The basque provinces (eu)

Adi! Artikulu hau oraindik osatu barik dago.

Osatzeko informazioa edo materiala baldin badaukazu, animatu eta aurrera!

The Basque provinces
Egilea	Edward bell Stephens
Hizkuntza	Ingelesez
Urtea	1837
Argitaletxea	Whitaker & Co
Hiria	Londres

Izenburu osoa

The basque provinces: their political state, scenery, and inhabitants; with adventures amongst the carlists and christinos.

Euskal probintziak: beren egoera politikoa, paisaia eta biztanleak; karlistak eta kristinoen artean izandako abenturekin.

Liburua zertan den

Lehen karlistada (1.833-1.840) puri-purian zela, Morning Post egunkari londresdarrak korrespontsala bidali zuen: Edward Bell Stephens.

1.836 urtean Baionara helduta, Euskal Herrian barrena aurrera eta atzera ibili zen, eta Don Carlos erregegaia Durangon ezagutu zuen.

Egunkariari bidalitako kronikez gain, bidaia bukatu zuenean liburu hau argitaratu zuen, bi tomotan. Gerraren gora beheraz gain, bertan Euskal Herriko geografia, ohiturak... jaso zituen.

Soraluzeri buruzkoak

(133-134 orrialdeak)

...txangoa egin nuen lagun batekin, arma eta munizio Erret Lantegiak ikusteko; eta, lantegiak sakabanatuta daudenez, egun batzuk behar izan genituen denak ondo aztertzeko. Artisauak, gehienetan, beren etxe, errota eta burdinoletan lan egiten dute, gertakizun honek sortutako gero eta handiago diren premiek industria baketsuen eskaerei bideratutakoak gerrarako arma eta munizioak sortzeko bilakatu dituzte. Haien produkzioak goi mailakoak dira, ordea, armen txikiarekin zerikusia duen edozein arloan, esperientzia handia izan baitute; Ermua, Eibar, Elgoibar eta Soraluzeko artisauak betidanik ari dira moskete, baioneta, ezpata eta pistolak fabrikatzen Erret armadak belaunaldiz belaunaldi hornitzeko. Madrilgo agintariekin lotzen zituzten etengabeko hartuemonek berez sortutako sentimendu eta interesengatik, gerra hasieran oso zaila izan zen Don Carlosentzat eskualde honetan arrakasta lortzea, behin inoren alde jarri eta gero espainiarrek nekez aldatzen dituzte ohiturak eta lagunak; bakarrik Don Carlosen aldeko Gipuzkoa eta Bizkaiako iritzi publiko gaindiezinak lortu zuen Debarroko artisau harroek iritziz aldatzea eta Don Carlosen armada hornitzea, cristinoena baizik.

(140-144 orrialdeak)

Soraluzera nire ibilbidea jarraitu nuen, Deba ibaiaren ertzean. Haran estu eta aldapatsu honek erakusten duen nekazal itxurak ederki adierazten du berau ustiatzeko erabili diren adimena eta etengabeko lana. Soraluzetik mila batzuk gora eta behera agertzen den malda naturala inoiz landuta ikusi dudan handiena da; handia, benetan, ze mendiko zaparradak ur lasterreran jeisten diren mendiko zaparradek lur zein uzta osoa ibaira garraiatuko lukete, baserritarrek metro gutxioro terraza txikietan bildu ez balituzte. Haraneko beste aldetik begiratuta, etengabeko mailak daudela dirudi, begiraleak seriatim ibil lituzkeela, eta benetan elkarrekin hain gertu daude, ze leku gehienetan goldea erabiltzeko lurrak laupabost metroko zabalera duela, eta leku batzuetan ertzetik dabilen gizonak goragoko ertza bere makilaz ikutu lezakeela. Aldatzen jatorrizko azalera ez da ikusten. Gaur egun dena artifiziala da, eta, bidearen bihurgune zorrotzetik begiratuta, profilean alderdi alternatiboak nabaritzen dira, bata ia horizontala, eta bestea ia bertikala, zerra edo eskailera baten silueta bezala. Zati askotan, mendi hauek osatzen dituzten burdinarri gorrizko geruzak hain pikuak dira, ze nekazariek ez dute horma artifizialak eraikitzeko premiarik, eta lurzorua lerrotan egokitu ondoren, bere artaleak sartzen ditu edo belarra irtetzen uzten du, ertz hauek basauntzak balira zeharkatzen duen ganaduarentzat. Multzoaren itxura orokorrak antzekotasun liluragarria dakar Constablek inprimatutako uhin-oihalekin, eta arrantzale bati marea gorako hondartza baten olatuak burura ekarriko lizkioke. Ikuspegi honek hegoaldeko edozein nekazari harrituko luke oso eta, agian, etxera eramango zuen inpresioa ez zen gaindituko Dover-eko itsaslabarrak gailurreraino landatuta ikusiko balu ere.

Soraluzen, Errege-etxea fabrikazio barrutiaren biltegia bihurtuta topa genuen, Manoel de Congosta jaunaren menpe, armen ekoizpenaren zuzendari orokorra; eta berak biltegiak zabaldu arazi zituen guk aztertzeko. Ikusi genuenez, sail bakoitza aritzen zen behar bezelako erregulartasunez, artikulu bakoitza onartutako eredua jarraituz eginda edo konponduta, eta gero ardura guziz aztertuta eta probatuta. Moskete eredua 1.828an onartutakoa da, 1.835ean Don Carlosek baieztatua; kainoiak Ingalaterra eta Frantziakoen artekoa da (hamazazpi bala librako), intxaurrondoko kutxari lotuta hiru letoizko besarkadura eta malgukiez: almetxa ere letoizkoa da, eta ondo borobildutako atzebabesa altzairuzkoa. Dena eskuz ondo landuta dago, eta moskete ingeles batekin pare-parean jarrita, hobea dela ematen du. Espainiarrek infinituki nahiago dute, urrutiago eraman daitekeelako, nahiz eta mingarriagoa izan arinagoa ere badelako, eta, azkenik, edozein gizonen sorbaldari egokitzen zaiolako; momentu honetan dena hartu behar da kontuan Espainiako gerran. Baioneta kainoiaren muturrean egokitzen da eraztun baten bidez. Kostu osoa sei dolarrekoa da; nahikoa altua ematen du gure Birmingham-eko ekoizleek multzoka Afrikarako egingo luketeenekin alderatuta, hau da, bereratzi txelin; baina apala da gure infanteriako musketeenekin alderatuta, hau da, hogeita hamabost txelin bakoitzeko.

A

Langileek hilabete bakoitzeko 1000 moskete eta baioneta ekoiztu ditzakete, Asturias, Katalunia, Aragon eta Gaztelako eskari horiek eskatuta. Leku nabarmenik aipagarriena "Inglesa recompuesto" izenekoa izan zen (beharrezkoak diren neurriak hartzea), Espainiarentzat bidalitako artikulu espeziea fabrikazio britainiarraren lagina bezala erabili aurretik, eta hori (Espainiako kristinoen eskuetan edota Westminsteren laguntzaileak) badirudi printzipio demokratiko suntsitzaile hauei aurre egin behar zaiela, arrakastaz burutu zituztela beren burua eta borrokarako maisuak. Soraluzekin loturiko lantegiek hilean 3.000 bat moskete ekoiztu ahal izango lezateke, 400 artisau biltzen baitituzte; baina gerrako oinarriak lurralde historikorik gabekoa zen, eta, behar izanez gero, gaitasunik garrantzitsuenak ez ziren landu. Don Karlos, hogeita beste kasu honetan, bankariaren milaka kiloko gizona da, paperak, tinta eta tinta eskuan ezin izan zezakeen, zirriborroa idazteko, 318.600 Lord Palmerston-ek bidalitako musketsak, eskuetan erortzen diren arabera.

A

Herriaren goialdean, nolabait harritu ninduen naturaren aurrerapen bat aurkitu nuen. Agustindarren komentua (ibaiaren ertzean ez zegoen gelara eraman behar izan zuena), azken neguan gertatu egin zen oso inolako zalantzarik gabe, kanalaren bidez igarotzen ziren uholde astunek, atzerritarrek harri erraldoi batzuekin izerdituz Sierras urrunetik ekarritako alderdiak. Praile onak, elementuen gerra, monasterioen uholdeak edo Usturiz eta Mendizabalen mehatxuak ez ziren inondik inora berrargitaratu ziren etxebizitzak gehikuntzak eta hobekuntzak egiteko. Osoa (ia bertako villa txiki bat osatuz) ia amaitu zen, eta uholdeen buru jarri zen, bainu mugikor izugarria bezalakoa, nahaspilatuta zeramatzan Mississippi ibaiaren lurrunetan eserlekua esaten zitzaiola, kutxatilen kontrako laukotea, ekaitza, euria, uholdeak eta harkaitzak, Madrilgo demokraziarenak baino arriskutsuagoak direnak; gutxienez, Agustindarrek uste zutenez, komenigarria berreraikitzeko gastu handiak egiteagatik. Erreginaren autoritatearen mesprezioaren hainbat instantzia ezagutu nuen, eta Don Carlos boterearen egonkortasunean konfiantza izatea; baina ilustrazio praktiko hau guztion konbentzigarriena zen. Gerra zibil honen aukerak eta aldakuntzak zenbateraino gutxietsi ditudan nire gaitasun propioak ezartzen ditut, baina aita santuen autoritateari errespetu handia ematen diot polemikoa izateko. Ez nituen hitz egiten beren predikariotik, baina haien praktikak nahikoa zitzaidan niretzat, eta uste nuen monasterioen desegitea ezin zela erraz gauzatu Soraluze herri leialan: Agustindarren ur-jauregia segurtasun osoz segurua izan zitekeela oso prima txikian, "olatuen eta arroka arriskuez beti salbu".

Erreferentziak

• The Basque provinces. Edward Bell Stephens (1837). Harvard-eko Unibertsitatea (Harvard University)