«Udala (eu)»: berrikuspenen arteko aldeak

Hauxe da oraingo bertsioa, 19:04, 2 urtarrila 2022 data duena

Udaletxea (Garikoitz Estornés 1991)

Foru garaia: 1343tik 1845 arte

Soraluzeko Udala ia 500 urteetan Foruen arabera antolatu da. Hala ere, antolaketa hau ez da gauza finkoa izan, hainbat aldaketa eta bilakaera izan zituen. Lau aro nabarmen daitezke: hasierako urteak (1343-1499), 1499 ordenantzak (1499-1695), milaristena (1695-1766) eta herritar arruntak sartu zirenekoa (1766-1845).

Hasierako urteak (1343-1499)

Gehiago jakiteko, sakatu hemen.

Soraluze zaharrak alkateak izan zituen hiribildua sortu baino lehen: lau urte aurretik (1339) Pedro Ruyz de Aguirre izenekoa agertzen da eta.

Placencia de Soraluze hiribildua 1343 urtean sortu zen, Alfonso XI erregeak hiri-bildua antolatzeko agindu zuenean. Logroñoko Forua eman zion lege gisa, eta bertan hiru kargu aipatzen dira: epailea (merino), alkateak eta borreroa (sayón). Kargu hauek ez zituzten biztanleek aukeratzen, erregeak baizik; edo, hobeto esateko, bere ordezkoak.

Bost urte geroago Alfonso XI-k hiribilduei emandako foruak egokitu eta hobetu zituen (Ordenamiento de Alcalá, 1348), besteak beste herritarrei alkatea aukeratzeko askubidea aitortu zielako.

Herritar guztien batzarrari "Udal Orokorra" esaten zioten, eta "udalkide" bertaratutakoei. Udalkidea izateko gizona izan behar zen, 30 urte baino gehiagokoa eta kaparea^[1].

Udal Orokorra oso gutxitan biltzen zen, gai edo arazo larrietan erabakitzeko; eta urtean behin ordezkariak aukeratzeko. Ordezkari multzo honi "Udal Itxia" esaten zioten.

Sistema zaharra (1499-1695)

Gehiago jakiteko, sakatu hemen.

1499ko ordenantzen jasotzen zuten sistema hau. Aspaldikoa zela esaten zuten eta, beraz, 1499 baino lehenagotik.

Bost pertsonek osatzen zuten udal gobernua: alkateak, hiru errejidorek eta sindiko-prokuradoreak. Honetaz gain, erabaki garrantzitsuenak herri-bileretan hartzen ziren: Udal Orokorrak^[2]. Izendapenak egiteko Udal Orokorra urtean behin izaten zen, San Miguel egunean, irailak 29an.

Zortzi hautesle izaten ziren, eta urte batekoek hurrengo urtekoak izendatzen zituztenez, oso bizkor sistema endogamikoa egin zen: Udala familia bakar batzuen eskutan geratu zen, gainontzeko udalkideen haserrea piztuz.

Milaristen errejimendua (1695-1766)

Gehiago jakiteko, sakatu hemen.

Sistema guztiei zabaltzeko asmoz, 1695.eko ordenantza berriak egin ziren. Alde batetik denok izan zitezkeen hautesle eta hautagai (den denak ez, 30 urtetik gorako gizon kapare guztiak baizik), baina baldintza berri bat ezarri zuten: partaide izateko milarista^[3] izan behar zen; modu honetan hautesle kopurua asko murriztu zen, aberatsenak bakarrik geratu ziren. Eta beste aldetik "Errejimendua" ezarri zen; hau da, gero eta erabaki gehiago hautetsien eskutan uzten ziren^[4], Udal Orokorrari eskumenak kenduz.

Hautetsiak aukeratzeko sistema bitxia izaten zen. Hasieran, udalkideek kapare zerrenda egokitzen zuten. Gero, guztien artean lau hautesle zozketatzen ziren. Lau hautesle hauek kargu bakoitzeko izen bana proposatzen zuten, eta kargua lau izenen arteko zozketaz aukeratzen zen.

Sistema hau oso itxia zen, Agustín de Azcárate herriko eskribauak osatutako 1746ko erroldan 46 milarista agertzen dira (25 kalean eta 21 baserrietan), 153 ez-milarista (103 kalean eta 50 baserrietan) eta 108 kanpotar. Udalan parte hartu dezaketenak gizonen %15a dira, eta andrak eta gizon gazteak kontutan hartzen badira, %5 edo %7 besterik ez^[5].

Kudeaketa aldetik, gaur egunekoekin alderatuz, desberdintasun handiena janarien eta edarien horniketa zen. Orduan, Udalak (milaristen eskuetan) zeukan jaki nahikoa eta merke eskuratzeko ardura, beharbada gehienezko prezioa ezarriz: ardoak, ogia, garia, haragia, arraina... Baina uzta urriko urteetan, esateko, lur jabeek (milaristak denak) nahiago zuten garia kanpora eramatea garestiago saltzeko. Arazo hauek eragin zituzten matxinadak, 1766ekoa kasu.

Herritar arruntak sartu zirenekoa (1766-1845)

Gehiago jakiteko, sakatu hemen.

Matxinaden eraginez, Carlos III erregeak auto acordado izenekoa atera zuen, udal batzarretan herri ordezkariak sartzeko (1766/05/05).

Aurrerantzean, Soraluzeko udalbatza zortzi lagunek osatzen zuten. Alde batetik aurreko bostak, milaristek aukeratuak: alkatea, sindikoa eta hiru errejidore. Eta beste hiru berri, herritar arruntek hautatuak: arrunten diputatuak^[6] hornigaiekin arduratuko ziren, eta pertsonen sindikoa^[7] herritar arrunten bozeramailea izango zen.

Sistema honek bi eten izan zituen. Lehena Jose I-rekin izan zen (1808-1813), eta bigarrena Hirurteko Liberala etorri zenean (1820-1823). Bietan sufragio unibertsala ezarri zuten, baina ez zuten asko iraun.

Konstituzionalismoa: 1845tik 1936 arte

Borboiak (1845-1931)

Gehiago jakiteko, sakatu hemen.

1840tik aurrera Foruak deuseztu zutenez, 1845ko Udal Legea onartu zutenean, Soraluzen ere (eta gainontzeko Euskal Herrian) ezarri zuten.

Sistema foralarekin baziren alde garrantzitsuak: alkateek epaile ahalmenak galtzen zuten, udal orokorrak desagertzen ziren, zinegotzi guztiak berdinak ziren, hautesleak zergadun aberatsenak izango ziren (hau da, errentaren arabera) eta alkatea gobernuaren ordezkaria izango zen.

Hurrengo urteetan udal lege berriak izan ziren, moderatu edo aurrerakoiek ezarrita. Moderatuekin hautesle kopurua murrizten zen eta alkatea gobernuak izendatzen zuen; aurrerakoiekin, berriz, hautesle kopurua zabaltzen zen (baina ez asko) eta zinekotziek aukeratzen zuten alkatea.

Udala oligarkiaren menpe jarraitzen zen. Sistema foralarekin hautesleak (kapare milaristak) helduen %5 eta %10rren artean bazegoen, sistema berriarekin hautesleak %1a (udal lege moderatuak) edo %3a (udal lege aurrerakoiak) izaten ziren.

Sistemak eten bikoitza izan zuen: Seiurteko Demokratikoa (1868-1873) eta bigarren karlistada (1873-1876). Gero, Borboien errestaurazioak aurreko sistemaren antzekoa ezarri zuen.

Sufragio unibertsala, Seiurteko Demokratikoak ezarria eta gero ezabatua, 1890an aitortu eta 1907an ezarri zuten, beti gizonentzat.

Errepublika (1931-1936)

Gehiago jakiteko, sakatu hemen.

1931ko apirilak 12ko udal hauteskundeek Errepublikari bidea zabaldu zioten. Soraluzen ezkerrekoek inpugnatu zutenez, epaileak batzorde kudeatzailea izendatu eta hauteskundeak errepikatu ziren. Hauteskunde haiek jeltzaleek irabazi zituzten (10 zinegotzietatik 7 lortu zituzten).

1933 urtean Soraluzen ez zen udal hauteskunderik egin (errepublika garaian errepikatu zirenez, ez ziren susmagarriak). Baina 1934ko amaieran orduko gobernuak bertan behera laga zituen udal guztiak, udal batzordea izendatuz.

1936eko otsailean alkatea eta zinegotziek berriro bueltatu ziren, baina ezin izan zuten agintaldia bukatu, irailak 22an karlistak herrian sartu zirelako.

Frankismoa: 1936tik 1978 arte

Gehiago jakiteko, sakatu hemen.

1936ko irailak 22an karlistak herrian sartu ziren, eta militarrek udal berria izendatu zuten. Aurreko sistema deseuztuta geratu zen.

1945 urtean Herri-Jardueren Oinarrien legea^[8] sortu zuten. Honen arabera Soraluzeko Udalbatzak 10 partaide izango zituen: bederatzi zinegotzi eta alkatea.

Alkatea Gipuzkoako Gobernadore Zibilak zuzenean izendatzen zuen. Eta zinegotziek orduko demokrazia organikoaren arabera: hiru familiburuek eta beste hiru sindikatu bakarrak, eta seirak bilduta azken hiruak, herriko "ospetsuen" artean.

Gaur egun: 1978tik hona

Frankismo osteko lehen udal hauteskundeak 1979/04/03an egin ziren, Espainiako Udal Lege Organikoaren arabera (1978/08/10).

Partiduek edota hautesle-koalizioek zerrenda itxiak aurkezten dute, eta hautesle bakoitzak zerrenda oso bat aukeratzen du. Zinegotziak zerrenda bakoitzak lortutako botoen arabera esleitzen dira, d'Hondt legea aplikatuz^[9]. Osteal, udalbatza berriaren lehen bileran, zinegotziek alkatea aukeratzen dute.

1978-1991 artean, udala hamairu zinegotzik osatzen zuten, horietako bat alkatea. 1991rako Soraluzek 5.000 biztanle baino gutxiago zuenez, urte hartatik hona hamaika zinegotzik osatzen dute.

Alkate eta zinegotzien izenak ikusteko, sakatu hemen.

Erreferentziak

↑ Noblea edo hidalgo. "Bizi guztiko soraluzetar guztiei kaparetasuna berez aitortzen zitzaien, baina kanpotarrek frogatu behar zuten (abokatua, ziurtagiriak...).
↑ Ayuntamiento General.
↑ Soraluzen etxe edo baserri baten jabea.
↑ Regidor gazteleraz, agintari euskaraz.
↑ Sistema honi batzuk esaten diote euskal demokrazia forala.
↑ Diputados del común.
↑ Síndico personero.
↑ Ley de Bases de Régimen Local (1945/07/17).
↑ D'Hondt metodoa. Wikipedia (euskaraz)

[1] Noblea edo hidalgo. "Bizi guztiko soraluzetar guztiei kaparetasuna berez aitortzen zitzaien, baina kanpotarrek frogatu behar zuten (abokatua, ziurtagiriak...).

[2] Ayuntamiento General.

[3] Soraluzen etxe edo baserri baten jabea.

[4] Regidor gazteleraz, agintari euskaraz.

[5] Sistema honi batzuk esaten diote euskal demokrazia forala.

[6] Diputados del común.

[7] Síndico personero.

[8] Ley de Bases de Régimen Local (1945/07/17).

[9] D'Hondt metodoa. Wikipedia (euskaraz)

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]

[9]

@@ 1. lerroa: / 1. lerroa: @@
-==Erregimen zaharra: 1766 arte==
+[[Fitxategi: Udaletxea._Ikuspegi_orokorra_(Garikoitz_Estornés_Zubizarreta_1991).jpg | thumb | right | 400px | Udaletxea (Garikoitz Estornés 1991)]]
-===Osaketa===
+==Foru garaia: 1343tik 1845 arte==
-Bost pertsonek osatzen zuten udal gobernua: alkateak, hiru errejidorek eta sindiko-prokuradoeak<ref>Ramiro Larrañagak, bere [[Soraluze. Monografía histórica (eu) | Soraluze. Monografía histórica] liburuan beste osaketa ematen du: alkatea, bi alkateorde, sindiko-prokuradorea eta hiru errejidore: lehena ezkerraldekoa, bigarrena eskumaldekoa eta baserrietakoa hirugarrena.</ref>
+Soraluzeko Udala ia 500 urteetan Foruen arabera antolatu da. Hala ere, antolaketa hau ez da gauza finkoa izan, hainbat aldaketa eta bilakaera izan zituen. Lau aro nabarmen daitezke: hasierako urteak (1343-1499), 1499 ordenantzak (1499-1695), milaristena (1695-1766) eta herritar arruntak sartu zirenekoa (1766-1845).
-Honetaz gain, erabaki garrantzitsuenak herri-bileretan hartzen ziren: Udal Orokorrak<ref>Ayuntamiento General.</ref>
+===Hasierako urteak (1343-1499)===
+::<small>''Gehiago jakiteko, sakatu [[Udala. Foru garaia (1343-1499) (eu) | ''hemen'']].</small>
+Soraluze zaharrak alkateak izan zituen hiribildua sortu baino lehen: lau urte aurretik (1339) Pedro Ruyz de Aguirre izenekoa agertzen da eta.
-===Aukeraketa===
+Placencia de Soraluze hiribildua 1343 urtean sortu zen, Alfonso XI erregeak hiri-bildua antolatzeko agindu zuenean. Logroñoko Forua eman zion lege gisa, eta bertan hiru kargu aipatzen dira: epailea (''merino''), alkateak eta borreroa (''sayón''). Kargu hauek ez zituzten biztanleek aukeratzen, erregeak baizik; edo, hobeto esateko, bere ordezkoak.
-Urtean behin egiten zen, San Miguel egunean, irailak 29an.
-Baina parte hartzailea izateko kaparea eta ''millarista''<ref>Hitzak berak adierazten duen legez, millarista "millarak" zituena zen. Eta “millarak" ondarea neurtzeko modua, herri bakoitzak ezartzen zuena: etxe bat eta ortutxo bat hiribilduan, baso emaritsu bat edo burni-ola edota... azken finean, "millarista" izatea aberatsa izatea esan nahi zuen. Herri agintean bakarrik aberatsak egoteak abantaila zuen, teorian: gauzak inoiz gaizki egiterakoan Udalak haien ondasunen kontra jo zezakela.</ref> izan behar zen. Gainontzekoek (maizterrak, kanpoan jaiotakoak, kapareak ez zirenak, andrak...) ez zuten inolako eskubiderik, ez botoa emateko ezta hautetsiak izateko.
+Bost urte geroago Alfonso XI-k hiribilduei emandako foruak egokitu eta hobetu zituen (Ordenamiento de Alcalá, 1348), besteak beste herritarrei alkatea aukeratzeko askubidea aitortu zielako.
-Esateko, Agustín de Azcárate herriko eskribauak osatutako 1746ko erroldan 46 ''millarista'' agertzen dira (25 kalean eta 21 baserrietan), 153 ez-''millarista'' (103 kalean eta 50 baserrietan) eta 108 kanpotar. Herriko andrak gizonen beste honenbeste balira, guztira 506 lagun izango ziren, baina botoa emateko eskubidea 46 lagunek besterik ez zuten, %9a<ref>Sistema honi batzuk esaten diote ''euskal demokrazia forala''.</ref>.
+Herritar guztien batzarrari "Udal Orokorra" esaten zioten, eta "udalkide" bertaratutakoei. Udalkidea izateko gizona izan behar zen, 30 urte baino gehiagokoa eta kaparea<ref>Noblea edo ''hidalgo''. "Bizi guztiko soraluzetar guztiei kaparetasuna berez aitortzen zitzaien, baina kanpotarrek frogatu behar zuten (abokatua, ziurtagiriak...).</ref>.
-Aukeraketa sistema bitxia izaten zen. Hasieran, udalkideek kapare zerrenda egokitzen zuten. Gero, bakoitzak hiruna hautagai proposatzen zituen, izenak banan banan paper batean idazten. San Migel egunean, irailak 29an, Udal Orokorra deitzen zuten. Alkate hautagaien hiru paperak lurrera bota eta ume batek bat aukeratzen zuen. Eta halaxe gainontzeko karguekin.
+Udal Orokorra oso gutxitan biltzen zen, gai edo arazo larrietan erabakitzeko; eta urtean behin ordezkariak aukeratzeko. Ordezkari multzo honi "Udal Itxia" esaten zioten.
-Sistema hau oso itxia zen. Kapare izateko bi bide zeuden, beste kapare baten semea izatea edo auzitara jotzea kaparetasuna egiaztatzeko (oso bide garestia). Gainera, millarista izatea zera esan nahi zuen, higiezinezko ondasunak izatea; hau da, familiak aspaldiko aberatsak ziren. Beraz, "betikoek" kapare zerrenda osatzen eta egokitzen zuten, kapareak ziren hautesleak eta hautagaiak eta, azkenik, udalkideek beraien ordezkoek proposatzen zituzten.
+===Sistema zaharra (1499-1695)===
+::<small>''Gehiago jakiteko, sakatu [[Udala. Foru garaia (1499-1695) (eu) | ''hemen'']].</small>
-Azkenik, aipatu behar da Udal Orokorrean, erabaki garrantzitsuenak hartzeko, ''millaristek'' bakarrik hartzen zutela parte.
+ko ordenantzen jasotzen zuten sistema hau. Aspaldikoa zela esaten zuten eta, beraz, 1499 baino lehenagotik.
-===Eskuduntzak===
-Herria kudeatzeko aldetik gaur egunekoekin alde handiena janarien eta edarien horniketa zen. Orduan, hainbat jenerotan, Udalak gehienezko prezioa jartzeko eskumena zuen: ardoak, ogia, garia, haragia, arraina...
-Bazen beste eskuduntza bat XIX erdialdean galdu zena: herriko alkatea zen aldiberean herriko epailea.
+Bost pertsonek osatzen zuten udal gobernua: alkateak, hiru errejidorek eta sindiko-prokuradoreak. Honetaz gain, erabaki garrantzitsuenak herri-bileretan hartzen ziren: Udal Orokorrak<ref>Ayuntamiento General.</ref>. Izendapenak egiteko Udal Orokorra urtean behin izaten zen, San Miguel egunean, irailak 29an.
+Zortzi hautesle izaten ziren, eta urte batekoek hurrengo urtekoak izendatzen zituztenez, oso bizkor sistema endogamikoa egin zen: Udala familia bakar batzuen eskutan geratu zen, gainontzeko udalkideen haserrea piztuz.
-==Ilustratuak: 1766-etik 1845 arte==
+===Milaristen errejimendua (1695-1766)===
-XVIII mendean sistemak ukatx egin zuen. Teorian, udalen eskuduntza bat "abastos" antolatzea zen, janariak lortzea eta prezio onean saltzea. Baina gose denboretan, aberatsek nahiago zutela garia kanpoan saltzea herrian saltzea baino, udalek ez zieten aurre egiten, agintasi guztiak aberaskumeak ziren eta.
+::<small>''Gehiago jakiteko, sakatu [[Udala. Foru garaia (1695-1766) (eu) | ''hemen'']].</small>
-Halaxe sortu ziren matxinadak<ref>[https://eu.wikipedia.org/wiki/Euskal_Herriko_matxinadak_(XVII_-_XIX._mendeak) Euskal Herriko matxinadak]. Wikipedia (euskaraz).</ref>, ez bakarrik Euskal Herrian, baizik eta beste leku askotan ere (gogoratu Madrilgo ''Eskilatxe matxinada'').
+Sistema guztiei zabaltzeko asmoz, 1695.eko ordenantza berriak egin ziren. Alde batetik denok izan zitezkeen hautesle eta hautagai (den denak ez, 30 urtetik gorako gizon kapare guztiak baizik), baina baldintza berri bat ezarri zuten: partaide izateko milarista<ref>Soraluzen etxe edo baserri baten jabea.</ref> izan behar zen; modu honetan hautesle kopurua asko murriztu zen, aberatsenak bakarrik geratu ziren. Eta beste aldetik "Errejimendua" ezarri zen; hau da, gero eta erabaki gehiago hautetsien eskutan uzten ziren<ref>''Regidor'' gazteleraz, agintari euskaraz.</ref>, Udal Orokorrari eskumenak kenduz.
-urtean Carlos III erregeak ''auto acordado'' izenekoa atera zuen, udal batzarretan herri ordezkariak sartzeko (1766/05/05). Aurrerantzean, komuneko diputatuak<ref>Dipiutados del común.</ref> hornigaiekin arduratuko ziren, eta pertsonen sindikoa<ref>Síndico personero.</ref> herri pobrearen bozeramailea izango zen.
+Hautetsiak aukeratzeko sistema bitxia izaten zen. Hasieran, udalkideek kapare zerrenda egokitzen zuten. Gero, guztien artean lau hautesle zozketatzen ziren. Lau hautesle hauek kargu bakoitzeko izen bana proposatzen zuten, eta kargua lau izenen arteko zozketaz aukeratzen zen.
-===Osaketa===
+Sistema hau oso itxia zen, Agustín de Azcárate herriko eskribauak osatutako 1746ko erroldan 46 milarista agertzen dira (25 kalean eta 21 baserrietan), 153 ez-milarista (103 kalean eta 50 baserrietan) eta 108 kanpotar. Udalan parte hartu dezaketenak gizonen %15a dira, eta andrak eta gizon gazteak kontutan hartzen badira, %5 edo %7 besterik ez<ref>Sistema honi batzuk esaten diote ''euskal demokrazia forala''.</ref>.
-tik aurrera Soraluzeko udalbatza zortzi lagunek osatzen zuten, lau ''millaristek'' edo aberatsek aukeratuak (alkatea, hiru errejidore eta sindiko-prokuradoea) eta hiru ''millaristak'' ez zirenek aukeratuak (bi komuneko diputatu eta personen sindikoa).
-===Aukeraketa===
+Kudeaketa aldetik, gaur egunekoekin alderatuz, desberdintasun handiena janarien eta edarien horniketa zen. Orduan, Udalak (milaristen eskuetan) zeukan jaki nahikoa eta merke eskuratzeko ardura, beharbada gehienezko prezioa ezarriz: ardoak, ogia, garia, haragia, arraina... Baina uzta urriko urteetan, esateko, lur jabeek (milaristak denak) nahiago zuten garia kanpora eramatea garestiago saltzeko. Arazo hauek eragin zituzten matxinadak, 1766ekoa kasu.
-Hiru kargu berriak gainontzeko bosten moduan aukeratzen ziren. Hau da, irtetzekoak zirenak hiruna hautagai proposatzen zuen, izen bakoitza bere paperean idatzia. Gero, hiru paperak lurrera bota eta ume batek aukeratzen zuen.
-===Bilakaera===
+===Herritar arruntak sartu zirenekoa (1766-1845)===
-Sistema honek aldaketa asko izan zituen.
+::<small>''Gehiago jakiteko, sakatu [[Udala. Foru garaia (1766-1845) (eu) | ''hemen'']].</small>
+Matxinaden eraginez, Carlos III erregeak ''auto acordado'' izenekoa atera zuen, udal batzarretan herri ordezkariak sartzeko (1766/05/05).
-Lehena, Napoleonek Espainia inbaditu zuenean. 1810etik hasita, udalak baino ''munizipalitateak'' eratu ziren. Bakoitzak alkatea eta errejidoreak zituen, denak berdinak. Hautaketa botazioz egiten zen, sufragio unibersalaz (25 urtetik gorako gizon guztiek botatzeko eskubidea zuten). Dena dela, sistema honek oso gutxi iraun zuen, frantses gudarostea Soraluze laga zuen arte, hain zuzen (1813).
+Aurrerantzean, Soraluzeko udalbatza zortzi lagunek osatzen zuten. Alde batetik aurreko bostak, milaristek aukeratuak: alkatea, sindikoa eta hiru errejidore. Eta beste hiru berri, herritar arruntek hautatuak: arrunten diputatuak<ref>Diputados del común.</ref> hornigaiekin arduratuko ziren, eta pertsonen sindikoa<ref>Síndico personero.</ref> herritar arrunten bozeramailea izango zen.
-urtean ere, Hirurteko Liberala etorri zenean, sufragio unibertsala aldarrikatu zuten. Baina, aurrekoan moduan, hiru urtetara absolutistek boterea eskuratu zuten eta atzeko sistemara bueltatu ziren.
+Sistema honek bi eten izan zituen. Lehena Jose I-rekin izan zen (1808-1813), eta bigarrena Hirurteko Liberala etorri zenean (1820-1823). Bietan sufragio unibertsala ezarri zuten, baina ez zuten asko  iraun.
-==Modernitatea: 1845tik 1936 arte==
+==Konstituzionalismoa: 1845tik 1936 arte==
-===Osaketa===
+===Borboiak (1845-1931)===
-/01/08 egunean ''Udal Legea''<ref>Ley Municipal del 8 de enero de 19845.</ref> onartu zuten, udalak antolatzeko. Lege honen arabera Soraluzeko udala alkateak, bi teniente-alkatek eta bederatzi errejidorek osatuko zuten.
+::<small>''Gehiago jakiteko, sakatu [[Udala. Konstituzionalismoa (1845-1931) (eu) | ''hemen'']].</small>
+tik aurrera Foruak deuseztu zutenez, 1845ko ''Udal Legea'' onartu zutenean, Soraluzen ere (eta gainontzeko Euskal Herrian) ezarri zuten.
-Geroko beste lege baten arabera (1858/07/21), Soraluzek Udalak hamabi lagunek, alkatea barne, osatuko zuten.
+Sistema foralarekin baziren alde garrantzitsuak: alkateek epaile ahalmenak galtzen zuten, ''udal orokorrak'' desagertzen ziren, zinegotzi guztiak berdinak ziren, hautesleak zergadun aberatsenak izango ziren (hau da, errentaren arabera) eta alkatea gobernuaren ordezkaria izango zen.
-===Aukeraketa===
+Hurrengo urteetan udal lege berriak izan ziren, moderatu edo aurrerakoiek ezarrita. Moderatuekin hautesle kopurua murrizten zen eta alkatea gobernuak izendatzen zuen; aurrerakoiekin, berriz, hautesle kopurua zabaltzen zen (baina ez asko) eta zinekotziek aukeratzen zuten alkatea.
-Hasieran sistema zensitarioa zen; hau da, ''millaristen'' modukoa. Baina ondasunak kontutan hartu beharrean, errentak ziren muga: botoa emateko eskubidea izateko urteko errentak muga baino altuagoak izan behar ziren.
-===Bilakaera===
+Udala oligarkiaren menpe jarraitzen zen. Sistema foralarekin hautesleak (kapare milaristak) helduen %5 eta %10rren artean bazegoen, sistema berriarekin hautesleak %1a (udal lege moderatuak) edo %3a (udal lege aurrerakoiak) izaten ziren.
-Sufragio unibertsala 1868 urtean ezarri zuten (Seiurteko Loriatsua) eta 1874an atzera kendu. 1890tik aurrera berriri ezarri zuten.
+Sistemak eten bikoitza izan zuen: Seiurteko Demokratikoa (1868-1873) eta bigarren karlistada (1873-1876). Gero, Borboien errestaurazioak aurreko sistemaren antzekoa ezarri zuen.
-==Frankismoa: 1936tik 1978 arte==
+Sufragio unibertsala, Seiurteko Demokratikoak ezarria eta gero ezabatua, 1890an aitortu eta 1907an ezarri zuten, beti gizonentzat.
-ko irailak 22an karlistak herrian sartu ziren.
-Biharamonean, Julio Pérez Salas komandanteak behin-behineko udalbatza izendatu zuen. Eta astebete geroago, hilak 30, behin betikoa: Miguel Larrañaga Madina (alkate), Esteban Oregui Solabarrieta (zinegotzia), Claudio Onandia Oruzar (zinegotzia), Sabino Madina Azcarate (zinegotzia) eta Basilio Aizpiri Ariznabarreta (zinegotzia). Idazkaria ere izendatu zuen, Arturo Oregui.
+===Errepublika (1931-1936)===
+::<small>''Gehiago jakiteko, sakatu [[Udala. Konstituzionalismoa (1931-1936) (eu) | ''hemen'']].</small>
+ko apirilak 12ko udal hauteskundeek Errepublikari bidea zabaldu zioten. Soraluzen ezkerrekoek inpugnatu zutenez, epaileak batzorde kudeatzailea izendatu eta hauteskundeak errepikatu ziren. Hauteskunde haiek jeltzaleek irabazi zituzten (10 zinegotzietatik 7 lortu zituzten).
-===Osaketa===
+urtean Soraluzen ez zen udal hauteskunderik egin (errepublika garaian errepikatu zirenez, ez ziren susmagarriak). Baina 1934ko amaieran orduko gobernuak bertan behera laga zituen udal guztiak, udal batzordea izendatuz.
-Gerra eta gerra osteko lehen urteak nahikoa korapilatsuak izan ziren antolamendu aldetik. Baina, urteak pasa ahala, Francoren errejimenak bizi politikoa arautzen hasi zen.
-urtean Herri-Jardueren Oinarrien legea<ref>Ley de Bases de Régimen Local (1945/07/17).</ref> sortu zuten. Honen arabera Soraluzeko Udalbatzak 10 partaide izango zituen: bederatzi zinegotzi eta alkatea.
-===Hautaketa===
+eko otsailean alkatea eta zinegotziek berriro bueltatu ziren, baina ezin izan zuten agintaldia bukatu, irailak 22an karlistak herrian sartu zirelako.
-Hautaketa prozesua garaiko ''demokrazia organikoa''ren arabera egiten zen<ref>"Demokrazia" moduko honek hiru zutabe zituen: familia (tradizionala, noski), udalerria eta sindikatua (bertikala, patroi eta langileak biltzen zituena).</ref>
-Alkatea Gipuzkoako Gobernadore Zibilak zuzenean izendatzen zuen.
-Lehen hiru zinegotziak Soraluzeko familia-buruek aukeratzen zituzten... zerrenda bat baino gehiago aurkezten baziren (eta Soraluzen ez halaxe). Hori bai, hautagaiak ''Movimiento''ren aldekoak izan behar ziren. Beste hiru lagun Soraluzeko sindikatu bertikalak aukeratzen zituen. Azkenik, Gipuzkoako gobernadoreak bederatzi lagunen zerrenda prestatzen zuen, herriko pertsonen ospetsuekin, eta sei zinegotziek (familia eta sindikatuarenak) beste hirurak aukeratzen zituzten.
+==Frankismoa: 1936tik 1978 arte==
+::<small>''Gehiago jakiteko, sakatu [[Udala. Frankismoa (1936-1975) (eu) | ''hemen'']].</small>
+ko irailak 22an karlistak herrian sartu ziren, eta militarrek udal berria izendatu zuten. Aurreko sistema deseuztuta geratu zen.
-Prozesu honen bidez hiru urtetan behin zinegotzien erdia berrizten zen. Alkatea, berriz, karguan jarraitzen zen... gobernadoreak besterik esan arte<ref>Soraluzen bada istorio bitxia. Zergak eta tasak eskuz ordaintzen ziren, eta dirua udaletxean geratzen zen. Dirua desagertzen hasi zenean, ur arduradunak bere saileko diruak egunero egunero etxera eramaten zituen, biharamunean bueltatzeko. Arazoa konpondu zen Gipuzkoako gbernadoreak Guardia Zibilaren burua (sargentua) lekualdatu eta alkatea kargutik kendu zuenean.</ref>.
+urtean Herri-Jardueren Oinarrien legea<ref>Ley de Bases de Régimen Local (1945/07/17).</ref> sortu zuten. Honen arabera Soraluzeko Udalbatzak 10 partaide izango zituen: bederatzi zinegotzi eta alkatea.
-===Bilakaera===
+Alkatea Gipuzkoako Gobernadore Zibilak zuzenean izendatzen zuen. Eta zinegotziek orduko ''demokrazia organikoa''ren arabera: hiru familiburuek eta beste hiru sindikatu bakarrak, eta seirak bilduta azken hiruak, herriko "ospetsuen" artean.
-Soraluze kasuan, aukeratutako alkate eta zinegotziak karlistak edo karlista familiakoak izaten ziren.
-Hala ere, 1960 hamarkadan bestelako zinegotziak agertzen hasi ziren: herri jardueretan zebiltzenak, sindikalista batzuk... baina, hori bai, beti ondo zainduta.
+==Gaur egun: 1978tik hona==
+Frankismo osteko lehen udal hauteskundeak 1979/04/03an egin ziren, Espainiako Udal Lege Organikoaren arabera (1978/08/10).
-==Demokrazia: 1978tik hona==
+Partiduek edota hautesle-koalizioek zerrenda itxiak aurkezten dute, eta hautesle bakoitzak zerrenda oso bat aukeratzen du. Zinegotziak zerrenda bakoitzak lortutako botoen arabera esleitzen dira, ''d'Hondt legea'' aplikatuz<ref>[https://eu.wikipedia.org/wiki/D%27Hondt_metodoa D'Hondt metodoa]. Wikipedia (euskaraz)</ref>. Osteal, udalbatza berriaren lehen bileran, zinegotziek alkatea aukeratzen dute.
-::<small>''Gehiago jakiteko, sakatu [[Udalbatzak eta alkateak. Demokrazia (eu) | ''hemen'']].</small>
-Frankismo osteko lehen udal hauteskundeak 1979/04/03an egin ziren.
+-1991 artean, udala hamairu zinegotzik osatzen zuten, horietako bat alkatea. 1991rako Soraluzek 5.000 biztanle baino gutxiago zuenez, urte hartatik hona hamaika zinegotzik osatzen dute.
-===Osaketa===
+::<small>''Alkate eta zinegotzien izenak ikusteko, sakatu [[Udalbatzak eta alkateak. Demokrazia (eu) | ''hemen'']].</small>
--1991 artean, udala hamairu zinegotzik osatzen zuten, horietako bat alkatea.
-rako Soraluzek 5.000 biztanle baino gutxiago zuenez, urte hartatik hona hamaika zinegotzik osatzen dute.
+==Erreferentziak==
-===Aukeraketa===
-Lau urtetan behin berrizten da Udala, udal hauteskunderen bidez.
-Partiduek edota hautesle-koalizioek zerrenda itxiak aurkezten dute, eta hautesle bakoitzak zerrenda oso bat aukeratzen du.
+[[Kategoria: Udala]]
-Zinegotziak zerrenda bakoitzak lortutako botoen arabera esleitzen dira, ''d'Hondt legea'' aplikatuz<ref>[https://eu.wikipedia.org/wiki/D%27Hondt_metodoa D'Hondt metodoa]. Wikipedia (euskaraz)</ref>. Osteal, udalbatza berriaren lehen bileran, zinegotziek alkatea aukeratzen dute.
-==Erreferentziak==