«Historia. Burdin Aroa (eu)»: berrikuspenen arteko aldeak

Hauxe da oraingo bertsioa, 21:36, 7 urria 2022 data duena

Aurretik, Brontze Aroa

Gehiago jakiteko, sakatu hemen

Kastroak

Burdin Aroko^[1] hainbat aztarnategi aurkitu dituzte Euskal Herrian, batzuk Soraluzetik nahikoa gertu: Munoaundi (Azkoitia-Azpeitia), Muru (Elgoibar) edo Murugain (Aretxabaleta).

Baina ez da, oraindik behintzat, ezer agertu Muskiritsu mendilerroan edo Soraluzeko udalerrian.

Ibi ondoko herrixka?

Dena dela, honek ez du esan nahi Soraluzeko lurraldean biztanlerik ez zegoenik. Alde batetik, abeltzain familia edo talde batzuk ibiliko ziren mendietan, eta beste familia batzuk nekazaritzan arituko ziren gero Soraluze ("soro luzea") sortuko zen esparruan.

Eta "soro luze" honen alboan Ibaizabal ibia zegoen, Deba ibaia zeharkatzeko tokirik aproposena^[2]. Oso gune estrategikoa zen, bi bide garrantzitsu elkartzen zirela bertan eta: Arabako lautadatik itsasertzera zetorrena eta Bizkaiatik Akitaniarakoa.

Kantauri-Pirineo mendilerroko mila kilometroetan mendate baxuena Arlaban da (498 m), eta handik pasatzen zen bide errezena, nahiz eta inguruko mendateak ere aspalditik erabiliak izan^[3]. Bidea Deba ibaiaren paraleloan zetorren, eskuma aldetik batzuetan eta ezkerretik bestetan. Bergaratik aurrera eskumatik zetorren, Osintxu parean ezker aldera pasatzeko. Soraluzeko Ibaizabal ibian berriro zeharkatzen zuen Deba ibaia, gero Ezozia eta San Roketik Elgoibar aldera jotzeko, eta handik itsasertzera.

Beste bidea Bizkaia eta Gipuzkoa lotzen zituen, Eibar aldetik Iruretik zetorrena, eta Irukurutzetatik Azkoitia aldera pasatzen zena. Bi bideek bat egiten zuten Deba ibaiko ibian, Ibaizabal izenekoan. XVIII. mende bukaeran Maltzagako bidea zabaldu zuten arte inguruko bidegurutze garrantzitsuenetakoa izan da.

Ibiaren ondoan, "soro luze"aren alboan, bidaiari eta garraiolariei zerbitzuak emateko herrixka bat sortzea ez litzateke batere harritzekoa.

Karistiarrak eta barduliarrak erromatarren garaian

Karistiarrak eta barduliarrak

Eta K.a. lehen mende bukaeran, Kantauriko gerrak prestatzeko, erromatarrak agertu ziren inguruan, Kortazarreko Haitzan castra aestiva bat ezarriz.

Soldaduekin batera geografoak etorri ziren, bertakoen berri jasotzeko. Haien arabera (Estrabon, Plinio Zaharra, Ponponio Mela, Klaudio Ptolomeo...) Soraluze inguruan bi herri edo tribu bizi ziren: karistiarrak (mendebaldean) eta barduliarrak (ekialdean). Batzuren arabera Debarroan karistiarrek bizi ziren eta, beraz, Soraluze ingurukoak ere karistiarrak izango ziren. Besteon arabera, aldiz, bi herri hauek Deba ibaia zuten muga.

Eta ostean, erromatarrak

Gehiago jakiteko, sakatu hemen

Erreferentziak

↑ Burdin Aroa. Wikipedia (eu).
↑ Gogoratu behar da garaimhaietan Maltzaga harkaitz arteko amildegia zela, bideak eta bertako bidegurutzea ez ziren zabaldu XVIII. mende arte.
↑ Lizarrate (San Adrian), esaterako.

[1] Burdin Aroa. Wikipedia (eu).

[2] Gogoratu behar da garaimhaietan Maltzaga harkaitz arteko amildegia zela, bideak eta bertako bidegurutzea ez ziren zabaldu XVIII. mende arte.

[3] Lizarrate (San Adrian), esaterako.

[1]

[2]

[3]

@@ 1. lerroa: / 1. lerroa: @@
-Bi alditan, Neolito eta Brontze aroan, Soraluze inguruan bizi zirenek Muskiritsun megalitoak eraiki zituzten, hilobiak gehienak.
+==Aurretik, Brontze Aroa==
+Gehiago jakiteko, sakatu [[Historia. Brontze Aroa (eu) | ''hemen'']]
-Utzitako aztarnei esker, badauzkagu haien bizimoduari buruzko ideia batzuk. Horretaz gain, garai haietaz ezer gutxi dakigu: zeintzuk ziren, nun bizi ziren, zertaz… oraindik lainopean dauden datuak dira.
+==Kastroak==
-==Neolito Aroa==
-Neolitoa<ref>[https://eu.wikipedia.org/wiki/Neolitoa Neolitoa]. Wikipedia (euskaraz).</ref> Harri Aroaren azken aroa da. K.a. (Kristo aurreko<ref>Gaur egun, Oraingo Aroaren Aurreko esaten da.</ref>) 10.000 eta 12.000 urte inguruan sortu zen, eta 6.000 urte geroago Europan sartu zen, hegoaldetik. Euskal Herrira, berriz, K.a. 4.500. urtean heldu zen, gutxi gora behera, eta beste 2.000 urte iraun zuen.
-Aro honetan harrizko lanabesak leuntzen hasi ziren, eta hortik izena: ''neo lithos'' (harri berria). Mota honetako bi aizkora eder agertu ziren Keixetako Egiya (hegoaldea) eta Agarreburu trikuharrietan.
-<gallery mode="packed-hover" heights="150">
-   Keixetako_egia_(hegoaldea)._Aizkora_(Aranzadi,_Barandiaran_eta_Eguren_1921).jpg | Aizkora. Keixetako egia (hegoaldea) <br> (Aranzadi, Barandiaran eta Eguren 1921)
-   Agerreburu_trikuharria._Aizkora_(Aranzadi_2019).jpg                             | Aizkora. Agarreburu <br> (Aranzadi 2019)
-</gallery>
-Neolitoan hasi ziren gizakiak nekazaritza eta abelzaintza garatzen, ehiza era bilketa alde batera utziz. Ondorioz, toki finkoetan ezarri ziren, lehen herrixkak sortuz. Taldeak ere handiagoak ziren, lan banaketa famikiatik haratago zabalduz, eta giza-egiturak eta hierarkiak sortuz.
-[[Fitxategi: Restauración_del_dolmen_de_Agarreburu._Bukaerako_egoera.png  | thumb | right | 400px | Agarreburu trikuharria (J. Tapia 2021)]]
-===Topatutakoa===
-Aro horren momentu batean Muskiritsun hainbat trikuharri eta tumulu eraiki zituzten. Urrenez hurren: [[Gizaburua trikuharria (eu)|Gizaburua]], [[Iruiya trikuharria (eu)|Iruiya]], [[Atxolin trikuharria (eu)|Atxolin]], [[Atxolin Txiki trikuharria (eu)|Atxolin Txiki]], [[Aizkoin trikuharria (eu)|Aizkoin]], [[Pagobedeinkatu trikuharria (eu)|Pagobedeinkatu]], [[Naasiko Goena trikuharria (eu)|Naasiko Goena]], [[Kutzebakaar trikuharria (eu)|Kutzebakaar]], [[Aizpuruko Zabala trikuharria (eu)|Aizpuruko Zabala]], [[Irukurutzeta trikuharria (eu)|Irukurutzeta]], [[Keixeta trikuharria (eu)|Keixeta]], [[Keixetako Egiya (iparraldea) trikuharria (eu)|Keixetako Egiya (iparraldea)]], [[Keixetako Egiya (hegoaldea) trikuharria (eu)|Keixetako Egiya (hegoaldea)]], [[Maurketa trikuharria (eu)|Maurketa]], [[Agerreburu trikuharria (eu)|Agerreburu]] eta [[Egizabalko Muñoa tumulua (eu)|Egizabalko Muñoa]]. Eta honetaz gain [[Arribiribilleta zutarria (eu)|Arribiribilleta]] zutarria jaso ere.
-Megalitoetan lurperatuta, giza hezurrez gain [[Mendigaineko bilduma (eu)|hainbat aztarna]] agertu dira, armak, lanabesak eta apaingarriak batez ere. Arma artean aizkorak, gezi-puntak, labanak, ahiztoak…. Lanabesetan zeramika asko (eskuz egindakoa), suharriak, gatzarriak… horietako batzuk 100 kilometro baino urrutiagotik ekarriak. Apaingarrietan, berriz, zilarrezko eraztunak eta lepoko aleak.
-===Bizimodua===
-Aurkitutako elementuek bizimoduari buruzko pista batzuk ematen dizkigute.
-Alde batetik, armek erakusten dute ehiza oraindik garrantzitsua zela, bizimodu nagusia ez bazen.
-Taldetan bizi ziren, eta ez txikiak: megalitoak jasotzeko eta, batez ere, osatzen dituzten harriak garraiatzeko ez ziren gutxi izango. [[Arribiribilleta zutarria (eu)|Arribiribilleta]] zutarria, esateko, hiruzpalau tona pisatzen du, eta jatorrizko harrobia kilometro batzutara dago.
-Kanpotik ekarritako suharriek, gatzarriek, apaingarriek… merkataritzan aritzen zirela (edo, gutxienez, merkatarien bisitak jasotzen zituzten). Ez da jakiten, aldiz, inportatutako ondasunen ordez zer ematen zuten.
-<gallery mode="packed-hover" heights="150">
-   Keixetako_egia_(hegoaldea)._Gezi_punta_(Aranzadi,_Barandiaran_eta_Eguren_1921).jpg | Gezi punta <br> (Aranzadi, Barandiaran eta Eguren 1921)
-   Agerreburu trikuharria. Lurrontzia (Eusko Jaurlaritza).jpg                         | Lurrontzia. Agarreburu
-   Lanabesak_(Aranzadi,_Barandiaran_eta_Eguren_1921).jpg                              | Lanabesak <br> (Aranzadi, Barandiaran eta Eguren 1921)
-   Gizaburua_tumulua._Suharri_zatiak_(Aranzadi_2017).jpg                              | Suharri zatiak <br> (Aranzadi 2017)
-   Gizaburua_tumulua._Zilarrezko_eraztuna_(Aranzadi_2017).jpg                         | Zilarrezko eraztuna <br> (Aranzadi 2017)
-   Gizaburua_tumulua._Apaingarriak_(Aranzadi_2017).jpg                                | Apaingarriak <br> (Aranzadi 2017)
-</gallery>
-===... eta heriotza===
-Garai hartatik hilobiak bakarrik gorde direnez, gehiago da heriotz ohitura eta errituei buruz ezagutzen dena.
-Talde hilobiak erabiltzen zituzten, trikuharriak. Ganbara bat zuten erdian (bi metro luze eta metro bat zabal), eta askotan arkaitzean bertan egindako zuloaren gainean eraikiak. Ganbara hauek harrizko tumuluez estaltzen zituzten.
-Hildakoekin batera beraien ondasun batzuk ehortzen zituzten: armak, lanabesak edota eta apaingarriak.
-===Galderak===
-Honetaz gain, denak dira galderak.
-Talde bakarra zen, ala gehiago ziren? Zenbat lagunek osatzen zuten taldea?
-Zertaz bizi ziren? Ehiztariak ziren oraindik? ala ordurako artzaintza eta nekazaritzan aritzen ziren?
-Non bizi ziren? Hilobi/ megalitoen gertu, ala urruti? Artzainak izanik, nomadak ziren? ala toki egonkor batean ezarri ziren, nekazaritzaz baliatzeko? Goialdean ala arroetan? Soraluze, Elgoibar, Bergara edota Azkoitiaren inguruan?. Muskiritsu toki egokiak industu dituzte herrixka baten bila, baina oraindik ez dute ezer topatu.
-==Kalkolito Aroa==
-Neolitikoaren osteko tarteari Kalkolitoa<ref>[https://eu.wikipedia.org/wiki/Kalkolitoa Kalkolitoa]. Wikipedia (euskaraz).</ref> esaten zaio (''Khalkos lithos'' = kobre harria). Kalkolitoak K.a. 2.500-tik 1.800 arte iraun zuen. Orduan has ziren lehen metalak erabiltzen, kobrea zehazki.
-[[Fitxategi: Gizaburua_tumulua._Arkulari-besokoa_(Aranzadi_2017).jpg | thumb |  left | x150px | Arkulari-besokoa. Gizaburua <br> (Aranzadi 2017)]]
-[[Fitxategi: Gizaburua_tumulua._Zeramika_(Aranzadi_2016).jpg         | thumb | right | x150px | Lurrontzia. Gizaburua <br> (Aranzadi 2016)]]
-Ziurtatua dago Kalkolitoaz gero Euskal Herrian (eta Soraluzen) txerri, behi eta artaldeak bazirela eta, nekazaritza baino, abeltzaintza izan zela historiaurre hurbileneko kultur konstante bat.
-[[Gizaburua tumulua. Indusketak (eu)|Gizaburua]] trikuharrian, behin eta berriz berrerabilia, Kalkolito aroko arkulari-besokoa agertu da. Ehizak ez omen zuen bere pisua galdu artean.
-[[Gizaburua tumulua. Indusketak (eu)|Gizaburuan]] bertan zeramika ontzia agertu zen, barruan giza errautsak zituela. Heriotz erritu berria zen, Muskiritsun munduko beste tokietan baino askoz goizago eman omen zena (K.a. 2.000-1.800 urte inguruan).
-[[Fitxategi: Sabua_tumulua._Atxolinen_ipar-mendebaldeko_hegia_04_(Jose).jpg | thumb | center | 600px | Sabua zista (Jose)]]
-==Brontze Aroa==
-Jarraian Brontze Aroa<ref>[https://eu.wikipedia.org/wiki/Brontze_Aroa Brontze Aroa]. Wikipedia (euskaraz).</ref> etorri zen, K.a. 1.800 eta 1.000 urte artean gutxi gora behera.
-[[Fitxategi: Excavación_de_la_cabaña_de_Aitzpuruko_Zabala._Trikuharria_eta_etxolaren_barrena.png | thumb | right | 400px | Trikuharria eta etxolaren barrena (J. Tapia 2021)]]
-===Topatutakoa===
-Neolitoan moduan, Brontze aroan ere hainbat megalito eraiki zituzten Muskiritsun, zistak kasu honetan: [[Gortazar zista (eu)|Gortazar]], [[Otsoaldasoro I zista (eu)|Otsoaldasoro I]], [[Otsoaldasoro II zista (eu)|Otsoaldasoro II]], [[Otsoaldasoro III zista (eu)|Otsoaldasoro III]], [[Sabua zista (eu)|Sabua]], [[Atxolin Txiki II zista (eu)|Atxolin Txiki II]] eta [[Frantsesbaso zista (eu)|Frantsesbaso]].
-Topatutako aztarnen arabera, banakako hilobiak ziren, talde hilobiak izan beharrean. Neolitoan moduan, hildakoak tresnekin eta apaingarriekin lurperatzen zituzten.
-Honetaz gain, Aizpuruko Zabalaren ondoan garai honetako [[Aizpuruko Zabala trikuharria. Indusketak (eu)|txabola baten aztarnak]] agertu dira, behin behineko bizitokia, mendiko lanak (abelzaintza edota basozaintza) egiten zituzten bitartean.
-[[Fitxategi: Sabua_tumulua._Eskuzko_errota_(Aranzadi_2019).jpg | thumb | left | 400px | Eskuzko errota. Sabua (Aranzadi 2019)]]
-===Bizimodua... eta heriotza===
-Garai honetan nekazaritzak indarra hartu zuen, Sabuan eta Otsoaldasoro zistetan topatutako eskuzko errotak lekuko.
-Nekazaritza eta abeltzaintza zirela eta, lan banaketa garbiagoak izan ziren, giza-egiturak eta hierarkiak sakonduz. Ondorioz, hilobiak gutxiengo batentzat izan ziren, eta ez guztientzat; hortik zistak eraiki izana.
-Beste aldetik, eta Aizpuruko Zabalaren txabolak erakusten duenez, ez ziren Mendigainen bizi, trikuharri eta zisten ondoan, bailaran baizik.
-===Galderak===
-Brontze aro honendako aurreko galdera berberak sortzen zaizkigu, eta bat gehiago.
-Bi megalito multzoen artean ehundaka urte daudedez, Neolitoko eraikitzaileak eta Brontze arokoak nolabait lotuta zeuden, ala bi talde desberdin ziren?
-==Burdin Aroa==
-===Kastroak===
 Burdin Aroko<ref>[https://eu.wikipedia.org/wiki/Burdin_Aroa Burdin Aroa]. Wikipedia (eu).</ref> hainbat aztarnategi aurkitu dituzte Euskal Herrian, batzuk Soraluzetik nahikoa gertu: Munoaundi (Azkoitia-Azpeitia), Muru (Elgoibar) edo Murugain (Aretxabaleta).
 Baina ez da, oraindik behintzat, ezer agertu Muskiritsu mendilerroan edo Soraluzeko udalerrian.
-===Ibi ondoko herrixka===
-Dena dela, honek ez du esan nahi Soraluzeko lurraldean biztanlerik ez zegoenik. Alde batetik, artzain familia batzuk ibiliko ziren mendietan, eta beste familia batzuk nekazaritzan arituko ziren gero Soraluze ("soro luzea") sortuko zen esparruan.
-Eta "soro luze" honen alboan Ibaizabal ibia zegoen, Deba ibaia zeharkatzeko tokirik aproposena. Oso gune estrategikoa zen, bi bide garrantzitsu elkartzen zirela bertan eta: Arabako lautadatik itsasertzera zetorrena eta Bizkaiatik Akitaniarakoa.
+==Ibi ondoko herrixka?==
+Dena dela, honek ez du esan nahi Soraluzeko lurraldean biztanlerik ez zegoenik. Alde batetik, abeltzain familia edo talde batzuk ibiliko ziren mendietan, eta beste familia batzuk nekazaritzan arituko ziren gero Soraluze ("soro luzea") sortuko zen esparruan.
-Kantauri-Pirineo mendilerroko mila kilometroetan mendate baxuena Arlaban da (498 m), eta handik pasatzen zen bide errezena, nahiz eta inguruko mendateak ere aspalditik erabiliak izan<ref>Lizarrate, esaterako.</ref>. Bidea Deba ibaiaren paraleloan zetorren, eskuma aldetik batzuetan eta ezkerretik bestetan. Bergaratik aurrera eskumatik zetorren, Osintxu parean ezker aldera pasatzeko. Soraluzeko Ibaizabal ibian berriro zeharkatzen zuen Deba ibaia, gero Ezozia eta San Roketik Elgoibar aldera jotzeko, eta handik itsasertzera.
+Eta "soro luze" honen alboan Ibaizabal ibia zegoen, Deba ibaia zeharkatzeko tokirik aproposena<ref>Gogoratu behar da garaimhaietan Maltzaga harkaitz arteko amildegia zela, bideak eta bertako bidegurutzea ez ziren zabaldu XVIII. mende arte.</ref>. Oso gune estrategikoa zen, bi bide garrantzitsu elkartzen zirela bertan eta: Arabako lautadatik itsasertzera zetorrena eta Bizkaiatik Akitaniarakoa.
-Beste bidea Bizkaia eta Gipuzkoa lotzen zituen, Eibar aldetik Iruretik zetorrena, eta Irukurutzetatik Azkoitia aldera pasatzen zena. Bi bideek bat egiten
+Kantauri-Pirineo mendilerroko mila kilometroetan mendate baxuena Arlaban da (498 m), eta handik pasatzen zen bide errezena, nahiz eta inguruko mendateak ere aspalditik erabiliak izan<ref>Lizarrate (San Adrian), esaterako.</ref>. Bidea Deba ibaiaren paraleloan zetorren, eskuma aldetik batzuetan eta ezkerretik bestetan. Bergaratik aurrera eskumatik zetorren, Osintxu parean ezker aldera pasatzeko. Soraluzeko Ibaizabal ibian berriro zeharkatzen zuen Deba ibaia, gero Ezozia eta San Roketik Elgoibar aldera jotzeko, eta handik itsasertzera.
-zuten Deba ibaiko ibian, Ibaizabal izenekoan. XVIII. mende bukaeran [[Komunikabideak. XVIII mendeko errepide berria (eu)|Maltzagako bidea zabaldu zen arte]] inguruko bidegurutze garrantzitsuenetakoa izan da.
+Beste bidea Bizkaia eta Gipuzkoa lotzen zituen, Eibar aldetik Iruretik zetorrena, eta Irukurutzetatik Azkoitia aldera pasatzen zena. Bi bideek bat egiten zuten Deba ibaiko ibian, Ibaizabal izenekoan. XVIII. mende bukaeran [[Komunikabideak. XVIII mendeko errepide berria (eu)|Maltzagako bidea zabaldu zuten arte]] inguruko bidegurutze garrantzitsuenetakoa izan da.
+Ibiaren ondoan, "soro luze"aren alboan, bidaiari eta garraiolariei zerbitzuak emateko herrixka bat sortzea ez litzateke batere harritzekoa.
-Ibiaren ondoan, "soro luze"aren alboan, bidaiari eta garraiolariei zerbitzuak emateko gunea sortzea ez litzateke batere harritzekoa.
 [[Fitxategi: Erromatarren_garaia._Karistiarrak_eta_barduliarrak.png | thumb | 250px | right | Karistiarrak eta barduliarrak erromatarren garaian]]
-===Karistiarrak eta barduliarrak===
+==Karistiarrak eta barduliarrak==
-Eta K.a. lehen mende bukaeran, Kantauriko gerrak prestatzeko, erromatarrak agertu ziren inguruan, Kortazarreko Haitzan ''castra aestiva'' bat ezarriz.
+Eta K.a. lehen mende bukaeran, Kantauriko gerrak prestatzeko, erromatarrak agertu ziren inguruan, Kortazarreko Haitzan [[Kortazarreko erromatar kanpamendua (eu)|''castra aestiva'']] bat ezarriz.
 Soldaduekin batera geografoak etorri ziren, bertakoen berri jasotzeko. Haien arabera (Estrabon, Plinio Zaharra, Ponponio Mela, Klaudio Ptolomeo...) Soraluze inguruan bi herri edo tribu bizi ziren: karistiarrak (mendebaldean) eta barduliarrak (ekialdean). Batzuren arabera Debarroan karistiarrek bizi ziren eta, beraz, Soraluze ingurukoak ere karistiarrak izango ziren. Besteon arabera, aldiz, bi herri hauek Deba ibaia zuten muga.
+==Eta ostean, erromatarrak==
+Gehiago jakiteko, sakatu [[Historia. Erromatarren garaia (eu) | ''hemen'']]