«1718.ko matxinada (eu)»: berrikuspenen arteko aldeak
No edit summary |
|||
| (Erabiltzaile berak tartean egindako 12 ekarpen ez dira erakusten) | |||
| 1. lerroa: | 1. lerroa: | ||
::<small>Beste matxinadak ikusteko, sakatu [[Matxinadak (eu) | ''hemen'']]</small> | ::<small>Beste matxinadak ikusteko, sakatu [[Matxinadak (eu) | ''hemen'']]</small> | ||
[[Fitxategi: Bilbao._Ikuspegi_orokorra_(1718).jpg | thumb | right | 400px | Bilbao XVIII. mendean]] | |||
==Sorrera== | ==Sorrera== | ||
1714 urtean Felipe V Borboikoak Espainiako Ondorengotza Gerra irabazi zuen, Espainako koroa eskuratuz. | 1714. urtean Felipe V Borboikoak Espainiako Ondorengotza Gerra irabazi zuen, Espainako koroa eskuratuz. | ||
Gerra luzea izan zen (1700-1714), eta erregeak dirua behar zuen. | Gerra luzea izan zen (1700-1714), eta erregeak dirua behar zuen. Gainera, 1717. urtean [[Lauko Aliantzaren Gerra (eu) | Lauko Aliantzaren Gerra]] sortu zuen, Britainia Handia, Frantzia, Austria eta Herbeheretako Errepublikaren aurka. | ||
Diru falta zela besteak beste, 1717. urtean aduanak Gaztelako mugetara (hau da, itsas ertzera eta Frantziako mugetara) eraman zituen, euskal probintzien zerga sistema (eta ekonomia) irauliz: batzuentzat komenigarria zenak (Gaztelan saltzeko zergak desagertu ziren) besteentzako kaltea zekarren (atzerriko garia zergapetu zuten, adibidez). | |||
Gariaren prezioak gora egingo zuelakoan, lehen matxinada<ref>[https://eu.wikipedia.org/wiki/1718ko_matxinada Lehen matxinada]. Wikipedia (euskaraz).</ref> (edo aduanetako matxinada) Bizkaian lehertu zen, 1718.ko abuztuan nekazariek zerga-bitzaile bat Bilbon hil zutenean. Matxinoek ziotenez, lege berria foruen kontrakoa zen, eta Bizkaiko agintariak ez ziren legeari aurka egiten ari. Alkateak, diputatuak… preso hartu zituzten eta batzuk hil ere. | |||
Matxinada Bizkaia osora zabaldu ostean, Gipuzkoara ere heldu zen. Lehen istiluak Elgoibarren izan ziren, urriak 11an. Lau egun geroago, urriak 15ean, Bergaran ehun bat gizon armatuak bildu ziren, baina alkateak baretzea lortu zuen. Dena dela, istiluak Debarro osora zabaldu ziren: Arrasate, Mutriku, Bergara, Deba, Soraluze, Elgoibar, Elgeta, Aretxabaleta, Eskoriatza, Gatzaga, Oñati, Azkoitia eta Segura. Jauregi batzuk arpilatu, beste batzuk erre, inoiz jauntxoren bat hil... | |||
==Matxinada Soraluzen== | ==Matxinada Soraluzen== | ||
Azaroaren hasieran Elgeta, Arrasate eta Leintz bailaratik heldutako nekazariak Bergarara bildu eta bertako etxe batzuk erre ostean, alkatea behartu zuten Bizkaiko ahaldun nagusiak sinatutako dekretuen antzekoak sinatzera. | |||
Bergarako Udalak Soraluzekoa istilu hauetaz jakinaren gainean jarri zuen, eta matxinoak bertara joateko asmoa zutela<ref>Bergarako hiribilduak ohartarazten du matxinatuek etxeak erre eta hondatu dituztela, eta Soraluzera jaisteko asmoa dutela, bertako arma eta polboraz jabetzeko. [[El guipuzcoano instruido (eu) | El guipuzcoano instruido]]. Domingo Ignacio de Eraña (Donostia 1780).</ref>. 1718.ko azaroak 6an, goiz goizetik, hirurehun bat gizon armatu abiatu ziren Bergara eta Elgetatik Soraluzeruntz, jende eta arma gehiagoren bila. | |||
Behin Soraluzen, alkateari “eskatu” zioten Probintzia eta foruen alde laguntzeko. Azkenean herriak hirurogei laguneko saldoa antolatu zuen eta, etorritakoekin batera, Eibar eta Elgoibarrera pasa ziren. | Behin Soraluzen, alkateari “eskatu” zioten Probintzia eta foruen alde laguntzeko. Azkenean herriak hirurogei laguneko saldoa antolatu zuen eta, etorritakoekin batera, Eibar eta Elgoibarrera pasa ziren. | ||
Suzko Armen Erret Fabriketako gremioek bertan behera utzi zuten erregearentzako beren lanak (langile faltagatik? kobratzeko arazoak | Suzko Armen Erret Fabriketako gremioek bertan behera utzi zuten erregearentzako beren lanak (langile faltagatik? kobratzeko arazoak aurre ikusiz?) eta matxinada bukatu artean ez ziren lanera itzuli. | ||
==Bukaera== | ==Bukaera== | ||
1719 urte bukaeran Felipe Vak bertan behera utzi zuen | Aitonensemeak ez ziren geldi egon: Legazpia, Oñati, Bergara, Antzuola, Urretxu eta Segurakoak azken herri honetan bildu ziren, 1718.ko azaroak 12an, elkarte edo anaidia sortzeko, matxinoen erasoetatik babesteko. Guztion artean 300 gizon prestatu zituzten, behar izan eta gero borrokara ateratzeko. Gero, Ormaiztegi ere bildu zitzaien, beste hogei gizonekin. | ||
Bestalde, azaroak 11an Bilbon sartu zen erret gudaroste bat, 3.000 gizonezko, Blas de Loya marexala buru zutela. Inork ez zien aurre egin, eta tiro bakar bat be ez zuten jo behar. | |||
Hurrengo egunotan agintariek herriei eskatu zieten informazioa<ref>Placenciako hiribilduak bertan gertatu den guztiaren berri ematen du, bai eta matxinatuek gauzatutako kalteei aurre egiteko izan dituen jardueren berri ere; eta estimazioz erantzuten zaio, egiten ari den guztiaren berri emanez. [[El guipuzcoano instruido (eu) | El guipuzcoano instruido]]. Domingo Ignacio de Eraña (Donostia 1780).</ref> eta, honen arabera, errepresioa antolatu zuten. Bizkaian 169 lagun zigortu zituzten, horietatik 36ri heriotz zigorra ezarri ziotela, eta gainontzeko gehienei zortzi urte galeratan. Gipuzkoan, berriz, 63 laguni isun larriak jarri zizkioten. | |||
==Aduanak Ebro aldera berriro== | |||
1717. urtean [[Lauko Aliantzaren Gerra (eu) | Lauko Aliantzaren Gerra]] sortu bazen ere, mugan ez zen mugimentu handirik izan... 1719 arte. | |||
Agian aurreko urteko gertaerak aprobetxatzeko, 1719.ko udan Frantziako gudaroste batek, Berwick-eko duke frantsesak gidatuta, Bidasoa zeharkatu zuen eta Gipuzkoa, Buzkaia zein Arabaz jabetu zen<ref>[[Lauko Aliantzaren Gerra (eu)|Lauko Aliantzaren Gerra]]. Italiako lurrak semeentzat berreskuratzeko, Felipe Vak Britainia Handia, Frantzia, Austria eta Herbeheretako Errepublikaren kontra hasi zuen gerra… eta galdu!</ref>. Berwick-eko dukeak foruak gordeko zituela hitza eman eta gero, bai Gipuzkoa bai Araba Frantzian sartzearen alde agertu ziren, eta Bizkaia ez aurrera ez atzera geratu zen. | |||
Honen aurrean, 1719. urte bukaeran Felipe Vak bertan behera utzi zuen 1717.ko legea, aduanak itsas-ertzera ekarri zituena. Hiru probintziak frantsesen eskutan egonda, eta Frantzian sartzeko arriskuan, gerora begira euskaldunen bihotzak bere alde jartzea komeni zitzaiolako. | |||
1720.ko otsailean Hagako (Holanda) ituna sinatu zuten, Lauko Aliantzaren Gerra bukatuz. Berwick eta bere gudarostea Frantziara itzuli ziren atzera, eta Felipe V. erregeak euskal probintziak berreskuratu zituen. Nahiz eta aurreko urtean 1717.ko legea bertan behera laga, aduanak kostaldean mantendu ziren beste pare bat urte. | |||
Azkenean, 1722.eko abenduak 22an zerga-muga Ebro aldean jarri zen atzera; seguru asko aduana berritan jasotako zergak uste izandakoak baino askoz txikiagoak izan zirelako. | |||
Bestalde, lau urte geroago, 1726. urteko abenduak 26an, erregeak bizirik geratzen ziren matxinoak barkatu zituen. | |||
==Eragina== | |||
Besteak beste, 1718.ko matxinadak [[Caracasko Gipuzkoar Errege Konpainia (eu) | Caracasko Gipuzkoar Errege Konpainiaren]] sorrera bultzatu zuen. | |||
Konpainia hau, Gipuzkoarentzat garrantzitsua izateaz gain, Soraluzerako oso onuragarria izan zen: urte gutxitara Erret Lantegien asentista izendatu zuten, eta ekoizpena asko handitu zen. | |||
Hauxe da oraingo bertsioa, 18:42, 28 azaroa 2021 data duena
- Beste matxinadak ikusteko, sakatu hemen
.jpg)
Sorrera
1714. urtean Felipe V Borboikoak Espainiako Ondorengotza Gerra irabazi zuen, Espainako koroa eskuratuz.
Gerra luzea izan zen (1700-1714), eta erregeak dirua behar zuen. Gainera, 1717. urtean Lauko Aliantzaren Gerra sortu zuen, Britainia Handia, Frantzia, Austria eta Herbeheretako Errepublikaren aurka.
Diru falta zela besteak beste, 1717. urtean aduanak Gaztelako mugetara (hau da, itsas ertzera eta Frantziako mugetara) eraman zituen, euskal probintzien zerga sistema (eta ekonomia) irauliz: batzuentzat komenigarria zenak (Gaztelan saltzeko zergak desagertu ziren) besteentzako kaltea zekarren (atzerriko garia zergapetu zuten, adibidez).
Gariaren prezioak gora egingo zuelakoan, lehen matxinada[1] (edo aduanetako matxinada) Bizkaian lehertu zen, 1718.ko abuztuan nekazariek zerga-bitzaile bat Bilbon hil zutenean. Matxinoek ziotenez, lege berria foruen kontrakoa zen, eta Bizkaiko agintariak ez ziren legeari aurka egiten ari. Alkateak, diputatuak… preso hartu zituzten eta batzuk hil ere.
Matxinada Bizkaia osora zabaldu ostean, Gipuzkoara ere heldu zen. Lehen istiluak Elgoibarren izan ziren, urriak 11an. Lau egun geroago, urriak 15ean, Bergaran ehun bat gizon armatuak bildu ziren, baina alkateak baretzea lortu zuen. Dena dela, istiluak Debarro osora zabaldu ziren: Arrasate, Mutriku, Bergara, Deba, Soraluze, Elgoibar, Elgeta, Aretxabaleta, Eskoriatza, Gatzaga, Oñati, Azkoitia eta Segura. Jauregi batzuk arpilatu, beste batzuk erre, inoiz jauntxoren bat hil...
Matxinada Soraluzen
Azaroaren hasieran Elgeta, Arrasate eta Leintz bailaratik heldutako nekazariak Bergarara bildu eta bertako etxe batzuk erre ostean, alkatea behartu zuten Bizkaiko ahaldun nagusiak sinatutako dekretuen antzekoak sinatzera.
Bergarako Udalak Soraluzekoa istilu hauetaz jakinaren gainean jarri zuen, eta matxinoak bertara joateko asmoa zutela[2]. 1718.ko azaroak 6an, goiz goizetik, hirurehun bat gizon armatu abiatu ziren Bergara eta Elgetatik Soraluzeruntz, jende eta arma gehiagoren bila.
Behin Soraluzen, alkateari “eskatu” zioten Probintzia eta foruen alde laguntzeko. Azkenean herriak hirurogei laguneko saldoa antolatu zuen eta, etorritakoekin batera, Eibar eta Elgoibarrera pasa ziren.
Suzko Armen Erret Fabriketako gremioek bertan behera utzi zuten erregearentzako beren lanak (langile faltagatik? kobratzeko arazoak aurre ikusiz?) eta matxinada bukatu artean ez ziren lanera itzuli.
Bukaera
Aitonensemeak ez ziren geldi egon: Legazpia, Oñati, Bergara, Antzuola, Urretxu eta Segurakoak azken herri honetan bildu ziren, 1718.ko azaroak 12an, elkarte edo anaidia sortzeko, matxinoen erasoetatik babesteko. Guztion artean 300 gizon prestatu zituzten, behar izan eta gero borrokara ateratzeko. Gero, Ormaiztegi ere bildu zitzaien, beste hogei gizonekin.
Bestalde, azaroak 11an Bilbon sartu zen erret gudaroste bat, 3.000 gizonezko, Blas de Loya marexala buru zutela. Inork ez zien aurre egin, eta tiro bakar bat be ez zuten jo behar.
Hurrengo egunotan agintariek herriei eskatu zieten informazioa[3] eta, honen arabera, errepresioa antolatu zuten. Bizkaian 169 lagun zigortu zituzten, horietatik 36ri heriotz zigorra ezarri ziotela, eta gainontzeko gehienei zortzi urte galeratan. Gipuzkoan, berriz, 63 laguni isun larriak jarri zizkioten.
Aduanak Ebro aldera berriro
1717. urtean Lauko Aliantzaren Gerra sortu bazen ere, mugan ez zen mugimentu handirik izan... 1719 arte.
Agian aurreko urteko gertaerak aprobetxatzeko, 1719.ko udan Frantziako gudaroste batek, Berwick-eko duke frantsesak gidatuta, Bidasoa zeharkatu zuen eta Gipuzkoa, Buzkaia zein Arabaz jabetu zen[4]. Berwick-eko dukeak foruak gordeko zituela hitza eman eta gero, bai Gipuzkoa bai Araba Frantzian sartzearen alde agertu ziren, eta Bizkaia ez aurrera ez atzera geratu zen.
Honen aurrean, 1719. urte bukaeran Felipe Vak bertan behera utzi zuen 1717.ko legea, aduanak itsas-ertzera ekarri zituena. Hiru probintziak frantsesen eskutan egonda, eta Frantzian sartzeko arriskuan, gerora begira euskaldunen bihotzak bere alde jartzea komeni zitzaiolako.
1720.ko otsailean Hagako (Holanda) ituna sinatu zuten, Lauko Aliantzaren Gerra bukatuz. Berwick eta bere gudarostea Frantziara itzuli ziren atzera, eta Felipe V. erregeak euskal probintziak berreskuratu zituen. Nahiz eta aurreko urtean 1717.ko legea bertan behera laga, aduanak kostaldean mantendu ziren beste pare bat urte.
Azkenean, 1722.eko abenduak 22an zerga-muga Ebro aldean jarri zen atzera; seguru asko aduana berritan jasotako zergak uste izandakoak baino askoz txikiagoak izan zirelako.
Bestalde, lau urte geroago, 1726. urteko abenduak 26an, erregeak bizirik geratzen ziren matxinoak barkatu zituen.
Eragina
Besteak beste, 1718.ko matxinadak Caracasko Gipuzkoar Errege Konpainiaren sorrera bultzatu zuen.
Konpainia hau, Gipuzkoarentzat garrantzitsua izateaz gain, Soraluzerako oso onuragarria izan zen: urte gutxitara Erret Lantegien asentista izendatu zuten, eta ekoizpena asko handitu zen.
Erreferentziak
- ↑ Lehen matxinada. Wikipedia (euskaraz).
- ↑ Bergarako hiribilduak ohartarazten du matxinatuek etxeak erre eta hondatu dituztela, eta Soraluzera jaisteko asmoa dutela, bertako arma eta polboraz jabetzeko. El guipuzcoano instruido. Domingo Ignacio de Eraña (Donostia 1780).
- ↑ Placenciako hiribilduak bertan gertatu den guztiaren berri ematen du, bai eta matxinatuek gauzatutako kalteei aurre egiteko izan dituen jardueren berri ere; eta estimazioz erantzuten zaio, egiten ari den guztiaren berri emanez. El guipuzcoano instruido. Domingo Ignacio de Eraña (Donostia 1780).
- ↑ Lauko Aliantzaren Gerra. Italiako lurrak semeentzat berreskuratzeko, Felipe Vak Britainia Handia, Frantzia, Austria eta Herbeheretako Errepublikaren kontra hasi zuen gerra… eta galdu!