     
    Algunos individuos de la partida del Ochavo estaban ayer por la otra parte del túnel de Loyola.
    https://hemerotecadigital.bne.es/hd/es/viewer?id=d3c7a3b3-dd21-4ebe-9c22-83488dceba5e&page=2
    Boletín de comercio (Cantabria). 19/11/1874, n.º 266
     
     
    Dice una carta de San Sebastián del 25 de Noviembre:
    "En el monte de San Marcial en Irun, en el sitio donde los carlistas tuvieron sus baterías, están los miqueletes construyendo un fuerte en regla: al cabecilla Ochavo se le ordenó que con su gente atacase este fuerte apoderándose de él y de la fuerza que lo construye; asi trató de hacerlo en el dia de ayer, pero la Providencia quiso que en Irun tuviesen las autoridades oportuno aviso del proyecto y por lo tanto se adoptaron las precauciones convenientes para recibir a los carcas con los honores de ordenanza; al efecto se dió aviso a los miqueletes que dejaran los útiles de trabajar y tomaran en cambio sus fusiles, fingiendo no obstante que trabajaban, y una compañía del regimiento de Murcia fue a emboscarse en punto a propósito para saludarles al paso; vinieron, pues, los carlistas monte arriba, quedándose Ochavo, que es muy valiente, para robar a infelices viajeros y apalear mujeres después de ultrajarlas, a respetable distancia del alcance de fusil, para que no peligrase su existencia, y al llegar cerca del fuerte se lanzaron a la carrera, bayoneta armada, gritando como lobos hambrientos; los miqueletes, prevenidos, los recibieron con una descarga, y otra, y otra, y aquello sí era correr para atrás gritando "traicion"; pero el entusiasmo subió de punto cuando al pasar en completa dispersión por delante de la compañía emboscada recibieron un par de andanadas. Aquello era más que una multitud de hombres una bandada de golondrinas, y aún estas no los darían alcance a todo volar. Aquello ha sido un destrozo imposible de describir, pero con otro igual, se queda Ochavo sin gente que mandar."
    https://hemerotecadigital.bne.es/hd/es/viewer?id=6e7e85b1-eec6-41ae-a4c6-72abc7e50101&page=2
    El Imparcial (Madrid. 1867). 3/12/1874
     
     
    Acción de Irun. Viendo el enemigo esta insistencia trató de nuevo de envolvernos por Zavalmide y por la parte de Santiagomendi, con lo cual hubiera conseguido cortar la retirada de los que continuaban defendiéndose en San Marcos y Choritoquieta. En la parte de Santiagomendi sostuvo valientemente su posición el comandante de la partida volante D. Francisco Iturriaga, y no teniendo fuerzas de que disponer para proteger mi derecha, adelante la compañía de ingenieros… (Declaración de Cevallos en el proceso que se le formó)
    Historia contemporánea: annales desde 1843 hasta la conclusion de la última guerra civil (Antonio Pirala 1879).
     
     
    Amusko-Etxeberrin
    Orio aurrez-aurrez dago.
    -Aizu: azpeitiarrak Amusko-Etxeberrira jundakoan, zeñek egin zien su?
    -Otxaboren partidakoak. (Begira Azpeitiko Artzaiak esandakoak. Cuaderno III).
    Gero, orratik, gogorkiro egon ziran Amuskon. Bi etxe dira: Urkiti ta Amusko-Etxeberri. Biyak gudetxe egiñik zeuden. «Ez ote dizkiagu etxe oietatik botako?». Guk, lenengokoak, Urkiti artu bear genula; ta bigarrengoak, Amusko.
    Gau erdiya izango zan. Enparan, sarritan erlejoari begira. Noizbait ere esan zigun:
    -Goazemak.
    Ixil-ixilik, Urkitira. Ara illunpean gijoazela, esan ziguten:
    -Ez gero bizirik iñor ekarri.
    Etxe inguruko lubakira jetxi, etxera iyo. Batere uste ez zutela sartu giñan. Barruan zeudenak jo bat eta jo bestea ari giñan. Izuturik zeuden. Gixagaxo asko igesi jun ziran Amuskora.
    Bigarrengoak ez ziran, bear bezela, gurekin batean iyo. Gu Urkitin burrukan giñala, aiek beko zelaiean pormatzen.
    Guk, Urkitiko bazterrak menderatutakoan, Amuskora abiatu giñan. Bidean soldadu zarrak erorita billatu genitun. Gure "santo y seña" eman ta erantzuten ez bait zuten-ta, baionetaz jo egiten genien.
    Gu Amuskora ordurako, barrengoak ernai zeuden gure zai.
    Ala ere, atea jo ta bota gendun. Sartu nai izan zuten karlista guztiak bota zizkiguten. Antxe, atean bertan, bata bestearen gañean, pillan geratu ziran. Ezin sartu giñala ta atzera berriz.
    Karlisten eta liberalen gerra-kontaerak (Francisco Apalategui Igarzabal 2005, Antonio Zavalaren argitalpena).
    Eleizaran-tar Jose Antonio. Tolosako Laskoain-Etxeberrikoa. 1930.ko abendua
     
    En Amusko-Etxeberri
    Orio está enfrente.
    -Oiga: cuando los azpeitianos fueron a Amusko-etxeberri,
    ¿quién les hizo fuego?
    -Los de la partida de Ochavo. (Cfr. lo dicho por el pastor de Azpeitia. Cuaderno III).
    Luego, sin embargo, se mantuvieron con firmeza en Amusko. Son dos casas: Urkiti y Amusko-Etxeberri. Las dos estaban convertidas en fortín. «¿No los echaremos de esas casas?». Que nosotros, los del primero, debíamos tomar Urkiti; y los del segundo, Amusko.
    Sería media noche. Emparan miraba con frecuencia al reloj. Por fin nos dijo:
    -Vamos.
    Con el mayor sigilo, a Urkiti. Según nos acercábamos en la oscuridad, nos dijeron:
    -No traigáis vivo a ninguno.
    Bajamos a la trinchera que rodeaba la casa, subimos a la casa. Entramos sin que lo esperaran. A los que estaban dentro, golpeábamos a uno y golpeábamos a otro. Estaban acobardados. Muchos de aquellos pobres hombres huyeron a Amusko.
    Los del segundo no subieron, como debían, a una con nosotros. Mientras nosotros peleábamos en Urkiti, ellos formaban en el llano de abajo.
    Nosotros, una vez que dominamos la posición de Urkiti, nos dirigimos a Amusko. En el camino encontramos a soldados de la tropa caídos. Como les decíamos nuestro "santo y seña" y no respondían, les dábamos con la bayoneta.
    Para cuando llegamos a Amusko, los de dentro estaban alertas y esperándonos. A pesar de ello, golpeamos la puerta y la tiramos. Nos derribaron a todos los carlistas que intentaron entrar. Quedaron en un montón, allí mismo, en la puerta, uno sobre otro. Que no podíamos entrar y retrocedimos.
     
     
    Parece que el cabecilla Ochavo ha dado orden a los caseros de Astigarraga y sus inmediaciones para que en breve término desalojen sus hogares, con pretexto de que auxilian a la guarnición de aquella plaza.
    https://hemerotecadigital.bne.es/hd/es/viewer?id=6b3be95d-75a0-48f0-8b0d-52ba1902a72d
    La Iberia (Madrid. 1868). 9/1/1875
     
     
    El cabecilla Ochavo arrancó hace unos días de su casa a la mujer y dos hijas del único liberal que quedaba en Astigarraga, apaleándolas de la manera más inhumana y amenazándolas de muerte si su esposo y padre, que se había refugiado en el fuerte, no se presentaba a tomar las armas.
    Las tres infelices mujeres se han refugiado en esta plaza temerosas de un nuevo atropello de parte de este vándalo.
    https://hemerotecadigital.bne.es/hd/es/viewer?id=ce8f1bb1-5142-40f7-b31f-56eabbef0b7e&page=2
    La Iberia (Madrid. 1868). 16/1/1875
     
     
    Dicen en San Sebastián que el martes por la noche cogio la gente de Ochavo en los alrededores de la plaza dos soldados, uno de los cuales fue muerto por negarse a ingresar en la facción, según se decía.
    https://hemerotecadigital.bne.es/hd/es/viewer?id=33366578-2198-4f1a-a75a-d065f1d55c99&page=3
    El Imparcial (Madrid. 1867). 17/1/1875
     
     
    La gente de Ochavo ha detenido a varias caseras que de la parte de Loyola se dirigían a San Sebastián con algunos productos, conduciéndolas presas a Santiagomendi.
    https://hemerotecadigital.bne.es/hd/es/viewer?id=a73608c0-2de8-47b0-977c-2eec1c05c2e2&page=4
    El Imparcial (Madrid. 1867). 18/1/1875
     
     
    Anoche parecía que se estaba librando una batalla. Todo eran cañonazos y descargas cerradas. Se acercaron por Puertas Coloradas unos cuántos de estos merodeadores, que sin duda serían del pequeño kalifa del monte de Santiagomendi, el cabecilla Ochavo, y empezaron a tiros con nuestros guardias. Después, como a las dos de la mañana, se presentaron algunos otros por Las Arenas, hacia la carretera de Madrid, y se entretuvieron haciendo fuego a dos vapores que hay en el puerto que han venido a tender el cable a Santander.
    https://hemerotecadigital.bne.es/hd/es/viewer?id=d7eede51-e3e0-442b-892d-0151b175fa5d&page=2
    La Época (Madrid. 1849). 23/1/1875, n.º 8.130
     
     
    Con fecha del 1° del actual escriben al DIARIO DE SAN SEBASTIÁN desde Hernani: "Ayer D. Pío Iribarren, sargento, y José Arsuaga, voluntario, murieron, heridos traidoramente. Los alcanzo el nuevo Santa Cruz (Ochavo), y sus bayonetas, horror da el manifestarlo, remataron a los malogrados voluntarios, sostén de sus familias y de la libertad.
    https://hemerotecadigital.bne.es/hd/es/viewer?id=58a3e4f1-bd71-419f-ba9d-a2f51676f113&page=3
    La Época (Madrid. 1849). 6/2/1875, n.º 8.144
     
     
    Mañana hace dos años que murió D. León Casas, oficial de voluntarios de Hernani, primer mártir que selló con su sangre el camino de Astigarraga. También D. Pío Iribarren, sargento, y José Arsuaga, voluntario, han muerto en el mismo camino, heridos traidoramente. Los alcanzo el nuevo Santa Cruz (Ochavo), y sus bayonetas, horror da el manifestarlo, remataron a los malogrados voluntarios, sostén de sus familias y de la libertad.
    A la misma hora otro tercero, Antonio Echeverria, cuyo hermano está hace seis meses prisionero de los carlistas, cayó herido, pero se le pudo recoger, y aún vive, pero, con pocas esperanzas de vida, pues la bala le atravesó el estómago. Un respetable anciano fue arrancado ayer en el mismo sitio de manos del Ochavo, y mientras dos voluntarios, rodilla en tierra, hacían fuego contra la partida de este bandido, dos robustos brazos le arrancaban de segura muerte, trayéndole a su casa.
    https://hemerotecadigital.bne.es/hd/es/viewer?id=ac6cd32a-f9fd-4e18-93e9-b843089899a0&page=3
    El Pabellón nacional (Madrid). 7/2/1875
     
     
    No es cierto, afirma El correo de San Sebastián, que haya fallecido el cabecilla Ochavo, como dicen varios colegas de Madrid con referencia a noticias comunicadas al Jefe de la fuerza acantonada en Miranda por un prisionero carlista natural de Zumárraga.
    El Popular, 1875 (memoriademadrid.es)
    El Popular (Madrid 1868) 24/2/1875, nº 1714
     
     
    Hurrengo urtean, 1875.eko apirilaren 28an, “Diario de San Sebastian”en Hernaniko korrespontsalaren kronika detallista batek zioen: “Beso-euskarriarekin, argalago eta zurbilago, bizarra apainduta, inoiz baino harroago eta basatiago berragertu da Otxabo Hernani erasotzera”. Lehenengo agindua izan omen zen: “Zahar edo gazte, hil egin behar da hernaniarra”. Baina ez zuten lortu tren geltokitik aurrera egiterik eta hor gelditu zen erasoa.
     
    Esaldi nori, baina, beste modu batean ere jaso zuten: 30 Abril (n°. 134):
    Ochavo: «Gaztea edo zarra, il egin bearda». Ernaniara.
    (Joven o viejo, hay que morir. A Hernani).
    Karlisten eta liberalen gerra-kontaerak (Francisco Apalategui Igarzabal 2005, Antonio Zavalaren argitalpena).
     
    Según noticias que tenemos, el cabecilla “Ochavo” continúa gravemente enfermo de su herida. Los facultativos que le asisten parece que han priniosticado sucumbira de sus resultas.
    El Eco de Cartagena (Cartagena) 9/6/1875
     
    Otxabo eta andreak
     
    También el cabecilla Ochavo, que ni esto vale su conciencia, ha apaleado bárbaramente á dos hijas del único liberal que quedaba en Astigarraga, amenazándolas con la muerte si su padre y su hermano no se presentaban.
    La madeja política (Barcelona 1873). 1875/01/23, nº 3
     
     
     
    Gizon gaiztoa zan… Donostiko inguruetan, plazara zijoazten ziran neskatxari ...
    Karlisten eta liberalen gerra-kontaerak (Francisco Apalategui Igarzabal 2005, Antonio Zavalaren argitalpena). H. Tomás Lizarralde
     
    Era un hombre malo. En los alrededores de San Sebastián, a las chicas que iban al mercado ...  (Frantzisko Apalategi abadea izanda, hainbat pasadizo zentsuratu omen zituen).
     
     
    El cabecilla Ochavo se ha apoderado en las inmediaciones de San Sebastián de 20 mujeres.
    No se pueden obtener más por menos dinero.
    Ni que fuera moruno el tal ochavo
    https://hemerotecadigital.bne.es/hd/es/viewer?id=d82ef903-5d26-424d-9521-5d041050d50f&page=3
    La Iberia (Madrid. 1868). 10/9/1874
     


    GUIPUZCOA. Dice el Diario de San Sebastián de ayer:
    Mugimendu iraultzale hartan, asko eta asko beldur ziren; Borboiak bota berriak, karlistengana hurreratu ziren. Ondorioz, 1869.ko hauteskundeetan karlistek diputatu asko lortu zituzten, eta botoemaile gehiago irabazi nahian "tradizionalista" hitza erabiltzen hasi ziren.
    "Ayer tarde se refugiaron en esta ciudad, huyendo de los defensores de la religión, diecisiete monjas que ocupaban el convento de Ulía, en las inmediaciones de esta ciudad. La causa del abandono del convento que durante tantos años han ocupado, han sido los ataques intentados por los carlistas contra su seguridad. Hace algunas noches un grupo carlista, que se cree pertenezca a los individuos de la partida Ochavo, se acercó aquella mansión, pretendiendo se le franquearan sus puertas a las altas horas de la noche. Tanto el capellán como las monjas se negaron a tan atrevida como injustificada pretensión.
    Los mismos individuos volvieron anteanoche al citado edificio intentando entrar en él a la fuerza ante la resistencia a abrírseles las puertas. Se nos dice que hasta llegaron a romper algunos cristales, lo que obligó a las religiosas a tocar a somatén las campanas del convento, resolución que bastó a poner en fuga a los carlistas. Ante estas tentativas repetidas de los defensores de la religión contra la inviolabilidad de aquel asilo, las monjas han creído prudente abandonarlo, retirándose como lo han hecho ayer, al convento de Santa Teresa de esta ciudad.
    El hecho no necesita comentarios."
    https://hemerotecadigital.bne.es/hd/es/viewer?id=b6274d40-a46a-49f9-b751-d28e6e54174a&page=3
    Boletín de comercio (Cantabria). 26/9/1874, n.º 220


    Bide baketsua motela iritzi zitzaien, eta espainiarrek erregea, ordena eta bakea babestuko zutelakoan, 1872. urtean karlistak armetan altzatu (1872/04/21) eta Carlos VII.a erregegaia Espainian sartu zen, baina Orokietako guda galdu eta gero Frantziara itzuli zen atzera.


    Dice el Diario de San Sebastián del 22: "Según nos dicen de Astigarraga, el sucesor de Ochavo ha propinado estos días a diez palos a cinco mujeres y veinte a otra, porque se dejaron decir en el seno de la confianza que el nuevo Ochavo no vale tanto como el anterior, ni era tan buen mozo.
    Uda hartan Amorebietan sinatu zuten bake akordioa (1872/05/24), baina ezta karlistek ezta gobernu liberalak ez zuten onartu, eta gerra ez zen amaitu.
    https://hemerotecadigital.bne.es/hd/es/viewer?id=8413d208-43b8-4534-ad33-4e6b3cc5e9cb&page=3
    Boletín de comercio (Cantabria). 23/3/1875, n.º 67


    1873.eko uztailak 16an Carlos VII.ak Zugarramurdiko muga zeharkatu zuen, bigarren karlistadari indarra emanez.


    Besoko zauria eta ordezko "Otxaboa"
    ===''Otxabo''ren ihesa===
    Gerra hasi zenean Gipuzkoako Aldundiak arazoak aurrikusi zituen, eta mikelete kopurua 160tik 600era igo zuen. Nahikoak ez zirelakoan, bolondres liberalak ere errekrutatu zituen, Mikelete Bolondresen Batailoia<ref>Batallòn de Miqueletes Voluntarios.</ref> osatuz. Guztira 720 lagun, horietatik 400 bat mikelete.


    Dice el Diario de San Sebastián de los días 7 y 8: "Según noticias de origen carlista, en el combate del miércoles en Indamendi fue herido en el brazo derecho el feroz cabecilla Ochavo."
    Baina mikelete guztiak ez ziren liberalzaleak, eta ez ziren gutxi karlisten lerroetara pasatakoak. Horietako bat Francisco Iturriaga ''Otxabo'', 1874.eko apirilan karlisten artean agertu zena.
    https://hemerotecadigital.bne.es/hd/es/viewer?id=95092b26-132f-4dc3-9b48-fafc169c6204&page=2
    Boletín de comercio (Cantabria). 9/2/1875, n.º 31


    Hala ere, badaiteke mikeleteak uzteko arrazoi guztiak politiko edo ideologikoak ez izatea. Ziotenez, mikeleteei soldatak ordaintzeko dirua jokoan galdu omen zuen, eta ihes egitea erabaki zuen. Berarekin ibilitako Tomàs Lizarralderen arabera: ''Partidakoa. Gizon gaiztoa zan. Plazentzitarra. Mikelete izandakua. Mikeleteen diruakin iges egin ta etorri zan gure artera''<ref>''Karlisten eta liberalen gerra-kontaerak''. Francisco Apalategui Igarzabal (Auspoa 2005, Antonio Zavalaren argitalpena).</ref>.


    Al cabecilla Ochavo le ha sido amputado un brazo a consecuencia de un balazo que recibió en el último combate, sostenido con fuerzas del cuerpo de ejército al mando del general Loma.
    Mikeleteekin ari zela sarjento maila bazuen, karlistekin elkartuta kapitaina izendatu eta partida baten buruan jarri zuten.  
    https://hemerotecadigital.bne.es/hd/es/viewer?id=02e9f386-5492-435c-9d53-b82df7ad0f93&page=2
    El Pabellón nacional (Madrid). 13/2/1875


    ===Lehen ekintza===
    Apirilak 17an, goizeko ordu batean, Donostiako Manuel Arzac jaunarena zen ''Banderas'' izeneko landetxe aurrean aurkeztu zen Iturriaga buruzagia, ''Otxabo'' ezizenez, 40 gizon lagunduta. Neskameak behartu zituen ateak zabaltzeko eta arropa zuriko bi faldel hartu zituen, 4.000 bat erreal balio zutela gutxi gorabehera, gudamutileei morralak eta alkandorak egin behar zielakoan<ref>La Discusiòn (1874/04/28).</ref>.


    El cabecilla Ochavo ha abandonado la campaña.
    Egunkari batek buruzagi karlista berriaren agerpena umorez agurtu zuen: ''Otxabo izena izan eta lehen ekintzan 4.000 erreal lapurtu, ezaguna da txanponak larregi gustokoak dituela''<ref>La Cronica Meridional (1874/05/10).</ref>.
    Al carlismo le sucede lo que a los maestros de escuela: se ha quedado sin un ochavo.
    https://hemerotecadigital.bne.es/hd/es/viewer?id=076c5284-f203-4351-a819-120f204a3810&page=3
    La Iberia (Madrid. 1868). 16/2/1875


    Hurrengo astetan, Donostiako Antonio Pinazo epaileak eginbideak zabaldu zituen, eta ''Otxabo'' zein partidakoak epaitegian aurkezteko deitu zituen<ref>Gaceta de Madrid (1874/05/28).</ref>. Manuel Arzac jaunaren arropa zuria lapurtzeaz gain, Jose Gabarrain jaunari 80 pezeta eta 16 pare alpargata ere lapurtu zizkiotela salatu zuen.


    Noticias de los periódicos de San Sebastián:
    Urtebete geroago, 1875.eko abuztuan, ekintza honengatik eta matxinatzeagatik epaitu eta garrotez hiltzera zigortu zuten.
    “La partida de Ochavo está actualmente mandada por el teniente de la misma, que parece es un sugeto de Pasages.
    El cabecilla Ochavo continúa herido en Tolosa.”
    El Popular, 1875 (memoriademadrid.es)
    El Popular (Madrid 1868). 1875/2/16, nº 1707




    En Tolosa continuaba herido el cabecilla Ochavo, cuya partida está mandada ahora por el teniente de la misma.
    ==''Otxabo''ren partidaren ekintzak (1874)==
    grupo.do (bnc.cat)
    Francisco Iturriagak bere partida zuzendu zuen hurrengo urtarrila arte, besoan zauritu zuten arte, alegia.
    La imprenta (Barcelona 1874). 1875/02/18, nº 49


    1874. urteko hilabete hauetan denetik egin zuten: disparoak, borrokak, lapurretak, zigorrak, eskarmentuak...


    Leemos en el Diario de San Sebastián del dia 19: "Nos dicen de Tolosa que el cabecilla Ochavo, a quien se hizo la operación del brazo extrayéndole algunos huesecillos del codo derecho, continua ya mejor, dejándose ver por las calles.
    ===Partidaren bizimodua===
    https://hemerotecadigital.bne.es/hd/es/viewer?id=fe89ed2e-44a1-482b-a398-56e6a5a3140d&page=2
    Partidaren bizimodua ezagutzeko, Altzako Laureanoren testigantza daukagu<ref>''Karlisten eta liberalen gerra-kontaerak''. Francisco Apalategui Igarzabal (Auspoa 2005, Antonio Zavalaren argitalpena).</ref>:
    Boletín de comercio (Cantabria). 20/2/1875, n.º 41
    ::''Ni Otxaboren partidan ibilli nitzan. Otxabo, mikeleteetan sarjento izanda, konpañiko diruak jokuan galdu ta guregana etorria zan. Kapitan egin zuten.''
    ::''Guk prakak ta txapela gorriak, mikeleteak bezela. Kapatxoa ez izatea. Beste karlistak ez zuten bada praka gorririk. Ez; guk bakarrik.''
    ::''Oiartzungo parean eritu niñuten. Lepo ondotik bala sartuta ta saiatsetik írten.''
    :Zenbat ziñaten partidan?  
    ::''40-ren bat.''
    :Nun lo egiten zenuten?
    ::''Ez genun toki jakiñik. Batzutan Santiyon. Baita eliz barrenen ere. Besteetan basarrietan.''
    :Zertan aritzen zíñaten?
    ::''Ibílli; batzuetan gabez, bai egunez ere. Ergobitik Errenterí gañera, Loiola, Mirakruz ta... Errekonozímentuak egin. Zubí ondoetan goardiak (paisanoak) ipíñi. Gabeko bat-batekorík egin ez zitzaten mikeleteak. Al bazan, prisionero bat edo beste egin ta...''


    [[Fitxategi: Santiagomendi._Ermita.png | thumb | center | 600px | Santiagomendiko ermita]]


    El cabecilla Ochavo ha quedado inutil del brazo derecho, según noticias de Tolosa.
    ===Guda ekintzak===
    https://hemerotecadigital.bne.es/hd/es/viewer?id=8137187d-6ce4-4995-a7d4-1aaee5802704&page=2
    1874.eko apirilak 26an, eguna argitu baino lehen, partidako batzuk Donostiako Atotxa pasealekuko etxe batean ezkutatu ziren. Goizeko zazpiretan bi boluntario liberal pasa ziren bertatik, beren etxerako bidean, baina zer edozer susmatuta atzera egin zuten. Otxabonekoek tiroak bota zizkieten, inor zauritu barik. Gotorlekuetatik erantzun zieten eta segiduan konpainia arina irten zen, Arcelus burua zutela. Mendi batzuk korritu ostean ''Otxabo''ren partidako 50 bat gizon topa zituzten eta ihesean jarri, haietako batzuk Urumea ondo bizkor zeharkatu zutela<ref>Diario de San Sebastián 1874/04/27), El Gobierno (28/04/1874) eta La Discusión (1874/05/01).</ref>.
    La Época (Madrid. 1849). 25/2/1875, n.º 8.162


    Ekainak 2an, arratsaldeko zazpiretan eta eguneko borrokak bukatu berriak, ''Otxabo'' eta bere gizonak Loiolatik abiatu ziren etw harrizko zubitik eta Aldapa azpitik pasata Alonso Martínez-en kotxetegiraino joan ziren. Bertatik, Gurutze Gorriko kotxeak zetozen unean, Kursaal aurrean zeuden emakume eta ume guztien kontra deskarga jo zuten batera. Jaurtigaiek inor ez zuten zauritu: umeak besotan zituzten bi aña, balkoian zegoen anderea, jolasean ari zen mutiko taldea... oso gertu ibili zitzaien balak, baina kalterik sortu gabe<ref>El Gobierno (1874/06/03) eta La Iberia (1874/06/04).</ref>. ''Luzea''ren partida Ametzagainetik zetorren, Aldapa gainetik, eta elkartu zirenean bakoitzak bere bidetik itzuli zen. Hurrengo egunean Loiola inguruan ibili omen ziren.<ref>Boletín de comercio (1874/06/03).</ref>


    Parece que el cabecilla Ochavo se ha retirado a Eibar.
    [[Fitxategi: Santiagomendi._Donostia_urrutian.jpg | thumb | center | 600px | Donostia Santiagomenditik]]
    https://hemerotecadigital.bne.es/hd/es/viewer?id=3b22a35f-57c8-4898-b36a-2406234246e1&page=3
    El Imparcial (Madrid. 1867). 26/2/1875


    Hurrengo egunotan ''Otxabo''ren partida eta karlisten bi konpainia Astigarragako bentaren inguruan zeuden<ref>Diario de San Sebastián (1874/06/09), Boletín de comercio (1874/06/10), La Igualdad (1874/06/12) eta La Paz de Murcia (1874/06/13).</ref>. Eta egunkari liberal batek bizkarrean zauritu zutela ere zabaldu zuen<ref>La Igualdad (1874/06/14).</ref>.


    La fuerza que guarnece el castillo de Casapote, en la provincia de San Sebastián, fue hostilizada por dos veces la tarde del 16 del actual, por la partida de Ochavo, teniéndose ésta que retirar hacia Ergobia con algunas pérdidas.
    Beste ekintza bat Amusko-Etxeberrikoa izan zen. Jose Antonio Eleizaranek, Tolosako Laskoain-Etxeberrikoak, halaxe kontatzen zuen<ref>''Karlisten eta liberalen gerra-kontaerak''. Francisco Apalategui Igarzabal (Auspoa 2005, Antonio Zavalaren argitalpena).</ref>:
    La misma partida, de 120 hombres que la componían, ha quedado reducida a 15.
    ::''Amusko-Etxeberri Orio aurrez-aurrez dago.''
    https://hemerotecadigital.bne.es/hd/es/viewer?id=c7c59892-e207-4d12-9482-f0f1b870b1b6&page=3
    :Aizu: azpeitiarrak Amusko-Etxeberrira jundakoan, zeñek egin zien su?
    La Iberia (Madrid. 1868). 23/3/1875
    ::''Otxaboren partidakoak. Gero, orratik, gogorkiro egon ziran Amuskon. Bi etxe dira: Urkiti ta Amusko-Etxeberri. Biyak gudetxe egiñik zeuden. «Ez ote dizkiagu etxe oietatik botako?». Guk, lenengokoak, Urkiti artu bear genula; ta bigarrengoak, Amusko. Gau erdiya izango zan. Enparan, sarritan erlejoari begira.''
    ::''Noizbait ere esan zigun: "Goazemak".''
    ::''Ixil-ixilik, Urkitira. Ara illunpean gijoazela, esan ziguten: "Ez gero bizirik iñor ekarri".''
    ::''Etxe inguruko lubakira jetxi, etxera iyo. Batere uste ez zutela sartu giñan. Barruan zeudenak jo bat eta jo bestea ari giñan. Izuturik zeuden. Gixagaxo asko igesi jun ziran Amuskora.''
    ::''Bigarrengoak ez ziran, bear bezela, gurekin batean iyo. Gu Urkitin burrukan giñala, aiek beko zelaiean pormatzen.''
    ::''Guk, Urkitiko bazterrak menderatutakoan, Amuskora abiatu giñan. Bidean soldadu zarrak erorita billatu genitun. Gure "santo y seña" eman ta erantzuten ez bait zuten-ta, baionetaz jo egiten genien.''
    ::''Gu Amuskora ordurako, barrengoak ernai zeuden gure zai.''
    ::''Ala ere, atea jo ta bota gendun. Sartu nai izan zuten karlista guztiak bota zizkiguten. Antxe, atean bertan, bata bestearen gañean, pillan geratu ziran. Ezin sartu giñala ta atzera berriz.''


    Astigarragako goarnizioa txandatzerakoan karlistek erasoa jo zieten eta, egunkari liberalen arabera, sei hildako eta bost zauritu izan omen zituzten. Ordutik ''Otxabo'' desagertu omen zen: granada zati batek zaurituta, besoa moztu omen zioten<ref> Boletín de comercio (1874/08/18).</ref>. Bi aste geroago ''Otxabo'' ez zen oraindik agertu<ref>
    La Iberia (1874/08/25).</ref>, baina irailaren bukaeran Santiagomendiko Artola baserrian, Astigarragako bikarioa izandako Chopered jaunarekin batera<ref>La Época (1874/09/26).</ref>. Baina hiru egun geroago hiltzat eman zuten<ref>El Gobierno (1874/09/29).</ref>


    Según parece el actual cabecilla Ochavo no es el mismo que formó la partida.
    Azaroan berriro aldatu zuten Astigarragako goarnizioa, Errenteriako soldaduekin kasu honetan. Tiroketa trinkoa jazo zen soldaduen eta ''Otxabo'' buruzagiaren gizonen artean. Azken hauek berrogetamar edo hirurogei izango ziren, besterik ez, baina asmatu zuten errepublikarrak eusten, eta baja batzuk egin ere, nahiz eta fusil eta kainoi tiroak jaso<ref>El Cuartel Real (1874/11/19).</ref>.
    El sucesor del primer jefe ha heredado el mote con el mando.
    Es, como quien dice, un ochavo de nuevo cuño.
    Lo que también posee este nuevo Ochavo es la barbarie del anterior.
    Cinco mujeres que se permitieron decir que no era tan buen mozo como el otro, han sido condenadas a recibir diez palos.
    Otra que hizo la misma comparación fue condenada a recibir veinte.
    Este sistema de hacer simpática su estampa entre el bello sexo, es magnífico.
    Si procura agradar a palos, se hará amar a tiros.
    https://hemerotecadigital.bne.es/hd/es/viewer?id=363edf87-25d2-4e32-b3d9-24e99e0b4690&page=3
    La Iberia (Madrid. 1868). 27/3/1875


    Urriak 26an ''Otxabo''ren partidako bi lagun aurkeztu ziren Alkolean, bata Loiolakoa eta Altzakoa bigarrena. Errenterian ere partida bereko beste hiru lagun aurkeztu ziren<ref>La Discusión (1874/10/30).</ref>.


    Parece que el cabecilla Ochavo, con el brazo en cabestrillo a consecuencia de la herida que recibió no ha mucho, se ha encargado nuevamente de su partida.
    Azaroak 19an ''Otxabo''ren partidako batzuk Loiolako tunelaren bestekaldean agertu ziren<ref>Boletín de comercio (1874/11/19).</ref>.
    https://hemerotecadigital.bne.es/hd/es/viewer?id=6290e6d0-063b-4bb6-81b8-9a3475a539a8&page=3
    El Imparcial (Madrid. 1867). 1/5/1875


    Irungo San Martzialen, karlistek beren bateriak ezarri zituzten toki berean, mikeleteak ganorazko gotorlekua eraikitzen hasi ziren. ''Otxabo'' buruzagiari agindu zioten gotorlekua erasotzeko eta beraz jabetzeko. Azaroak 24an saiatu zen, baina Irungo agintariak jakinaren gainean zeudenez, harrera beroa prestatu zieten. Mikelete batzuk, lanabesak beharrean armak hartu zituzten, baina beti langileen papelada eginez; eta Murtziako errejimenduko konpainia bat bidean ezkutatu zen. Karlistak gerturatu zirenean, baioneta eskutan, erasoa jo zuten garrasika; mikeleteek behin eta berriz disparatu zieten, eta karlistek atzera egin zuten "Traizioa!" oihukatzen; eta atzerako bidean bi desarra jaso zituzten, ezkutatutako konpainiaren aurretik pasatzerakoan. Orduan ihesari ekin zioten, triskantza galanta jasoz<ref>El Imparcial (1874/12/03).</ref>.


    Desmiente el Diario de San Sebastián la noticia de haberse puesto ya al frente de su partida el cabecilla Ochavo, que continúa en Tolosa sin poder abandonar el lecho desde hace meses.
    [[Fitxategi: Santiagomendi._Karlistak_erasoan_(J._Passos_1902).jpg | thumb | center | 600 px | Santiagomendi. Karlistak erasoan (J. Passos 1902)]]
    https://hemerotecadigital.bne.es/hd/es/viewer?id=bae91942-db6e-429b-8a67-7e0983620194&page=3
    El Imparcial (Madrid. 1867). 5/5/1875


    Irunen inguruan ere, karlistak San Markos eta Txoritokietako gotorlekuak erasotzen ari ziren. Liberalek saiatu ziren erasotzaileak inguratzen, Zabalbide eta Santiagomenditik gerturatzen. Baina ez zuten lortu, besteak beste Santiagomendin Francisco Iturriaga ''Otxabo''k ez zielako pasatzen laga<ref>''Historia contemporánea: anales desde 1843 hasta la conclusion de la última guerra civil''. Antonio Pirala (1879).</ref>.


    Las siguientes noticias están tomadas del Diario de San Sebastián del día 6: "Segun noticias que tenemos, el cabecilla Ochavo continua gravemente enfermo de su herida. Los facultativos que lo asisten parece han pronosticado sucumbirá de sus heridas.
    Urtarrilak 22eko gauez izan ziren borrokak, kainoikadak eta deskargak besterik ez. Karlistak Ategorrietatik heldu eta tiroka hasi ziren. Goizeko ordubietan beste batzuk hurbildu ziren Ondarretatik, eta portuan ziren bi bapore tirokatzen aritu ziren, Santanderrerako kablea bota behar zutenak<ref>La Época (1875/01/23). Ategorrieta eta Ondarreta beharrean ''Puertas Coloradas'' eta ''Las Arenas'' agertzen da.</ref>.
    https://hemerotecadigital.bne.es/hd/es/viewer?id=be3fc3cf-47a8-45c8-b5fa-23d97452109d&page=2
    La Correspondencia de España (Madrid). 9/6/1875, n.º 6.399


    Urtarrilak 31ean ''Otxabo''ren taldeak Pio Iribarren sarjentua eta Jose Arsuaga boluntarioa hil zituen Hernanitik Astiagarragako bidean. Zauritu ostean, baionetaz akatu omen zituzten. Ordu berean Antonio Echeverria ere zauritu zuten urdailean, baina lagunek lortu zuten jasotzea; hala ere, zauria oso larri izanda bizirik ateratzeko esperantza gutxi zeukan. Toki berean ''Otxabo''ri agure bat kendu zioten eskuetatik: bi boluntariok disparatzen zuten bitartean hirugarrenak jaso zuen heriotzatik salbatuz<ref>La Época (1875/02/06) eta El Pabellón nacional (1875/02/07).</ref>.


    El cabecilla Ochavo continúa gravemente enfermo de sus heridas.
    ===Eskarmentuak===
    https://hemerotecadigital.bne.es/hd/es/viewer?id=ae0359ef-a7bc-4c4d-aacc-779d11cdd2df&page=3
    Maiz karlisteekin bat egiten ez zutenei eskarmentuak ematen zizkieten.
    El Imparcial (Madrid. 1867). 10/6/1875


    Ekainak 21ean sei lagun atxilotu zituzten Donostiatik Hernanirako bidea, eta Andoainera eraman. Atxilotuak herrian sartzerakoan, bertako andreek iraindu zituzten eta hiltzeko eskatu ere. Handik egunetara bi lagun askatu zituzten, zibilak bIak, baina beste laurak, bi soldadu eta bi mobilizatu, preso mantendu zituzten.<ref>Diario de San Sebastiàn eta La Discusión (1874/06/28).</ref>.


    Leemos en El Noticiero Bilbaíno: "Por noticias posteriores a las que tenemos comunicadas a nuestros lectores, sabemos que el jefe de partida Ochavo continua en Tolosa agravada su herida."
    Abuztuak 2an gazte bat bahitu eta ederki jipoitu zuten, beraiekin etortzea nahi ez zuelako, nahiz eta ordurako beren bi anaia gudaroste karlistan egon. Ostean, liberalek gaztea jaso zuten eta Donostiara ekarri artatzeko. Ondorioz, Loma jeneralak inguruko 12 baserritar aberatsenak atxilotzeko agindu zuen eta 1.000 erreal ordainarazi, jipoitua eta aurretik jipoitutako beste bi gazte laguntzeko<ref>Diario de San Sebastián (1874/08/03) eta El Imparcial (1874/08/06).</ref>.
    https://hemerotecadigital.bne.es/hd/es/viewer?id=a99896e0-35aa-478b-bc9e-4ed7fffe76f1&page=2
    El Globo (Madrid. 1875). 16/6/1875, n.º 77


    1875. urteko urtarrilean ''Otxabo''k Astigarraga inguruko baserritarrei etxetik alde egiteko agindu zien, Astigarragako goarnizioa laguntzen ari zirelakoan<ref>La Iberia (1875/01/09).</ref>. Hilabete berean ''Otxabo''ren mutilek bi soldadu liberal hartu zituzten preso Donostiaren inguruan; karlistekin bat egitera bultzatu zituzten, baina batek ez zuen nahi izan, eta hil omen zuten<ref>El Imparcial (1875/01/17).</ref>.


    Urtarrilan ere, stigarragan geratzen zen azken liberalak alde egin zuen eta bertako gotorlekuan babestu zen, karlisten alde ez borrokatzearren. ''Otxabo''k etxetik aterarazi zituen emaztea eta bi alaba, eta makila-salda ederra eman zien. Gainera, hilko zituela mehatxatu zituen, beraien aita eta neba karlisten aurrean aurkezten ez baziren<ref>La Iberia (1875/01/16) eta La madeja política (1875/01/23)</ref>.


    [[Fitxategi: Santa_Cruz_abadea._Partida.jpg | thumb | center | 600px | Santa Kruz abadearen partida, Otxaborenaren antzekoa]]


    El cabecilla Ochavo debería llamarse Maravedís.
    ===''Otxabo'' eta emakumeak===
    Naturalmente: si era ochavo taniendo expeditos todos sus miembros, desde que fué herido en el combate de Oiquina y lleva el brazo en cabestrillo, no tendrá tanto valor.
    Mikelete izanik, Francisco Iturriaga ezin zen ezkondu: orduko arauregiaren arabera, ezkontzerakoan mikeleteak lana laga behar zuten, derrigor.
    La madeja política (Barcelona 1873). 1876/02/01, nº 21


    Ezkongabea zen, beraz, eta partida buruzagia izan zen denboran ez zuen emakumeenganako inolako begirunerik erakutsi.


    Heriotz zigorra
    Partidakoa zen Tomás Lizarralderen esanetan: "''Gizon gaiztoa zan… Donostiko inguruetan, plazara zijoazten ziran neskatxari...''". Gehiago kontatuko zuen Tomasek, baina adierazpenak jaso zituen Francisco Apalategi apaiza izanik, ez zituen jaso eta ez dakigu zer gertatzen zitzaien plazara zihoazten neskatxei<ref>''Karlisten eta liberalen gerra-kontaerak''. Francisco Apalategui Igarzabal (Auspoa 2005, Antonio Zavalaren argitalpena).</ref>.


    Ha sido condenado a la pena muerte en garrote el cabecilla Ochavo, por robo y rebelión, sin perjuicio de ser oído si fuese habido.
    Egunkari liberalen arabera, 1874.eko irailean hogei emakume bahitu omen zituen Donostia inguruan<ref>La Iberia (1874/09/10).</ref>. Eta 1875.eko urtarrilan hainbat andra baserritar, Loiolatik Donostia aldera bendejara zihoaztela, atxilotu eta Santiagomendira eraman zituen<ref>El Imparcial (1875/01/18).</ref>
    https://hemerotecadigital.bne.es/hd/es/viewer?id=7abddfb5-9b96-444b-9632-b18c140a5e8a&page=2
    La Correspondencia de España (Madrid). 31/8/1875, n.º 6.482


    Mojak ere ez zeuden salbu. Irail bereko ordu txikietan ''Otxabo''ren partidakoek Uliako komentuko atea jo omen zuten, sartzeko asmoarekin; mojek eta kapilauak sarrera ukatu zioten. Irailak 23an atzera bueltatu ziren, sartzeko asmoz, eta kristal batzuk ere apurtu zituzten; mojek, izututa, kanpaiak jotzen hasi ziren laguntza eske, eta karlistek hanka egin zuten. Azkenean, beldurtuta, komentuko hamazazpi mojek Donostiako Santa Teresa komentura alde egin zuten<ref>Diario de San Sebastiàn (1874/09/25).</ref>.


    Seguida por los trámites de ordenanza la causa instruida en rebeldía por el delito de rebelión, robo de dinero, ropa y otros efectos en dos casas próximas a San Sebastián, contra el cabecilla carlista Francisco Iturriaga (a) Ochavo, el consejo,por unanimidad devotos, lo ha condenado a la pena de muerte en garrote con arreglo a los artículos 243, 245, 102, 316 y 90 del Código Penal, sin perjuicio de ser oido si se presentase o fuera habido.
    1875.eko urtarrilean, berriz, Astigarragako liberal baten emaztea eta bi alaba jipoitu zituen, eta hilko zituela mehatxatu<ref>La Iberia (1875/01/16) eta La madeja política (1875/01/23)</ref>.
    https://hemerotecadigital.bne.es/hd/es/viewer?id=095fb023-dd08-4038-931a-5baf031ceddf&page=3
    El Imparcial (Madrid. 1867). 1/9/1875


    Dena dela, emakumeen artean bazuen nolabaiteko arrakasta. Berau zauritu zutenean eta partidaren buruzagitza laga zuenean, inguruko sei andrek komentatu omen zuten ''Otxabo'' berriak ez zuela aurrekoak beste balio, eta ez zela soraluzetarra bezain lerdena ere. Buruzagi berriak, hasarretuta, hogei makilkada eman zizkion emakume bati, eta hamarna gainontzeko bosteri<ref>Boletín de comercio (1875/03/23).</ref>.


    El cabecilla Francisco Iturriaga, conocido entre los carlistas por el apodo de Ochavo, ha sido condenado a la pena de muerte por el consejo de guerra formado en San Sebastián.
    https://hemerotecadigital.bne.es/hd/es/viewer?id=0341364e-60e1-41ec-8a3f-47143b14ca22&page=3
    La Época (Madrid. 1849). 1/9/1875, n.º 8.345


    ==Erretaguardian (1875)==
    ===Azken ekintza: Besoko zauri larria===
    1875.eko otsailak hiruan karlistek eta liberalek elkarren kontra aritu ziren Indamendi inguruan<ref>Indamendi, Pagoeta mendigunean. Tontorrean Zestoa, Aizarnazabal eta Aiako udalerriak biltzen dira.</ref>. Borrokatan, Francisco Iturriaga eskumako besoan zauritu zuten, tiro batez<ref>Diario de San Sebastiàn (1875/02/07 eta 08).</ref>
     
    Handik gutxira, egunkari batek besoa moztu behar izan ziotela zabaldu zuen, baina ez zen egia<ref>El Pabellón nacional (1875/02/13).</ref>. Itxura denez, Tolosara eraman zuten, eta bertan hezur zati batzuk ukondotik erauzi zioten. Berri batzuren arabera, operazioa ondo atera omen zen, eta kalera irtetzen hasi zen<ref>Diario de San Sebastiàn (1875/02/19).</ref>; baina eskumako besoko inutila geratu zitzaiola ere zabaldu zen<ref>La Época (1875/02/25)</ref>.


    (En Santiagomendi…) En la trinchera de Ochavo, que domina el puente de Ergobia, había otro grupo trabajando…
    Ondorioz, borroka armatua laga behar izan zuen<ref>La Iberia (1875/02/16).</ref>, eta partidaren buru tenientea jarri zen, pasaitarra bera<ref>El Popular (1875/02/16) eta La imprenta (1875/02/18).</ref>.  
    https://hemerotecadigital.bne.es/hd/es/viewer?id=60c4fd07-1329-4bf3-b29e-86048f38ec63&page=3
    El Siglo futuro (Madrid). 3/2/1876, n.º 27


    Zumarragako preso karlista batek, Mirandan atxilotuta, bertako arduradunari esan zion Francisco Iturriaga ''Otxabo'' hilda zegoela<ref>El Correo de San Sebastiàn.</ref>, baina aurki gezurtatu zuten berria<ref>El Popular (1875/02/24).</ref>. Itxura denez, Francisco Iturriagak egun horiek aprobetxatu zituen Soraluzeko familia bisitatzeko; behintzat Madrilgo egunkariek Eibar ingurura joan zela jaso zuten<ref>El Imparcial (1875/02/26).</ref>.


    Gerra ostekoak
    [[Fitxategi: Hernani._Karlisten_bonbardaketa_(The_London_Ilustrated_1875).jpg | thumb | center | 600px | Hernani. Karlisten bonbardaketa (The London Ilustrated 1875)]]
    Bigarren karlistada hasi zenean, Espainian baziren beste gatazka martxan: kantonalistak, Kubako matxinoak… Karlistada hasi eta Espainia osora zabaldu zen, baina hurrengo urtean orduko gobernuek beste gatazkak menperatzea lortu zuen, eta karlisten partida asko ere. 1874. urtean karlistak Euskal Herrian era Katalunian arimziren, batdz ere.


    Orduan liberalek lurralde hauetan konzentratu ziren, eta poliki poliki karlistak menperatzen. 1875/07/03an CarlosVII.ak Bizkaiko foruak zin egin bazituen ere, berandu zen zaleen indarrak suspertzeko. Azkenik, karlisten azken porroten ostean, 1876/02/28an Carlos VII.ak erbesteratu zen, bigarren kalistadari bukaera emanez. Sasoi hartan, berarekin batera hainbat ospetsu era buruzagik ere erbesterako bidea hartu zuten.
    ===Hernaniko erasoa===
    Gerra hasi zenetik behin eta berriro saiatu ziren karlistak Hernani hartzen, baina ez zuten lortu. 1875.eko apirilaren bukaeran beste saiakera egin zuten, eta orduko hartan ''Otxabo'' ekarri zuten soldaduak oldartzeko.  


    Apirilaren 28an, ''Diario de San Sebastian''en Hernaniko korrespontsalaren kronika batek halaxe zioen: ''Beso-euskarriarekin, argalago eta zurbilago, bizarra apainduta, inoiz baino harroago eta basatiago berragertu da Otxabo Hernani erasotzera''. Lehenengo agindua izan omen zen: ''Gasteá o zarrá ill eguin bear da Hernaniarrá''. Baina ez zuten lortu tren geltokitik aurrera egiterik eta hor gelditu zen erasoa<ref>Diario de San Sebastián (1875/04/29).</ref>.


    Se asegura que entre los jefes carlistas que se han fugado a Francia se encuentra el conocido por Ochavo.
    Esaldi nori, baina, Francisco Apalategik beste modu batean ere jaso zuten: ''Gaztea edo zarra, il egin bearda. Ernaniara!''<ref>''Karlisten eta liberalen gerra-kontaerak. Francisco Apalategui Igarzabal (Auspoa 2005, Antonio Zavalaren argitalpena).</ref>. Halaxe entzun zuelako edo ''Otxabo''ren ospe txarra arindu nahian, ez dago jakiterik.
    https://hemerotecadigital.bne.es/hd/es/viewer?id=9cea9078-8a37-4bc9-b5fa-e4b94509f3a9
    La Correspondencia de España (Madrid). 27/2/1876, n.º 6.658


    ===Besoa gaizkoatu===
    Maiatza hasieran, nahiz eta besoa oraindik lotuta eraman, partidaren buruan berriro jarri zela zabaldu zen<ref>El Imparcial (1875/05/01).</ref>, agian Hernanin ikusi zutelako. Baina aurki berria gezurratu zuten, oraindik Tolosan omen zela, ohetik altzatu ezinean<ref>El Imparcial (1875/05/05).</ref>.


    Se asegura que ha entrado en Francia el cabecilla Ochavo.
    Ekainean, berriz, besoko zauria larritu omen zitzaion<ref>El Imparcial (1875/06/10), El Noticiero Bilbaíno eta El Globo (1875/06/16).</ref> eta medikuek ez zuten uste bertatik bizirik irtengo zenik<ref>Diario de San Sebastián (1875/06/06), La Correspondencia de España (1875/06/09) eta El Eco de Cartagena (1875/06/09).</ref>.
    Supongo que no querrán admitirle los franceses.
    Allí no pasa esa moneda.
    Bromazo Diario Para Müsicos Y Danzantes. - ID:5dfe7d7d449dd (xdoc.mx)
    El Solfeo (Madrid 1875). 28/02/1876


    Dena dela, besoa ez zitzaion osorik sendatu, 1876.ean ere lotuta omen zeraman eta<ref>La madeja política (1876/02/01).</ref>.


    El ex-cabecilla carlista Iturriaga, conocido con el sobrenombre de Ochavo, se ha presentado á indulto en el consulado de Burdeos.  
    ===Bigarren ''Otxabo''===
    El citado Iturriaga se halla sujeto a varias causas criminales.
    Bitartean, zauriek ''Otxabo'' alde batera jarri bazuten ere, bere partida ez zen geldi egon, teniente pasaitarrak gidatua. Etsaien artean izua mantentzeko, honek ere ''Otxabo'' hartu zuen ezizena... baina ez omen zen soraluzetarra bezain abila. Egunkari liberalen arabera, martxoak 16ko arratsaldean bi aldiz eraso egin zioten Casapote gaztelua, baina Ergobia aldera atzera egin behar izan zuten. Hasiera batean partidan 120 lagun baziren ere, azkenean bakarrik 15 lagun geratu ziren<ref>La Iberia (1875/03/23).</ref>.
    El Constitucional.16/04/1876 num 2.411


    ''Otxabo'' berria jeloskorra ere bazen. Bost andrek esan omen zuten aurrekoa bezain lerdena ez zela, eta hamarna makilkada agindu zien. Antzeko adierazpenak egin zituen beste emakume bati, berriz, hogei<ref>La Iberia (1875/03/27).</ref>.


    Dice El Correo de Bayona que han sido internados en Limoges los cabecillas carlistas Boet y Ochavo.
    ===Heriotz zigorra===
    https://hemerotecadigital.bne.es/hd/es/viewer?id=f0a6874a-a081-4687-b949-c3dec3ca6c4a&page=2
    Gerra bukaera gertu zelakoan, liberalek epaitegiak jarri zituzten martxan. Eta Francisco Iturriaga ez zen salbuespena izan.
    El Imparcial (Madrid. 1867). 09/09/1876


    Aitzakia, matxinada eta 1874.eko Donostia inguruan egindako [[#Lehen ekintza|lehen lapurreta]] (dirua eta arroparena). Eskualde liberaletik ihes eginda zegoenez, epaiketa bera barik egin zuten, errebeldian, 1875.eko abuztuan.


    A consecuencia de la detención de varios individuos pertenecientes a la disuelta partida del Ochavo, algunos individuos de Astigarraga han huido a Francia temiendo sufrir la misma suerte que aquellos.
    Epaia abuztuak 30an eman zuten, eta aho batez garrotez hiltzera zigortu zuten, Kode Penalaren 243, 245, 102, 316 eta 90 artikuluak oinharri hartuta<ref>La Correspondencia de España (1875/08/31), El Imparcial (1875/09/01) eta La Época (1875/09/01).</ref>.
    https://hemerotecadigital.bne.es/hd/es/viewer?id=eda0e6f9-33d8-44ad-83a1-99cf73cc40fb&page=2
    Diario oficial de avisos de Madrid (Madrid). 22/9/1876


    Hori bai, harrapatua izan balitz edo bere burua aurkezterakoan, bere arrazoiak aurkezteko eskubidea izango zuen.


    Saint-Sébastien, 24 octobre
    Les nouvelles de Madrid ont impressionné vivement la population. Cependant le calme est parfait. Les troupes sont consignées.
    Des nombreuses arrestations de républicains ont été opérées à Saragosse, Logrono, Bilbao et Santander.
    Cette conspiration républicaine n'est pas le seul sujet d'inquiétude qu'ait en ce moment le gouvernement du roi Alphonse. On signale en effet l'existence, dans les montagnes de la Haute Navarre, d'une partida de transfuges du carlisme qui, n'ayant pas trouvé le moyen de vivre en France, se sont jetés à l'aventure dans le métier de guerrilleros. En 1872, la guerre carliste commença de la même manière et absolument au même endroit, ce que semble légitimer les craintes que l'autorité a conçues lorsque elle a connu l'existence de la susdite partida, que l'on dit être commandée par un certain Ochavo, ex-colonel carliste, ex-miquelet de Guipuzcoa, homme audacieux et dangereux s'il en fut.
    Des mesures de précautions ont été ordonnées. Depuis quelques jours, les bataillons qu'occupent les provinces vasco-navarraises vont et viennent, changent de garnison, renouvellent ses leurs équipements et ses munitions de guerre, absolument comme si on était à la veille d'une nouvelle campagne. Les forts de la zone frontière, abandonnés depuis la débâcle des carlistes, ont été reoccupés précipitamment. De plus, des arrestations nombreuses sont opérées en Biscaye, où tout travail a été brusquement suspendu au chemin de fer des mines de Triano.
    On voit par ces incidents que la pacification des partis ne s'opère que très lentement de l'autre côté des Pyrénées.
    La petite presse num. 3824 (1876/10/26)


    ==Gerra osteko ihesa eta bitartekari lanak (1876-1877)==
    ===Frantziara ihesi===
    Bigarren karlistada hasi zenean, Espainian baziren beste gatazka pil-pilean: errepublikarrak, kantonalistak, Kubako matxinoak… Karlistada hasi zenean (1873) Espainia osora zabaldu ba zen ere, hurrengo urtean orduko gobernuak gainontzeko gatazkak menperatzea lortu zituen, eta karlisten partida asko eta asko ere desegin. 1874. urterako karlistak Euskal Herrian eta Katalunian ari ziren, batez ere.


    De público se dice, y así lo afirman hasta sus antiguos subordinados, que el cabecilla Ochavo pasea tranquilamente por la villa del oso y del madroño, sin haber tenido necesidad de ir primero a Cuba, y nada extraño fuera que si no ocupa ya hoy un puesto oficial…
    Orduan liberalek lurralde hauetan konzentratu ziren, eta poliki poliki karlistak menperatzen hasi ziren. 1875.eko uztailak 03an CarlosVII.ak Bizkaiko foruak zin egin bazituen ere, berandu zen zaleen indarrak suspertzeko.
    https://hemerotecadigital.bne.es/hd/es/viewer?id=9ddbd97a-dad5-455e-8703-52a14ab30cf3
    La Iberia (Madrid. 1868). 6/1/1877


    Azkenik, karlisten azken porroten ostean, 1876.eko otsailak 28an Carlos VII.ak erbesteratu zen, bigarren karlistadari bukaera emanez. Hilabete hartan, berarekin batera hainbat karlista ospetsuk eta buruzagik erbesterako bidea hartu zuten ere.


    Bayona, 16 de enero de 1877
    Madrilgo prentsaren arabera, Francisco Iturriaga ''Otxabo'' otsailaren bukaeran pasa zuen muga<ref>La Correspondencia de España (1876/02/27) eta El Solfeo (1876/02/28).</ref>. Eta apirilaren erdialdean, berriz, Bordeleko kontsul-etxean indultua eskatu zuen<ref>El Constitucional (1876/04/16).</ref>.
    El ex-cabecilla carlista de este nombre, es decir, Ochavo, de cuya fe de existencia en Madrid y de sus conferencias dí cuenta en una de mis cartas, salió de la corte en el tren-correo del Norte en la noche del 13; al pasar por Hernani, aprovechando el temporal que hacia, saltó, y conocedor del terreno teatro,que había sido de sus hazañas, corriendo por los montes de Guipúzcoa, al amanecer penetró en Francia tranquilamente por Behobia, en cuyo pueblo o inmediaciones se encuentra la gente de su antigua partida.
    Cómo ha sido recibido Ochavo por sus camaradas después de sus pasos y entrevistas, sospechosas para ellos, que ha tenido en Madrid, es fácil de figurarse; pero el prestigio que sobre sus muchachos siempre tuvo, y la relación de las persecuciones de que a última hora parece que fue objeto, ha sido suficiente para que otra vez depositen en él la más completa confianza los subordinados, que sin mediar explicaciones pudieran haberle dado algún serio disgusto.
    Que es lo que Ochavo hará o cuál es su situación verdadera para con el banderín o depósito de lastre, y para con sus antiguos correligionarios, no es tan sencillo de averiguar, porque después de lo que estos meses ocurre con ciertos hombres, no puede juzgarse de sus intenciones futuras. Cada cuál pensará a su gusto.
    https://hemerotecadigital.bne.es/hd/es/viewer?id=fac33603-0143-4636-8e12-9b9b5afc47d9&page=3
    La Iberia (Madrid. 1868). 18/1/1877


    Eta 1876.eko irailean, ''Le Courrier de Bayonne''ren arabera, Frantziako gobernuak ''Otxabo'' eta Boet buruzagi karlistak Limogesera erbesteratu zituen<ref>El Imparcial (1876/09/09).</ref>


    El Ochavo al llegar a Hendaya traía un pase del Gobierno Militar de Madrid como capitán carlista, indultado, y cuyo pase firma por O. Serrano.
    ''Otxabo'' ez zen partidako bakarra Frantziara ihes egiten. 1876.eko irailean bere taldekide batzuk atxilotu zituztenez, Astigarragako mutil batzuk ere Frantziara pasa ziren, beldurrez<ref>Diario oficial de avisos de Madrid (1876/09/22).</ref>.
    https://hemerotecadigital.bne.es/hd/es/viewer?id=3ec2d7ff-fd53-4640-ae7f-b76ab2ddecb5
    La Iberia (Madrid. 1868). 20/1/1877


    Dice una carta de Bayona:
    ===Partida berri baten burua?===
    “El ex-cabecilla Ochavo ha entrado en Francia por Behovia, donde se encuentran algunos individuos que pelearon con él en la pasada guerra”
    1874.eko abenduan Espainian Alfonso XII.a erregea ezarri zuten, eta 1876.eko udan konstituzio berria onartu zuten. Urrian, errepublika aldeko oldarraldia prestatzen ari zela eta, atxiloketa ugari izan ziren Zaragozan, Logroñon, Bilbao eta Santanderren.
    grupo.do (mcu.es)
    El Porvenir de León (León 1862) 20/1/1877, nº 1378


    Bitartean, Frantzian erbesteratutako hainbat karlista, bizimodurik gabe, Nafarroako mendietan partida bat osatzen hasi ziren, buruzagia ''Otxabo'' omen zutela. Gobernuak mugaren babesa indartu zuen<ref>La petite presse (1876/10/26).</ref>.


    Según telegrama, ayer fue capturado por la guardia civil del puerto de Beovia, provincia de Guipuzcoa, el celebre cabecilla carlista Ochavo, el cual ha sido conducido a San Sebastián.
    ===Bitartekari lanak===
    https://hemerotecadigital.bne.es/hd/es/viewer?id=5c9e69f4-4f2a-4f47-b501-b81c9e554c35&page=3
    1877.eko urtarrilean ''La Iberia'' egunkariak ''Otxabo''ren jarduera bitxiak salatu zituen, gobernuarentzat lanean ari zelakoan, Frantzian zeuden karlistekin bitartekari.
    El Pabellón nacional (Madrid). 20/2/1877


    Egunkariaren arabera, eta bere menpekoek baieztatua, ''Otxabo'' buruzagia Madrilen ari omen zen gora eta behera, aurretik Kubara joan beharrik gabe; eta lanpostu ofizial baten zain omen zegoela...<ref>La Iberia (1877/01/06).</ref>.


    Egun batzuk geroago, ''Otxabo'' trenez abiatu omen zen iparralderantz 13ko iluntzean. Hernanira heltzerakoan, ekaitza lagun, trenetik salto egin eta egunsentirako Behobian zegoen, Frantziara pasatzeko eta aspaldiko partida-lagunekin biltzeko. Beti Baionako kazetariaren esanetan, Madrilgo bilera susmagarrien ostean burukide ohiek ez zuten oso gogo onez hartu, baina betidanik zeukan ospeari eta azken denboretako jazarraldiei esker berreskuratu zuen menpeko ohien konfiantza osoa. Bukatzeko, kazetariak ''Otxabo''ren jarduerari buruzko zalantzak zabaltzen zituen "''...hilabete hauetan gizon batzuekin gertatzen ari denarekin, ezin dira geroko asmoak asmatu...''"<ref>La Iberia (1877/01/18).</ref>.


    Bi egun geroago, ''Otxabo''k Madrilgo Gobernu Militarraren baimena zekarrela zioen, kapitain karlista indultatu moduan, eta Serrano berak sinatuta<ref>La Iberia (1877/01/20).</ref>.


    ===Barkamena===
    1877.eko otsailak hemeretzian Francisco Iturriagak muga zeharkatu zuen eta Behobiako guardia zibilei bere burua entregatu zien. Madrilgo egunkarien arabera, "''Guardia Zibilak Otxabo harrapatu zuen''"<ref>El Pabellón nacional (1877/02/20) eta La Correspondencia de España (1877/02/20).</ref>.


    La guardia civil de Behovia ha capturado al cabecilla Ochavo
    Hurrengo egunotan Madrilen epaitu behar zutela zabaldu zen<ref>El Bien Público (1877/02/23).</ref>, eta epaitegi militarrek ere epaitu nahi zutela<ref>El Pueblo Español (1877/03/05).</ref>.
    La Correspondencia de España 20/02/1877


    Madrila eraman behar zutela zabaldu zenean, egunkari batzuk ez zituzten gauzak oso garbi ikusten eta azpijokoak salatzen hasi ziren<ref>El Solfeo (1877/02/22).</ref>. Egunkari batean zabaldu zenez, ''Otxabo'' arazorik gabe zeharkatzen omen zuen Irungo muga, pasaporte berezi bati esker; "harrapatu zutenean" Bartzelonatik telegrama bat heldu omen zen; ''Otxabo''k zerrenda bat zeraman aldean, 40 mutil eta 42 ofizialen izenekin, jeneral bati zuzendua; eta gero Hendaiatik kartera ekartzeko eskatu zuenean lagun bati esan omen zion: "''Ez izan inolako kezkarik''". Eta kronika bukaeran, "''Segi papeladarekin!''"<ref>La Iberia (1877/02/27).</ref>.


    Madrid 21
    Atxilotut1a egon zen garaian, Kubara bialduko zutela zabaldu zen, karlisten artean lortutako maila berberarekin<ref>La Iberia (1877/09/03).</ref>, baina aurki zurrumurrua gezurtatu zuten<ref>El Pabellón nacional (1877/03/13).</ref>.
    Probablemente el cabecilla Ochavo será juzgado en Madrid.
    grupo.do (mcu.es)
    El Bien Público (Mahón 1872) 23/2/1877


    Garai hartako prentsaren mailaz jabetzeko, nahikoa da ''La Correspondencia'' egunkariaren bi berri alderatzea. 1877.eko martxoak 9an esaten zuen: "''Esaten ari da Cubako gudarostera bidaliko dutela Otxabo buruzagi ohia''". Eta biharamunean: "''Gezurra da egunkari batek zabaldutakoa, Otxabo ezizenez ezagututako buruzagi karlista Cubako irlara bidali behar dutenik''".


    El cabecilla Ochavo ha sido también reclamado por los tribunales militares, con cuyo motivo se establecerá el oportuno incidente de competencias.
    Azkenean, ez zuten Madrila eraman eta ekainean Gasteizen epaitu zuten. Hilak 19an aldeko epaia eman zioten, eta askatu zuten<ref>El Pueblo Español (1877/06/20), El Imparcial (1877/06/20) eta El Globo (1877/06/21).</ref>.
    El Pueblo Español (05/03/1877)




    El cabecilla Ochavo va a ser trasladado a Madrid
    ==Heriotza Madrilen (1878)==
    ¡Gracias a Dios que vamos a ver una moneda!
    ===Argandan ezarri===
    ---
    Itxura denez, 1877.eko abuztuan Francisco Iturriaga Madril aldera joan zen bizi izatera, orduko egunkarien arabera<ref>El Globo (1877/08/09).</ref>.
    Si Ochavo quiere convertirse en billetes le auguro una prima inverosímil…
    Aun siendo ex-cabecilla, supongo que querrá mejor convertirse en jefe de negociado…
    ¡Oh! Y se convertirá, no lo dude V.
    https://hemerotecadigital.bne.es/hd/es/viewer?id=71c10462-f2b3-45fc-baad-0db5961b91ab&page=4
    El Solfeo (Madrid 1875). 22/2/1877


    Ordurako bertan izango zuen Manuela Eusebia arreba, neskame lanetara joanda.


    Acaban de decirme que el ex-cabecilla Ochavo, aquel reclamado por las autoridades antes, y detenido en Irún, ha sido puesto en libertad. Esto no debe extrañar a nadie que sepa un poco lo que en esa frontera pasa y el personal que ocupa ciertos puestos y desempeña cierta clase de comisiones. La detención de Ochavo no se explicaba cuando sabíamos que entraba y salía de España con documento autorizado para su seguridad; únicamente nos llamó la atención por llegar al mismo tiempo un telegrama de Barcelona . El ex-cabecilla carlista, a quien he oído decir que se ocupó una lista de 40 muchachos y 42 oficiales con una exposición que dirigía a un general con el nombre en blanco, al mandar pedir su cartera a Hendaya, aviso a algún amigo: "No tengan cuidado alguno".
    Eta Argandan hartu zuten bizitokia. Behintzat, eskutitzak hara bidaltzen zizkioten<ref>Gaceta de Madrid (1877/11/12).</ref>:
    ¡Siga la farsa!
    ::''Cartas retenidas por falta de franqueo el día 11 de Noviembre de 1877''
    https://hemerotecadigital.bne.es/hd/es/viewer?id=e06cdcd4-227a-43ed-bd53-c5337888f599&page=2
    ::''...''
    La Iberia (Madrid. 1868). 27/2/1877
    ::''Num. 199 Francisco Iturriaga - Arganda''
    ::''...''


    ===Lapurreta saiakera eta heriotza===
    1878.eko irailak 13ko iluntzean Madrilgo Castellana pasealekutik, Hipodromo berriaren gertu, paseoan ari zen bikote bat, estali gabeko kotxean.


    Parece que va a ser destinado al ejercito de Cuba el ex-cabecilla carlista Ochavo con la graduación que disfrutaba en el campo de Don Carlos.
    Halako batean, lapur batek kotxea geratu eta, pistola eskuan, gizonari zeuzkan bitxiak eta dirua eskatu zizkion. Gizonak agindutakoa bete zuen, urrezko txanpon batzuk eta Losada markako erloju garestia emanaz.
    https://hemerotecadigital.bne.es/hd/es/viewer?id=330f60fc-361d-4b0b-9b0f-920d932cabf2&page=3
    La Iberia (Madrid. 1868). 9/3/1877


    Andreak, bitartean, garrasika hasi zen, auzotarrak eta zaindariak erakarriz. Lapurra korrika hasi zen, baina handik 500 bat metrotara, Virtudes kalean, hartu zuten preso. Arnasa hartu ostean lapurrak berriro ekin zion korrikari eta, harrapatzerik ez zegoela ikusita, goardia zibil batek tiro egin zion, bartan behera akabatuz. Hildakoa Francisco Iturriaga ''Otxabo'' zen, karlista buruzagi ohia.


    De La Correspondencia del 9: "Parece que va a ser destinado al ejército de Cuba el ex-cabecilla Ochavo"
    Hurrengo egunetako egunkariek berria jaso zuten<ref>Besteak beste El Pueblo Español (1878/09/14), Gaceta Universal (1878/09/15), El Globo (1878/09/15), Fray Veràs (1878/09/21) eta Diario de Huesca.</ref>, batzuetan hainbat akatsekin: ''Otxabo'' arabarra zela, Santa Cruz apaizaren bigarrena izan zela...
    De La Correspondencia del 10: "Es  falso lo que ha dicho un periódico, respecto a que vaya a ser destinado a la isla de Cuba el jefe militar carlista vulgarmente conocido como Ochavo."
    https://hemerotecadigital.bne.es/hd/es/viewer?id=bf96b03d-a768-46ac-aa64-25f046472bea&page=2
    El Pabellón nacional (Madrid). 13/3/1877


    Ez dakiguna zera da, lehen saiakera izan zen, ala aurretik beste lapurretak egin zituen... edo dena antzezte hutsa izan zen, Francisco Iturriagaren arrastoa desagerarazteko!


    Escriben de Vitoria que ha sido absuelto y puesto en libertad el ex-cabecilla Iturriaga (a) Ochavo.
    ===Hil eta gero, liberala!===
    El Pueblo Español (Madrid, 20/06/1877)
    Gerra bukatu eta hogei bat urtetara, liberalen alde borrokatutakoen zerrendak agertzen hasi ziren Madrilgo Gazetan, hainbat onura eskuratu ahal izateko (esateko, semeak soldautzatik libre geratzeko)<ref>Gaceta de Madrid (1896/05/18).</ref>.
    https://hemerotecadigital.bne.es/hd/es/viewer?id=11216d1d-15a3-4d19-beb9-8b8910ad63fe&page=4
    El Imparcial (Madrid, 20/06/1877)


    Harrigarria bada ere, liberalen aldeko zerrenda hauetan ''Otxabo'' ere agertu zen!


    El proceso instruido en Vitoria contra el famoso Iturriaga (Ochavo), ha sido resuelto en sentido favorable a èste.
    ::''Lista de los voluntarios vascongados que durante la última guerra civil defendieron con las armas los derechos del Rey legítimo y de la Nación.''
    https://hemerotecadigital.bne.es/hd/es/viewer?id=17f7e71b-3b2d-4c04-bbbc-216fbdba26f3&page=3
    ::''Guipúzcoa. Cuerpo de Miqueletes''
    El Globo (Madrid, 21/6/1877)
    ::''…''
    ::''Francisco Iturriaga Unamuno''
    ::''…''


    ==''Otxabo''ren anai-arrebak eta gainontzeko familia==
    Zazpi anai-arrebatan Melchor Francisco Yturriaga Unamuno zaharrena izan zen (1839/08/23). Familiaren ezizena "Otxabo" izanik, gainontzekoak ere "Otxabo" edota "Otxabonekoak" izan ziren.


    Ha llegado a Madrid el conocido ex-cabecilla carlista apellidado Ochavo.
    ===Jose Sebastián===
    Así habrá alguna moneda en Madrid.
    Soraluzen jaioa (1841/10/05), Andresa Trocaola Lizarriturri andrearekin ezkondu zen (1868/03/28).
    https://hemerotecadigital.bne.es/hd/es/viewer?id=7a1e3d90-46f3-4e65-8a9b-4a2ef4e24d79&page=3
    El Globo (Madrid. 1875). 9/8/1877, n.º 668
    Lau seme alaba izan zituzten: Ysidoro (1869-1956), Maria Basilisa (1872-1905), Pío (1875-1876) eta Justo (1882-1882).


    Andresa Soraluzen hil zen (1893), eta Jose Sebastian hiru urte geroago (1896/02/15).


    Bukaera eta heriotza
    Semerik zaharrena, Ysidoro, oso gaztetan joan zen Txilera, eta diru asko egin zuen bertan. Soraluzen [[Babesetxea (eu)|Babesetxe-Ospitala]] antolatu behar izan zenean (1896), berak emandako diruari esker [[Josefa Micaela Maiztegi (eu)|Josefa Micalea Maiztegi]] andreari Mendizabal etxea alokatu zioten.


    Cartas retenidas por falta de franqueo el día 11 de Noviembre de 1877
    ===Maria Jesusa===
    Num. 199 Francisco Iturriaga - Arganda
    Soraluzen jaioa (1844/01/14), bertan ezkondu zen (1861/05/14) Pascual Cerra Fernandez-ekin.
    Gaceta de Madrid (1877/11/12)


    Bi seme-alaba izan zituzten, biak ala biak Gasteizen hilak: Ambrosio (1883/09/25) eta Josefa (1898/03/08).


    ===Josefa Antonia===
    Soraluzen jaioa (1846/01/15), ondo gazte zela Gasteizera joan zen neskame. Bitxiak lapurtzeagatik salatua (1862), hiru hilabeteko espetxealdia ezarri zioten.


    Atzera Soraluzera itzuli zen, eta bertan hil zen hamazortzi urtekin (1864/08/12).


    Al final de la Fuente Castellana, cerca ya del hipódromo, paseaba ayer noche una distinguida señora, que iba en carruaje descubierto, acompañada de un caballero. El coche fue detenido repentinamente por un hombre de mal aspecto, que pistola en mano, exigió cuanto dinero y alhajas llevase dicho caballero, y sorprendido éste en el primer momento, entregó sin vacilar algunas monedas de oro y un reloj de gran precio.
    ===Antonio Agustin===
    A las voces que dió la señora, acudieron algunos vecinos y varios guardias civiles y de vigilancia pública, logrando detener al ladrón en la esquina de la calle de las Virtudes, después de haber hecho uso de la pistola; pero como quiera que al poco tiempo de preso el sujeto en cuestión, trató de huir, y los que lo custodiaban no podían darle alcance, uno de los guardias le hizo fuego, y lo dejó muerto en el acto.
    Soraluzen jaioa (1849/05/22), Maria Ana Gurruchaga Unanue azpeitiarrarekin ezkondu zen, Azpeitian bertan (1871/11/17).
    El ratero, parece que se llamaba Feancisco Iturriaga, y era conocido entre los ex-cabecillas carlistas con el título de Ochavo, habiendo sido durante algún tiempo, el segundo de la partida del cura de Santa Cruz.
    El Pueblo Español (14/09/1878)
     
     
    El ratero que fue muerto noches pasadas junto a la Castellana por la Guardia Civil, se llamaba Francisco Iturriaga, natural de Alava, y conicido por el pseudónimo de Ochavo.
    Cuentan que fue el segundo de la partida del cura Santacruz.
    Gaceta Universal (Madrid, 15/09/1878)
    El Globo (Madrid, 15/09/1878)
     
     
     
     
    Segun dicen algunos periodicos, el ladròn muerto noches pasadas en la Castellana se llamaba Francisco Iturriaga y eea comocido entre los ex-cabecillas carlistas cin el pseudonimo del Ochavo.
    Vamos a ver, señores periòdicos de oposiciòn.
    ¿A que no se atreven ahora a decir que los carlistas estàn en las oficinas?
    ¿A que no?
    Pues que, si eso fuera verdad, ¿habria tenido el pobrecito Ochavo necesidad de cuartos?
    Con que a ver si rectifican VV. pronto, señores de oposiciòn.
    Yo, por mi parte, cuando escriba una historia de España que tengo comenzada, no me olvidarè de poner en ella el siguiente pàrrafo...
    ...Y tal era el abandono en que se hallaban los probrecitos ex-cabecillas carlistas despuès de la guerra, que hombre hubo como el Ochavo que se vio en la precision de abandonar Marte por Mercurio, dedicàndose a la profesiòn de no habido, y exponièndose (como le sucediò) a ser muerto por la Guardia Civil, enemiga natural de aquellos señores…
    https://hemerotecadigital.bne.es/hd/es/viewer?id=fd98e2f1-267c-4e3b-9e34-d182cfbedec7&page=2
    Fray Veràs (Madrid 1878/09/21)
     
     
    …oficial de la armada, si no mienten nuestros informes, cuando detuvo el carruaje, pistola en mano, un individuo de mal aspecto, pidiendo al caballero el dinero y alhajas que llevase. Este sorprendido en el primer momento, le entregó sin resistencia algunas monedas y un magnífico reló de Losada de gran valor. A las voces que dio la señora, acudieron algunos vecinos y varios guardias civiles y de vigilancia pública, logrando detener al ladrón en la esquina de la calle de las Virtudes, después de haber hecho uso de la pistola; pero como quiera que al poco tiempo de preso echó á correr, uno de los guardias le hizo fuego y le dejó muerto en el acto. Se nos dice, y en esto como en los anteriores datos estamos dispuestos á rectificar cualquier error involuntario, que el criminal muerto es el tristemente célebre ex-cabecilla carlista Francisco Iturriaga (a) Ochavo.
    https://www.google.es/url?sa=t&rct=j&q=&esrc=s&source=web&cd=&cad=rja&uact=8&ved=2ahUKEwjqiJ_HvdT7AhXSXqQEHWXuAvYQFnoECBkQAQ&url=http%3A%2F%2Fstore.diariodelaltoaragon.es%2Fcgi-bin%2FPandora%3Ffn%3Dgetfile%3Bid%3D0000235506&usg=AOvVaw0sLeg27mov7eq07uzfGxGW
    Diario de Huesca
     
     
    Hil eta gero, liberala!
    Gerra bukatu era urteetara, Madrilgo Gazetan liberalen alde borrokatu zirenen zerrendak agertzen ari ziren, hainbat onura eskuratu ahal izateko (esateko, semeak soldautzatik libre geratu).
     
    Harrigarria bada ere, liberalen aldeko zerrenda nauetan Otxabo ere agertu zen!
     
    Lista de los voluntarios vascongados que durante la última guerra civil defendieron con las armas los derechos del Rey legítimo y de la Nación.
    Guipúzcoa. Cuerpo de Miqueletes
    …
    Francisco Iturriaga Unamuno
    …
    Gaceta de Madrid num. 139 (1896/05/18)
     
     
     
    Anai-arrebak eta gainontzeko familia
    Zazpi anai-arrebatan Melchor Francisco Yturriaga Unamuno zaharrena izan zen (1839/08/23). Familiaren ezizena "Otxabo" zen.
     
    Jose Sebastián (Soraluze 1841/10/05 - Soraluze 1896/02/15)
    Andresa Trocaola Lizarriturri-rekin ezkondu zen (1868/03/28). Azken hau 1893ean hil zen
    Lau seme alaba: Ysidoro (1869-1956), Maria Basilisa (1872-1905), Pío (1875-1876) eta Justo (1882-1882). Ysidoro oso gaztetan joan zen Txilera, eta diru asko egin zuen bertan. Soraluzen Babesetxe-Ospitala antolatu behar izan zenean (1896), berak emandako diruari esker Josefa Mikalea Maiztegi andreari Mendizabal etxea alokatu zioten.
     
    Maria Jesusa (Soraluze 1844/01/14)
    Pascual Cerra Fernandez-ekin ezkondu zen (Soraluze 1861/05/14)
     
     
     
    Gasteizen hil ziren Ambrosio (1883-09-25) eta Josefa (1898-03-08).
     
    Antonio Agustin (Soraluze 1849/05/22)
    Maria Ana Gurruchaga Unanue andrearekin ezkondu zen (Azpeitia 1871/11/17)
     
    Juan Jose (Soraluze 1851/08/20)
     
    Manuela Eusebia (Soraluze 1854/03/05).
    Madrilen neskame ibili zen. Etxeko jaun-andreek semealaberik ez zeukatenez, artean umeak zirela (lau-sei urte) Isidoro eta Maria eraman zituen Madrila, bigarren karlistada bukatu berria. Urtebete eman zuten izekoarekin.
     
     
     
     
    Mendian gora, basoan jira,
    eziñ kalera jetxirik,
    emendik itzul andik igesi,
    basauntzen gisa bizirik,
    orra karlistak nun nola diran
    badiyozute inbiririk.
     
    Karlistak ditek gauza bat txarra:
    kausa izatia zarra;
    beren kañoiak, jende naparra,
    orain daukaten afarra,
    ume legunen bekokientzat
    biurtuko dek adarra.
     
    Arbol zarraren sustrai galduak
    ez dik emango zumoa,
    tximinirako naiz izan ona
    ukatuko dik frutoa;
    Karlos bezela lizundutua
    zeok bere partidoa.
     
    Zazpi sakristau, amabi alper,
    ogei basarritar babo,
    Jauregi buru, Santa Kruz gero,
    azkenik berriz Otxabo,
    erlijiyua aitatu ezkero
    basarritarrak akabo!
     
    Abek ditugu erlijioko
    orma berriko santuak,
    Euskal Erriak eldutzen ditu
    orlako apostoluak,
    orra por nobis esan ezkero
    lerdekan mandamentuak.
     
    Auzokoakin panpantxo dira,
    andik dakarte guzia,
    aiek txinguka, karlistak berriz
    zintzilika miseria;
    beti onela juntatu ziran
    gosea eta egarria.
     
    Karlistak orain dira panparroi,
    ustez badira gañian;
    segi, mutillak, moteldu gabe,
    ea datorren urtian
    zuen errege sartzen ote dan
    Madriko ukullu batian.
     
    Zeñek pensatu, zeñek sinistu
    gure baserri jendeak
    denbora gutxi barrun dirala
    markesak eta kondeak!
    Liberal gaizto mordo batzuek
    izango gera pobreak.
     
    Napar karlistak esanagatik
    usteltxuak zeratela,
    guk badakigu berdin zer fiñak
    zankuak dituzutela;
    berritsu oiek despreziatuta
    bete zazute sakela.
     
    Gure egunetan, beti bezela,
    libertadien doaiak
    garaituko'itu, desegingo'itu
    illuntasunen odoiak,
    lurperatuaz euskaldun txarren
    biotz faltsoen pozoiak.


    ===Juan Jose===
    Soraluzen jaioa (1851/08/20), bertatik alde egin zuen. Ez dago beste berririk.


    ===Manuela Eusebia===
    Etxeko txikiena Soraluzen ere jaio zen (1854/03/05).


    Madrilen neskame ibili zen. Etxeko jaun-andreek semealaberik ez zeukatenez, artean umeak zirela (lau-sei urte) Isidoro eta Maria loibak eraman zituen Madrila, bigarren karlistada bukatu berria. Urtebete eman zuten izekoarekin.




    ==Erreferentziak==
    ==Erreferentziak==


    [[Kategoria: Militarrak]]
    [[Kategoria: Militarrak]]
    [[Kategoria: Lapurrak]]
    [[Kategoria: Lapurrak]]
    [[Kategoria: XIX. mendeko historia]]
    [[Kategoria: XIX. mendeko historia]]

    Hauxe da oraingo bertsioa, 22:27, 26 otsaila 2023 data duena

    Francisco Iturriaga Unamuno Otxabo
    Argazkirik ez.jpg
    Jaio Soraluze, 1839/08/23
    Hil Madril, 1878/09/13
    Profila Partida burua, lapurra


    Francisco Iturriaga Otxabo bigarren karlistadako gerrilaria izan zen, Astigarraga eta Hernani inguruan aritu zen partida[1] karlista baten burua.

    Mikelete sarjentua postua lagata, 1874.eko maiatzean partida osatu zuen eta gogor aritu zen hurrengo hilabeteetan, 1875.eko otsailean besoan zauritu zuten arte.

    Orduan atzeguardiara pasa izan behar zuen eta 1876.ean, gerra galduta, Frantziara erbesteratu zen. Hurrengo urtean Madrila aurrera eta atzera ibili omen zen, gobernu liberala eta karlisten artean bitartekari lanetan.

    Azkenean, indultua lortuta, Madrila pasa zen bizi izatera. Handik gutxira, atrako batean hil egin zuten.


    Iturriak

    Francisco Iturriaga Otxabok ez zuen testigantza zuzenik laga. Eta heldu zaizkigun berri gehienak orduko prentsa liberalean agertutakoak dira eta, beraz, ez aldekoak. Prentsa karlistan, berriz, ez zuten ia aipatu.

    Beren soldaduengatik ere lekukotasun gutxi jaso da. Gutxi, baina esanguratsuak: Gizon gaiztoa zan[2].

    Erabilitako iturriak ikusteko, sakatu hemen.


    Ospe handiko buruzagia, Santa Kruzek adina

    Madrilgo prentsa liberalaren arabera, Santa Kruz apaizaren parekoa zen:

    …nahiz eta Santa Kruzek eta Otxabok aurreko gerretan egindako krudelkerien aurrean inolako karlistek ez den inoiz zorabiatu[3].

    Karlisten kontrako bertsolariek ere biak lotzen zituzten. 1874. urteko abuztuan, Otxaboren partida sortu eta hilabetetara, Serafín Barojak "Karlistaren panparroikeria" bertsoak argitaratu zituen[4]. Laugarren bertsoak halaxe dio (bertsoa entzuteko, sakatu hemen):

    Zazpi sakristau, amabi alper,
    ogei basarritar babo,
    Jauregi buru, Santa Kruz gero,
    azkenik berriz Otxabo,
    erlijiyua aitatu ezkero
    basarritarrak akabo!

    Serafin Barojaren semeak, Pío Barojak, aitaren ipuinak gogoratzen zituen:

    Donostiaren inguruan ari zen Otxabo buruzagiaren istorioak gogoratzen ditut, nire aitari entzundakoak...[5]


    Felipe V.ak jaulkitako otxaboa (Segovia 1744)

    Gerra aurreko urteak

    Familia

    Melchor Francisco Yturriaga Unamuno Soraluzen jaio zen, 1839. urtean, lehen karlistada bukatzen ari zela. Gurasoak Ramon Yturriaga Legarizti eta Maria Bauptista Unamuno Unamuno izan zituen. Familiaren ezizena Otxabo zen[6].

    Zazpi anai-arrebatan zaharrena izan zen: Melchor Francisco (1839), Jose Sebastian (1841), Jesusa (1844), Josefa Antonia (1846), Antonio Agustin (1849), Juan Jose (1851) eta Manuela Eusebia (1854).

    Mikelete

    Bizimodua ateratzeko, Francisco Iturriaga Mikelete sartu zen (1857 eta 1864 artean). Ezkongabea zen, eta ostean ere ez zen ezkondu (Mikeleteen Arautegiak mikelete ezkonduak debekatzen zituen eta!).

    Urteek egin aurrera sarjentua izatera heldu zen. Donostialdean omen zegoen destinatuta, eta han harrapatu zuen bigarren karlistadak.

    Josefa Antonia arrebaren galbidea

    Oso gazte zela, Josefa Antonia Iturriaga Gasteizen hasi zen neskame, Ambrosio Serrano eta Josefa Lauzuricaren etxean hain zuzen, Alamedako markesaren jauregia (gaur egun Errementari kalea, 27).

    Ambrosio Serrano udal langilea zen, liberal porrokatua. Lehen karlistadan boluntarioa izan zen eta 1834.eko martxoan, karlistek Gasteiz hartzen saiatu zirenean, Milizia Nazionalen lehen konpaniak Gaztelako atea berreskuratu zuen, Manuel de Ciorraga kapitaina buru zela. Tartean Ambrosio Serrano zen, hirugarren konpainiako kabo primeroa, eta Isabel II.aren gurutzearekin saritu zuten. Urte bereko abuztuan, Isabel II.aren aldeko manifestua aldarrikatu zutela Gasteizen, kabo primeroen izenean Ambrosio Serrano berak sinatu zuen[7].

    Ambrosio Manuel Serrano Sarasibar (1811 ggb.) eta Josefa Ylaria Lauzurica Castillo (1813) Gazteizen bertan ezkondu ziren (1838) eta sei seme-alaba izan zituzten. Horietatik azken bostak bizi ziren etxean 1862. urtean.

    Urte horretan bularreko urrezko orratza, harri urdinezko belarritakoak eta estanbreko mangitoak falta ziren etxean. Senar-emazteek Josefa Antonia salatu zuten, hamasei urtekoa artean. Epaileak erruduna bilatu zuen, eta hiru hilabeteko espetxe nagusia ezarri zion, duro bateko isunaz gain[8].

    Espetxetik irtenda, Josefa Antonia Soraluzera itzuli zen. Eta bi urte geroago hil zen, hamazortzi urtekin (1864/08/12).

    Bigarren karlistadan Manuel Serrano boluntario agertu zen berriro ere, Ángel eta Dionisio semeekin batera, Askatasun batailoian edota Milizia Nazionalean[9].

    Arrebaren espetxeak eta heriotzak, liberal baten "erruz" jazotakoak, ez zuten lagunduko Francisco liberalak begi onez ikusteko.


    Astigarragako partida berria (1874)

    Bigarren karlistadaren hasiera

    1868. urtean Isabel iI.a bota zutenetik, Espainiako erresuma pilpilean zegoen: erregezaleak, karlistak, errepublikarrak, federalistak, kantonalistak... denetik zegoen, eta ematen zuen dena zela posible.

    Mugimendu iraultzale hartan, asko eta asko beldur ziren; Borboiak bota berriak, karlistengana hurreratu ziren. Ondorioz, 1869.ko hauteskundeetan karlistek diputatu asko lortu zituzten, eta botoemaile gehiago irabazi nahian "tradizionalista" hitza erabiltzen hasi ziren.

    Bide baketsua motela iritzi zitzaien, eta espainiarrek erregea, ordena eta bakea babestuko zutelakoan, 1872. urtean karlistak armetan altzatu (1872/04/21) eta Carlos VII.a erregegaia Espainian sartu zen, baina Orokietako guda galdu eta gero Frantziara itzuli zen atzera.

    Uda hartan Amorebietan sinatu zuten bake akordioa (1872/05/24), baina ezta karlistek ezta gobernu liberalak ez zuten onartu, eta gerra ez zen amaitu.

    1873.eko uztailak 16an Carlos VII.ak Zugarramurdiko muga zeharkatu zuen, bigarren karlistadari indarra emanez.

    Otxaboren ihesa

    Gerra hasi zenean Gipuzkoako Aldundiak arazoak aurrikusi zituen, eta mikelete kopurua 160tik 600era igo zuen. Nahikoak ez zirelakoan, bolondres liberalak ere errekrutatu zituen, Mikelete Bolondresen Batailoia[10] osatuz. Guztira 720 lagun, horietatik 400 bat mikelete.

    Baina mikelete guztiak ez ziren liberalzaleak, eta ez ziren gutxi karlisten lerroetara pasatakoak. Horietako bat Francisco Iturriaga Otxabo, 1874.eko apirilan karlisten artean agertu zena.

    Hala ere, badaiteke mikeleteak uzteko arrazoi guztiak politiko edo ideologikoak ez izatea. Ziotenez, mikeleteei soldatak ordaintzeko dirua jokoan galdu omen zuen, eta ihes egitea erabaki zuen. Berarekin ibilitako Tomàs Lizarralderen arabera: Partidakoa. Gizon gaiztoa zan. Plazentzitarra. Mikelete izandakua. Mikeleteen diruakin iges egin ta etorri zan gure artera[11].

    Mikeleteekin ari zela sarjento maila bazuen, karlistekin elkartuta kapitaina izendatu eta partida baten buruan jarri zuten.

    Lehen ekintza

    Apirilak 17an, goizeko ordu batean, Donostiako Manuel Arzac jaunarena zen Banderas izeneko landetxe aurrean aurkeztu zen Iturriaga buruzagia, Otxabo ezizenez, 40 gizon lagunduta. Neskameak behartu zituen ateak zabaltzeko eta arropa zuriko bi faldel hartu zituen, 4.000 bat erreal balio zutela gutxi gorabehera, gudamutileei morralak eta alkandorak egin behar zielakoan[12].

    Egunkari batek buruzagi karlista berriaren agerpena umorez agurtu zuen: Otxabo izena izan eta lehen ekintzan 4.000 erreal lapurtu, ezaguna da txanponak larregi gustokoak dituela[13].

    Hurrengo astetan, Donostiako Antonio Pinazo epaileak eginbideak zabaldu zituen, eta Otxabo zein partidakoak epaitegian aurkezteko deitu zituen[14]. Manuel Arzac jaunaren arropa zuria lapurtzeaz gain, Jose Gabarrain jaunari 80 pezeta eta 16 pare alpargata ere lapurtu zizkiotela salatu zuen.

    Urtebete geroago, 1875.eko abuztuan, ekintza honengatik eta matxinatzeagatik epaitu eta garrotez hiltzera zigortu zuten.


    Otxaboren partidaren ekintzak (1874)

    Francisco Iturriagak bere partida zuzendu zuen hurrengo urtarrila arte, besoan zauritu zuten arte, alegia.

    1874. urteko hilabete hauetan denetik egin zuten: disparoak, borrokak, lapurretak, zigorrak, eskarmentuak...

    Partidaren bizimodua

    Partidaren bizimodua ezagutzeko, Altzako Laureanoren testigantza daukagu[15]:

    Ni Otxaboren partidan ibilli nitzan. Otxabo, mikeleteetan sarjento izanda, konpañiko diruak jokuan galdu ta guregana etorria zan. Kapitan egin zuten.
    Guk prakak ta txapela gorriak, mikeleteak bezela. Kapatxoa ez izatea. Beste karlistak ez zuten bada praka gorririk. Ez; guk bakarrik.
    Oiartzungo parean eritu niñuten. Lepo ondotik bala sartuta ta saiatsetik írten.
    Zenbat ziñaten partidan?
    40-ren bat.
    Nun lo egiten zenuten?
    Ez genun toki jakiñik. Batzutan Santiyon. Baita eliz barrenen ere. Besteetan basarrietan.
    Zertan aritzen zíñaten?
    Ibílli; batzuetan gabez, bai egunez ere. Ergobitik Errenterí gañera, Loiola, Mirakruz ta... Errekonozímentuak egin. Zubí ondoetan goardiak (paisanoak) ipíñi. Gabeko bat-batekorík egin ez zitzaten mikeleteak. Al bazan, prisionero bat edo beste egin ta...
    Santiagomendiko ermita

    Guda ekintzak

    1874.eko apirilak 26an, eguna argitu baino lehen, partidako batzuk Donostiako Atotxa pasealekuko etxe batean ezkutatu ziren. Goizeko zazpiretan bi boluntario liberal pasa ziren bertatik, beren etxerako bidean, baina zer edozer susmatuta atzera egin zuten. Otxabonekoek tiroak bota zizkieten, inor zauritu barik. Gotorlekuetatik erantzun zieten eta segiduan konpainia arina irten zen, Arcelus burua zutela. Mendi batzuk korritu ostean Otxaboren partidako 50 bat gizon topa zituzten eta ihesean jarri, haietako batzuk Urumea ondo bizkor zeharkatu zutela[16].

    Ekainak 2an, arratsaldeko zazpiretan eta eguneko borrokak bukatu berriak, Otxabo eta bere gizonak Loiolatik abiatu ziren etw harrizko zubitik eta Aldapa azpitik pasata Alonso Martínez-en kotxetegiraino joan ziren. Bertatik, Gurutze Gorriko kotxeak zetozen unean, Kursaal aurrean zeuden emakume eta ume guztien kontra deskarga jo zuten batera. Jaurtigaiek inor ez zuten zauritu: umeak besotan zituzten bi aña, balkoian zegoen anderea, jolasean ari zen mutiko taldea... oso gertu ibili zitzaien balak, baina kalterik sortu gabe[17]. Luzearen partida Ametzagainetik zetorren, Aldapa gainetik, eta elkartu zirenean bakoitzak bere bidetik itzuli zen. Hurrengo egunean Loiola inguruan ibili omen ziren.[18]

    Donostia Santiagomenditik

    Hurrengo egunotan Otxaboren partida eta karlisten bi konpainia Astigarragako bentaren inguruan zeuden[19]. Eta egunkari liberal batek bizkarrean zauritu zutela ere zabaldu zuen[20].

    Beste ekintza bat Amusko-Etxeberrikoa izan zen. Jose Antonio Eleizaranek, Tolosako Laskoain-Etxeberrikoak, halaxe kontatzen zuen[21]:

    Amusko-Etxeberri Orio aurrez-aurrez dago.
    Aizu: azpeitiarrak Amusko-Etxeberrira jundakoan, zeñek egin zien su?
    Otxaboren partidakoak. Gero, orratik, gogorkiro egon ziran Amuskon. Bi etxe dira: Urkiti ta Amusko-Etxeberri. Biyak gudetxe egiñik zeuden. «Ez ote dizkiagu etxe oietatik botako?». Guk, lenengokoak, Urkiti artu bear genula; ta bigarrengoak, Amusko. Gau erdiya izango zan. Enparan, sarritan erlejoari begira.
    Noizbait ere esan zigun: "Goazemak".
    Ixil-ixilik, Urkitira. Ara illunpean gijoazela, esan ziguten: "Ez gero bizirik iñor ekarri".
    Etxe inguruko lubakira jetxi, etxera iyo. Batere uste ez zutela sartu giñan. Barruan zeudenak jo bat eta jo bestea ari giñan. Izuturik zeuden. Gixagaxo asko igesi jun ziran Amuskora.
    Bigarrengoak ez ziran, bear bezela, gurekin batean iyo. Gu Urkitin burrukan giñala, aiek beko zelaiean pormatzen.
    Guk, Urkitiko bazterrak menderatutakoan, Amuskora abiatu giñan. Bidean soldadu zarrak erorita billatu genitun. Gure "santo y seña" eman ta erantzuten ez bait zuten-ta, baionetaz jo egiten genien.
    Gu Amuskora ordurako, barrengoak ernai zeuden gure zai.
    Ala ere, atea jo ta bota gendun. Sartu nai izan zuten karlista guztiak bota zizkiguten. Antxe, atean bertan, bata bestearen gañean, pillan geratu ziran. Ezin sartu giñala ta atzera berriz.

    Astigarragako goarnizioa txandatzerakoan karlistek erasoa jo zieten eta, egunkari liberalen arabera, sei hildako eta bost zauritu izan omen zituzten. Ordutik Otxabo desagertu omen zen: granada zati batek zaurituta, besoa moztu omen zioten[22]. Bi aste geroago Otxabo ez zen oraindik agertu[23], baina irailaren bukaeran Santiagomendiko Artola baserrian, Astigarragako bikarioa izandako Chopered jaunarekin batera[24]. Baina hiru egun geroago hiltzat eman zuten[25]

    Azaroan berriro aldatu zuten Astigarragako goarnizioa, Errenteriako soldaduekin kasu honetan. Tiroketa trinkoa jazo zen soldaduen eta Otxabo buruzagiaren gizonen artean. Azken hauek berrogetamar edo hirurogei izango ziren, besterik ez, baina asmatu zuten errepublikarrak eusten, eta baja batzuk egin ere, nahiz eta fusil eta kainoi tiroak jaso[26].

    Urriak 26an Otxaboren partidako bi lagun aurkeztu ziren Alkolean, bata Loiolakoa eta Altzakoa bigarrena. Errenterian ere partida bereko beste hiru lagun aurkeztu ziren[27].

    Azaroak 19an Otxaboren partidako batzuk Loiolako tunelaren bestekaldean agertu ziren[28].

    Irungo San Martzialen, karlistek beren bateriak ezarri zituzten toki berean, mikeleteak ganorazko gotorlekua eraikitzen hasi ziren. Otxabo buruzagiari agindu zioten gotorlekua erasotzeko eta beraz jabetzeko. Azaroak 24an saiatu zen, baina Irungo agintariak jakinaren gainean zeudenez, harrera beroa prestatu zieten. Mikelete batzuk, lanabesak beharrean armak hartu zituzten, baina beti langileen papelada eginez; eta Murtziako errejimenduko konpainia bat bidean ezkutatu zen. Karlistak gerturatu zirenean, baioneta eskutan, erasoa jo zuten garrasika; mikeleteek behin eta berriz disparatu zieten, eta karlistek atzera egin zuten "Traizioa!" oihukatzen; eta atzerako bidean bi desarra jaso zituzten, ezkutatutako konpainiaren aurretik pasatzerakoan. Orduan ihesari ekin zioten, triskantza galanta jasoz[29].

    Santiagomendi. Karlistak erasoan (J. Passos 1902)

    Irunen inguruan ere, karlistak San Markos eta Txoritokietako gotorlekuak erasotzen ari ziren. Liberalek saiatu ziren erasotzaileak inguratzen, Zabalbide eta Santiagomenditik gerturatzen. Baina ez zuten lortu, besteak beste Santiagomendin Francisco Iturriaga Otxabok ez zielako pasatzen laga[30].

    Urtarrilak 22eko gauez izan ziren borrokak, kainoikadak eta deskargak besterik ez. Karlistak Ategorrietatik heldu eta tiroka hasi ziren. Goizeko ordubietan beste batzuk hurbildu ziren Ondarretatik, eta portuan ziren bi bapore tirokatzen aritu ziren, Santanderrerako kablea bota behar zutenak[31].

    Urtarrilak 31ean Otxaboren taldeak Pio Iribarren sarjentua eta Jose Arsuaga boluntarioa hil zituen Hernanitik Astiagarragako bidean. Zauritu ostean, baionetaz akatu omen zituzten. Ordu berean Antonio Echeverria ere zauritu zuten urdailean, baina lagunek lortu zuten jasotzea; hala ere, zauria oso larri izanda bizirik ateratzeko esperantza gutxi zeukan. Toki berean Otxabori agure bat kendu zioten eskuetatik: bi boluntariok disparatzen zuten bitartean hirugarrenak jaso zuen heriotzatik salbatuz[32].

    Eskarmentuak

    Maiz karlisteekin bat egiten ez zutenei eskarmentuak ematen zizkieten.

    Ekainak 21ean sei lagun atxilotu zituzten Donostiatik Hernanirako bidea, eta Andoainera eraman. Atxilotuak herrian sartzerakoan, bertako andreek iraindu zituzten eta hiltzeko eskatu ere. Handik egunetara bi lagun askatu zituzten, zibilak bIak, baina beste laurak, bi soldadu eta bi mobilizatu, preso mantendu zituzten.[33].

    Abuztuak 2an gazte bat bahitu eta ederki jipoitu zuten, beraiekin etortzea nahi ez zuelako, nahiz eta ordurako beren bi anaia gudaroste karlistan egon. Ostean, liberalek gaztea jaso zuten eta Donostiara ekarri artatzeko. Ondorioz, Loma jeneralak inguruko 12 baserritar aberatsenak atxilotzeko agindu zuen eta 1.000 erreal ordainarazi, jipoitua eta aurretik jipoitutako beste bi gazte laguntzeko[34].

    1875. urteko urtarrilean Otxabok Astigarraga inguruko baserritarrei etxetik alde egiteko agindu zien, Astigarragako goarnizioa laguntzen ari zirelakoan[35]. Hilabete berean Otxaboren mutilek bi soldadu liberal hartu zituzten preso Donostiaren inguruan; karlistekin bat egitera bultzatu zituzten, baina batek ez zuen nahi izan, eta hil omen zuten[36].

    Urtarrilan ere, stigarragan geratzen zen azken liberalak alde egin zuen eta bertako gotorlekuan babestu zen, karlisten alde ez borrokatzearren. Otxabok etxetik aterarazi zituen emaztea eta bi alaba, eta makila-salda ederra eman zien. Gainera, hilko zituela mehatxatu zituen, beraien aita eta neba karlisten aurrean aurkezten ez baziren[37].

    Santa Kruz abadearen partida, Otxaborenaren antzekoa

    Otxabo eta emakumeak

    Mikelete izanik, Francisco Iturriaga ezin zen ezkondu: orduko arauregiaren arabera, ezkontzerakoan mikeleteak lana laga behar zuten, derrigor.

    Ezkongabea zen, beraz, eta partida buruzagia izan zen denboran ez zuen emakumeenganako inolako begirunerik erakutsi.

    Partidakoa zen Tomás Lizarralderen esanetan: "Gizon gaiztoa zan… Donostiko inguruetan, plazara zijoazten ziran neskatxari...". Gehiago kontatuko zuen Tomasek, baina adierazpenak jaso zituen Francisco Apalategi apaiza izanik, ez zituen jaso eta ez dakigu zer gertatzen zitzaien plazara zihoazten neskatxei[38].

    Egunkari liberalen arabera, 1874.eko irailean hogei emakume bahitu omen zituen Donostia inguruan[39]. Eta 1875.eko urtarrilan hainbat andra baserritar, Loiolatik Donostia aldera bendejara zihoaztela, atxilotu eta Santiagomendira eraman zituen[40]

    Mojak ere ez zeuden salbu. Irail bereko ordu txikietan Otxaboren partidakoek Uliako komentuko atea jo omen zuten, sartzeko asmoarekin; mojek eta kapilauak sarrera ukatu zioten. Irailak 23an atzera bueltatu ziren, sartzeko asmoz, eta kristal batzuk ere apurtu zituzten; mojek, izututa, kanpaiak jotzen hasi ziren laguntza eske, eta karlistek hanka egin zuten. Azkenean, beldurtuta, komentuko hamazazpi mojek Donostiako Santa Teresa komentura alde egin zuten[41].

    1875.eko urtarrilean, berriz, Astigarragako liberal baten emaztea eta bi alaba jipoitu zituen, eta hilko zituela mehatxatu[42].

    Dena dela, emakumeen artean bazuen nolabaiteko arrakasta. Berau zauritu zutenean eta partidaren buruzagitza laga zuenean, inguruko sei andrek komentatu omen zuten Otxabo berriak ez zuela aurrekoak beste balio, eta ez zela soraluzetarra bezain lerdena ere. Buruzagi berriak, hasarretuta, hogei makilkada eman zizkion emakume bati, eta hamarna gainontzeko bosteri[43].


    Erretaguardian (1875)

    Azken ekintza: Besoko zauri larria

    1875.eko otsailak hiruan karlistek eta liberalek elkarren kontra aritu ziren Indamendi inguruan[44]. Borrokatan, Francisco Iturriaga eskumako besoan zauritu zuten, tiro batez[45]

    Handik gutxira, egunkari batek besoa moztu behar izan ziotela zabaldu zuen, baina ez zen egia[46]. Itxura denez, Tolosara eraman zuten, eta bertan hezur zati batzuk ukondotik erauzi zioten. Berri batzuren arabera, operazioa ondo atera omen zen, eta kalera irtetzen hasi zen[47]; baina eskumako besoko inutila geratu zitzaiola ere zabaldu zen[48].

    Ondorioz, borroka armatua laga behar izan zuen[49], eta partidaren buru tenientea jarri zen, pasaitarra bera[50].

    Zumarragako preso karlista batek, Mirandan atxilotuta, bertako arduradunari esan zion Francisco Iturriaga Otxabo hilda zegoela[51], baina aurki gezurtatu zuten berria[52]. Itxura denez, Francisco Iturriagak egun horiek aprobetxatu zituen Soraluzeko familia bisitatzeko; behintzat Madrilgo egunkariek Eibar ingurura joan zela jaso zuten[53].

    Hernani. Karlisten bonbardaketa (The London Ilustrated 1875)

    Hernaniko erasoa

    Gerra hasi zenetik behin eta berriro saiatu ziren karlistak Hernani hartzen, baina ez zuten lortu. 1875.eko apirilaren bukaeran beste saiakera egin zuten, eta orduko hartan Otxabo ekarri zuten soldaduak oldartzeko.

    Apirilaren 28an, Diario de San Sebastianen Hernaniko korrespontsalaren kronika batek halaxe zioen: Beso-euskarriarekin, argalago eta zurbilago, bizarra apainduta, inoiz baino harroago eta basatiago berragertu da Otxabo Hernani erasotzera. Lehenengo agindua izan omen zen: Gasteá o zarrá ill eguin bear da Hernaniarrá. Baina ez zuten lortu tren geltokitik aurrera egiterik eta hor gelditu zen erasoa[54].

    Esaldi nori, baina, Francisco Apalategik beste modu batean ere jaso zuten: Gaztea edo zarra, il egin bearda. Ernaniara![55]. Halaxe entzun zuelako edo Otxaboren ospe txarra arindu nahian, ez dago jakiterik.

    Besoa gaizkoatu

    Maiatza hasieran, nahiz eta besoa oraindik lotuta eraman, partidaren buruan berriro jarri zela zabaldu zen[56], agian Hernanin ikusi zutelako. Baina aurki berria gezurratu zuten, oraindik Tolosan omen zela, ohetik altzatu ezinean[57].

    Ekainean, berriz, besoko zauria larritu omen zitzaion[58] eta medikuek ez zuten uste bertatik bizirik irtengo zenik[59].

    Dena dela, besoa ez zitzaion osorik sendatu, 1876.ean ere lotuta omen zeraman eta[60].

    Bigarren Otxabo

    Bitartean, zauriek Otxabo alde batera jarri bazuten ere, bere partida ez zen geldi egon, teniente pasaitarrak gidatua. Etsaien artean izua mantentzeko, honek ere Otxabo hartu zuen ezizena... baina ez omen zen soraluzetarra bezain abila. Egunkari liberalen arabera, martxoak 16ko arratsaldean bi aldiz eraso egin zioten Casapote gaztelua, baina Ergobia aldera atzera egin behar izan zuten. Hasiera batean partidan 120 lagun baziren ere, azkenean bakarrik 15 lagun geratu ziren[61].

    Otxabo berria jeloskorra ere bazen. Bost andrek esan omen zuten aurrekoa bezain lerdena ez zela, eta hamarna makilkada agindu zien. Antzeko adierazpenak egin zituen beste emakume bati, berriz, hogei[62].

    Heriotz zigorra

    Gerra bukaera gertu zelakoan, liberalek epaitegiak jarri zituzten martxan. Eta Francisco Iturriaga ez zen salbuespena izan.

    Aitzakia, matxinada eta 1874.eko Donostia inguruan egindako lehen lapurreta (dirua eta arroparena). Eskualde liberaletik ihes eginda zegoenez, epaiketa bera barik egin zuten, errebeldian, 1875.eko abuztuan.

    Epaia abuztuak 30an eman zuten, eta aho batez garrotez hiltzera zigortu zuten, Kode Penalaren 243, 245, 102, 316 eta 90 artikuluak oinharri hartuta[63].

    Hori bai, harrapatua izan balitz edo bere burua aurkezterakoan, bere arrazoiak aurkezteko eskubidea izango zuen.


    Gerra osteko ihesa eta bitartekari lanak (1876-1877)

    Frantziara ihesi

    Bigarren karlistada hasi zenean, Espainian baziren beste gatazka pil-pilean: errepublikarrak, kantonalistak, Kubako matxinoak… Karlistada hasi zenean (1873) Espainia osora zabaldu ba zen ere, hurrengo urtean orduko gobernuak gainontzeko gatazkak menperatzea lortu zituen, eta karlisten partida asko eta asko ere desegin. 1874. urterako karlistak Euskal Herrian eta Katalunian ari ziren, batez ere.

    Orduan liberalek lurralde hauetan konzentratu ziren, eta poliki poliki karlistak menperatzen hasi ziren. 1875.eko uztailak 03an CarlosVII.ak Bizkaiko foruak zin egin bazituen ere, berandu zen zaleen indarrak suspertzeko.

    Azkenik, karlisten azken porroten ostean, 1876.eko otsailak 28an Carlos VII.ak erbesteratu zen, bigarren karlistadari bukaera emanez. Hilabete hartan, berarekin batera hainbat karlista ospetsuk eta buruzagik erbesterako bidea hartu zuten ere.

    Madrilgo prentsaren arabera, Francisco Iturriaga Otxabo otsailaren bukaeran pasa zuen muga[64]. Eta apirilaren erdialdean, berriz, Bordeleko kontsul-etxean indultua eskatu zuen[65].

    Eta 1876.eko irailean, Le Courrier de Bayonneren arabera, Frantziako gobernuak Otxabo eta Boet buruzagi karlistak Limogesera erbesteratu zituen[66]

    Otxabo ez zen partidako bakarra Frantziara ihes egiten. 1876.eko irailean bere taldekide batzuk atxilotu zituztenez, Astigarragako mutil batzuk ere Frantziara pasa ziren, beldurrez[67].

    Partida berri baten burua?

    1874.eko abenduan Espainian Alfonso XII.a erregea ezarri zuten, eta 1876.eko udan konstituzio berria onartu zuten. Urrian, errepublika aldeko oldarraldia prestatzen ari zela eta, atxiloketa ugari izan ziren Zaragozan, Logroñon, Bilbao eta Santanderren.

    Bitartean, Frantzian erbesteratutako hainbat karlista, bizimodurik gabe, Nafarroako mendietan partida bat osatzen hasi ziren, buruzagia Otxabo omen zutela. Gobernuak mugaren babesa indartu zuen[68].

    Bitartekari lanak

    1877.eko urtarrilean La Iberia egunkariak Otxaboren jarduera bitxiak salatu zituen, gobernuarentzat lanean ari zelakoan, Frantzian zeuden karlistekin bitartekari.

    Egunkariaren arabera, eta bere menpekoek baieztatua, Otxabo buruzagia Madrilen ari omen zen gora eta behera, aurretik Kubara joan beharrik gabe; eta lanpostu ofizial baten zain omen zegoela...[69].

    Egun batzuk geroago, Otxabo trenez abiatu omen zen iparralderantz 13ko iluntzean. Hernanira heltzerakoan, ekaitza lagun, trenetik salto egin eta egunsentirako Behobian zegoen, Frantziara pasatzeko eta aspaldiko partida-lagunekin biltzeko. Beti Baionako kazetariaren esanetan, Madrilgo bilera susmagarrien ostean burukide ohiek ez zuten oso gogo onez hartu, baina betidanik zeukan ospeari eta azken denboretako jazarraldiei esker berreskuratu zuen menpeko ohien konfiantza osoa. Bukatzeko, kazetariak Otxaboren jarduerari buruzko zalantzak zabaltzen zituen "...hilabete hauetan gizon batzuekin gertatzen ari denarekin, ezin dira geroko asmoak asmatu..."[70].

    Bi egun geroago, Otxabok Madrilgo Gobernu Militarraren baimena zekarrela zioen, kapitain karlista indultatu moduan, eta Serrano berak sinatuta[71].

    Barkamena

    1877.eko otsailak hemeretzian Francisco Iturriagak muga zeharkatu zuen eta Behobiako guardia zibilei bere burua entregatu zien. Madrilgo egunkarien arabera, "Guardia Zibilak Otxabo harrapatu zuen"[72].

    Hurrengo egunotan Madrilen epaitu behar zutela zabaldu zen[73], eta epaitegi militarrek ere epaitu nahi zutela[74].

    Madrila eraman behar zutela zabaldu zenean, egunkari batzuk ez zituzten gauzak oso garbi ikusten eta azpijokoak salatzen hasi ziren[75]. Egunkari batean zabaldu zenez, Otxabo arazorik gabe zeharkatzen omen zuen Irungo muga, pasaporte berezi bati esker; "harrapatu zutenean" Bartzelonatik telegrama bat heldu omen zen; Otxabok zerrenda bat zeraman aldean, 40 mutil eta 42 ofizialen izenekin, jeneral bati zuzendua; eta gero Hendaiatik kartera ekartzeko eskatu zuenean lagun bati esan omen zion: "Ez izan inolako kezkarik". Eta kronika bukaeran, "Segi papeladarekin!"[76].

    Atxilotut1a egon zen garaian, Kubara bialduko zutela zabaldu zen, karlisten artean lortutako maila berberarekin[77], baina aurki zurrumurrua gezurtatu zuten[78].

    Garai hartako prentsaren mailaz jabetzeko, nahikoa da La Correspondencia egunkariaren bi berri alderatzea. 1877.eko martxoak 9an esaten zuen: "Esaten ari da Cubako gudarostera bidaliko dutela Otxabo buruzagi ohia". Eta biharamunean: "Gezurra da egunkari batek zabaldutakoa, Otxabo ezizenez ezagututako buruzagi karlista Cubako irlara bidali behar dutenik".

    Azkenean, ez zuten Madrila eraman eta ekainean Gasteizen epaitu zuten. Hilak 19an aldeko epaia eman zioten, eta askatu zuten[79].


    Heriotza Madrilen (1878)

    Argandan ezarri

    Itxura denez, 1877.eko abuztuan Francisco Iturriaga Madril aldera joan zen bizi izatera, orduko egunkarien arabera[80].

    Ordurako bertan izango zuen Manuela Eusebia arreba, neskame lanetara joanda.

    Eta Argandan hartu zuten bizitokia. Behintzat, eskutitzak hara bidaltzen zizkioten[81]:

    Cartas retenidas por falta de franqueo el día 11 de Noviembre de 1877
    ...
    Num. 199 Francisco Iturriaga - Arganda
    ...

    Lapurreta saiakera eta heriotza

    1878.eko irailak 13ko iluntzean Madrilgo Castellana pasealekutik, Hipodromo berriaren gertu, paseoan ari zen bikote bat, estali gabeko kotxean.

    Halako batean, lapur batek kotxea geratu eta, pistola eskuan, gizonari zeuzkan bitxiak eta dirua eskatu zizkion. Gizonak agindutakoa bete zuen, urrezko txanpon batzuk eta Losada markako erloju garestia emanaz.

    Andreak, bitartean, garrasika hasi zen, auzotarrak eta zaindariak erakarriz. Lapurra korrika hasi zen, baina handik 500 bat metrotara, Virtudes kalean, hartu zuten preso. Arnasa hartu ostean lapurrak berriro ekin zion korrikari eta, harrapatzerik ez zegoela ikusita, goardia zibil batek tiro egin zion, bartan behera akabatuz. Hildakoa Francisco Iturriaga Otxabo zen, karlista buruzagi ohia.

    Hurrengo egunetako egunkariek berria jaso zuten[82], batzuetan hainbat akatsekin: Otxabo arabarra zela, Santa Cruz apaizaren bigarrena izan zela...

    Ez dakiguna zera da, lehen saiakera izan zen, ala aurretik beste lapurretak egin zituen... edo dena antzezte hutsa izan zen, Francisco Iturriagaren arrastoa desagerarazteko!

    Hil eta gero, liberala!

    Gerra bukatu eta hogei bat urtetara, liberalen alde borrokatutakoen zerrendak agertzen hasi ziren Madrilgo Gazetan, hainbat onura eskuratu ahal izateko (esateko, semeak soldautzatik libre geratzeko)[83].

    Harrigarria bada ere, liberalen aldeko zerrenda hauetan Otxabo ere agertu zen!

    Lista de los voluntarios vascongados que durante la última guerra civil defendieron con las armas los derechos del Rey legítimo y de la Nación.
    Guipúzcoa. Cuerpo de Miqueletes
    …
    Francisco Iturriaga Unamuno
    …

    Otxaboren anai-arrebak eta gainontzeko familia

    Zazpi anai-arrebatan Melchor Francisco Yturriaga Unamuno zaharrena izan zen (1839/08/23). Familiaren ezizena "Otxabo" izanik, gainontzekoak ere "Otxabo" edota "Otxabonekoak" izan ziren.

    Jose Sebastián

    Soraluzen jaioa (1841/10/05), Andresa Trocaola Lizarriturri andrearekin ezkondu zen (1868/03/28).

    Lau seme alaba izan zituzten: Ysidoro (1869-1956), Maria Basilisa (1872-1905), Pío (1875-1876) eta Justo (1882-1882).

    Andresa Soraluzen hil zen (1893), eta Jose Sebastian hiru urte geroago (1896/02/15).

    Semerik zaharrena, Ysidoro, oso gaztetan joan zen Txilera, eta diru asko egin zuen bertan. Soraluzen Babesetxe-Ospitala antolatu behar izan zenean (1896), berak emandako diruari esker Josefa Micalea Maiztegi andreari Mendizabal etxea alokatu zioten.

    Maria Jesusa

    Soraluzen jaioa (1844/01/14), bertan ezkondu zen (1861/05/14) Pascual Cerra Fernandez-ekin.

    Bi seme-alaba izan zituzten, biak ala biak Gasteizen hilak: Ambrosio (1883/09/25) eta Josefa (1898/03/08).

    Josefa Antonia

    Soraluzen jaioa (1846/01/15), ondo gazte zela Gasteizera joan zen neskame. Bitxiak lapurtzeagatik salatua (1862), hiru hilabeteko espetxealdia ezarri zioten.

    Atzera Soraluzera itzuli zen, eta bertan hil zen hamazortzi urtekin (1864/08/12).

    Antonio Agustin

    Soraluzen jaioa (1849/05/22), Maria Ana Gurruchaga Unanue azpeitiarrarekin ezkondu zen, Azpeitian bertan (1871/11/17).

    Juan Jose

    Soraluzen jaioa (1851/08/20), bertatik alde egin zuen. Ez dago beste berririk.

    Manuela Eusebia

    Etxeko txikiena Soraluzen ere jaio zen (1854/03/05).

    Madrilen neskame ibili zen. Etxeko jaun-andreek semealaberik ez zeukatenez, artean umeak zirela (lau-sei urte) Isidoro eta Maria loibak eraman zituen Madrila, bigarren karlistada bukatu berria. Urtebete eman zuten izekoarekin.


    Erreferentziak

    1. ↑ Gerrilarien taldea, buruzagi edo cabecilla baten aginpekoa.
    2. ↑ Karlisten eta liberalen gerra-kontaerak. Francisco Apalategui Igarzabal (Auspoa 2005, Antonio Zavalaren argitalpena).
    3. ↑ La Época (1900/01/26).
    4. ↑ Karlisten bigarren gerrateko bertsoak (Antonio Zavala 1997). Serafin Barojaren bertso hauek Joseba Tapiaren Eta tira eta tunba diskan agertzen dira.
    5. ↑ Desde la última vuelta del camino. Memorias (Pío Baroja 1944).
    6. ↑ Otxaboa Espainiako txanpon zaharra zen, XVII. mendean sortua, kobrezkoa eta bi marabedi balio zuena. Urteekin gero eta pisu gutxiagorekin egiten ari ziren, eta azkenak XIX. mendearen erdialdean egin zituzten.
    7. ↑ Gaceta de Madrid (1834/09/04)
    8. ↑ Diligencias realizadas para el cumplimiento de la sentencia impuesta a Josefa Antonia de Iturriaga Unamuno, natural de Placencia, por el hurto de un alfiler de oro para el pecho, unos pendientes con piedras azules y unos manguitos de estambre que robó en casa del matrimonio Antonio Serrano y Josefa Lauzurica, siendo condenada a tres meses de arresto mayor y un duro de multa. 1862/10/05, Gasteiz (Araba) - 1862/10/18, Gasteiz (Araba).
    9. ↑ Gaceta de Madrid (1896/03/19).
    10. ↑ Batallòn de Miqueletes Voluntarios.
    11. ↑ Karlisten eta liberalen gerra-kontaerak. Francisco Apalategui Igarzabal (Auspoa 2005, Antonio Zavalaren argitalpena).
    12. ↑ La Discusiòn (1874/04/28).
    13. ↑ La Cronica Meridional (1874/05/10).
    14. ↑ Gaceta de Madrid (1874/05/28).
    15. ↑ Karlisten eta liberalen gerra-kontaerak. Francisco Apalategui Igarzabal (Auspoa 2005, Antonio Zavalaren argitalpena).
    16. ↑ Diario de San Sebastián 1874/04/27), El Gobierno (28/04/1874) eta La Discusión (1874/05/01).
    17. ↑ El Gobierno (1874/06/03) eta La Iberia (1874/06/04).
    18. ↑ Boletín de comercio (1874/06/03).
    19. ↑ Diario de San Sebastián (1874/06/09), Boletín de comercio (1874/06/10), La Igualdad (1874/06/12) eta La Paz de Murcia (1874/06/13).
    20. ↑ La Igualdad (1874/06/14).
    21. ↑ Karlisten eta liberalen gerra-kontaerak. Francisco Apalategui Igarzabal (Auspoa 2005, Antonio Zavalaren argitalpena).
    22. ↑ Boletín de comercio (1874/08/18).
    23. ↑ La Iberia (1874/08/25).
    24. ↑ La Época (1874/09/26).
    25. ↑ El Gobierno (1874/09/29).
    26. ↑ El Cuartel Real (1874/11/19).
    27. ↑ La Discusión (1874/10/30).
    28. ↑ Boletín de comercio (1874/11/19).
    29. ↑ El Imparcial (1874/12/03).
    30. ↑ Historia contemporánea: anales desde 1843 hasta la conclusion de la última guerra civil. Antonio Pirala (1879).
    31. ↑ La Época (1875/01/23). Ategorrieta eta Ondarreta beharrean Puertas Coloradas eta Las Arenas agertzen da.
    32. ↑ La Época (1875/02/06) eta El Pabellón nacional (1875/02/07).
    33. ↑ Diario de San Sebastiàn eta La Discusión (1874/06/28).
    34. ↑ Diario de San Sebastián (1874/08/03) eta El Imparcial (1874/08/06).
    35. ↑ La Iberia (1875/01/09).
    36. ↑ El Imparcial (1875/01/17).
    37. ↑ La Iberia (1875/01/16) eta La madeja política (1875/01/23)
    38. ↑ Karlisten eta liberalen gerra-kontaerak. Francisco Apalategui Igarzabal (Auspoa 2005, Antonio Zavalaren argitalpena).
    39. ↑ La Iberia (1874/09/10).
    40. ↑ El Imparcial (1875/01/18).
    41. ↑ Diario de San Sebastiàn (1874/09/25).
    42. ↑ La Iberia (1875/01/16) eta La madeja política (1875/01/23)
    43. ↑ Boletín de comercio (1875/03/23).
    44. ↑ Indamendi, Pagoeta mendigunean. Tontorrean Zestoa, Aizarnazabal eta Aiako udalerriak biltzen dira.
    45. ↑ Diario de San Sebastiàn (1875/02/07 eta 08).
    46. ↑ El Pabellón nacional (1875/02/13).
    47. ↑ Diario de San Sebastiàn (1875/02/19).
    48. ↑ La Época (1875/02/25)
    49. ↑ La Iberia (1875/02/16).
    50. ↑ El Popular (1875/02/16) eta La imprenta (1875/02/18).
    51. ↑ El Correo de San Sebastiàn.
    52. ↑ El Popular (1875/02/24).
    53. ↑ El Imparcial (1875/02/26).
    54. ↑ Diario de San Sebastián (1875/04/29).
    55. ↑ Karlisten eta liberalen gerra-kontaerak. Francisco Apalategui Igarzabal (Auspoa 2005, Antonio Zavalaren argitalpena).
    56. ↑ El Imparcial (1875/05/01).
    57. ↑ El Imparcial (1875/05/05).
    58. ↑ El Imparcial (1875/06/10), El Noticiero Bilbaíno eta El Globo (1875/06/16).
    59. ↑ Diario de San Sebastián (1875/06/06), La Correspondencia de España (1875/06/09) eta El Eco de Cartagena (1875/06/09).
    60. ↑ La madeja política (1876/02/01).
    61. ↑ La Iberia (1875/03/23).
    62. ↑ La Iberia (1875/03/27).
    63. ↑ La Correspondencia de España (1875/08/31), El Imparcial (1875/09/01) eta La Época (1875/09/01).
    64. ↑ La Correspondencia de España (1876/02/27) eta El Solfeo (1876/02/28).
    65. ↑ El Constitucional (1876/04/16).
    66. ↑ El Imparcial (1876/09/09).
    67. ↑ Diario oficial de avisos de Madrid (1876/09/22).
    68. ↑ La petite presse (1876/10/26).
    69. ↑ La Iberia (1877/01/06).
    70. ↑ La Iberia (1877/01/18).
    71. ↑ La Iberia (1877/01/20).
    72. ↑ El Pabellón nacional (1877/02/20) eta La Correspondencia de España (1877/02/20).
    73. ↑ El Bien Público (1877/02/23).
    74. ↑ El Pueblo Español (1877/03/05).
    75. ↑ El Solfeo (1877/02/22).
    76. ↑ La Iberia (1877/02/27).
    77. ↑ La Iberia (1877/09/03).
    78. ↑ El Pabellón nacional (1877/03/13).
    79. ↑ El Pueblo Español (1877/06/20), El Imparcial (1877/06/20) eta El Globo (1877/06/21).
    80. ↑ El Globo (1877/08/09).
    81. ↑ Gaceta de Madrid (1877/11/12).
    82. ↑ Besteak beste El Pueblo Español (1878/09/14), Gaceta Universal (1878/09/15), El Globo (1878/09/15), Fray Veràs (1878/09/21) eta Diario de Huesca.
    83. ↑ Gaceta de Madrid (1896/05/18).
    "http://www.sorapedia.eus/index.php?title=Francisco_Iturriaga_(eu)&oldid=30097"(e)tik jasota