«Historia. Soraluze Gipuzkoan (eu)»: berrikuspenen arteko aldeak

Hauxe da oraingo bertsioa, 22:12, 7 urria 2022 data duena

1025. urteko dokumentu batek aipatzen du lehenengoz Gipuzkoa deitura (Ipuscua, Huescako San Juan de la Peñako monasterioan aurkituriko dokumentu batean). Garai hartan Gipuzkoa toponimoa besterik ez zen, eskualde bati zegokiona eta, beraz, muga zehatzik ez zituena.

XIII. mendearen hasieratik hasi ziren Gipuzkoako hiribilduak biltzen, Batzarretan, beraien arazoak konpontzeko asmoz. Hiribilduak erregeek sortuak zirenez (jauntxoen boterea murrizteko asmoz), Gaztelako erregeen ordezkariek ere, korrejidoreek, hartzen zuten parte.

1375. urtean hiribilduek Gipuzkoako Lurraldeko Ermandadea sortu zuten, behin behinekoa, jauntxoen boterea murrizteko. Helburua lortzeko ia ehun urte eman zituzten, eta bitartean hiribilduen arteko lankidetza sendotu zen: ondorioz, behin behineko elkartea zena Gipuzkoako probintzia bilakatu zen.

Aurretik, Hiribilduaren lehen urteak

Gehiago jakiteko, sakatu hemen

Tolosako Batzar Orokorrak (1375)

Soraluze Gipuzkoako Batzarretan

XIV. mendearen erdialdean Markinako lurraldean lau hiribildu antolatu ziren: Soraluze (1343), Elgoibar (1346), Eibar (1346) eta Markina (1355).

Ez da ezagutzen noiz batu ziren aurreko hirurak (Soraluze, Elgoibar eta Eibar) Gipuzkoako Batzarretara, baina 1375. urteko Batzar Orokorrean parte hartu zuten.

Tolosan egin zen Batzar hau oso garrantzitsutzat jotzen da, bertan antolatu zen Gipuzkoako Lurraldeko Ermandadea^[1], Gipuzkoaren sorrera ofiziala omen dena. Soraluze lehen momentutik egon zen bertan.

Gipuzkoako Lurraldeko Ermandadea

XIII. mende bukaerako krisiaren eraginez, jauntxoen diru sarrerak dezente murriztu ziren. Ondorioz, jauntxoek jopuak lapurtzen hasi ziren (beste kapareen jopuak, ez beraienak), hiribilduak erasotzen eta, azkenean, bi talde eginda elkarren aurka aritu ziren (oinaztarrak eta ganboatarrak).

1362. urtean lehengo aldiz agertzen da Gipuzkoa izena erakunde bati lotua: ‘’Gipuzkoako Lurraldeko Ermandadea’’^[2]. Hurrengo urtetan (1362-1370) behin baino gehiagotan aipatzen da agirietan ‘’Gipuzkoako Lurraldeko Ermandadea’’.

1375.eko Tolosako Batzar Orokorretan jorratutako gai larri bat jauntxoen bortizkeriarena izan zen. Eta orduan antolatu zuten Ermandadea behin betiko. Helburu nagusia herri bakea mantentzea zen; argiago esateko, hiribilduak babestea jauntxoen gehiegikerien aurrean.

Besteak beste, Ermandadeko alkateek eskumen bereziak zituzten Gipuzkoako edozein tokitan jardun ahal izateko, salatutako edozein kasu ikertzeko eta behin betiko epaiak emateko (hau da, helegiterik ez zutenak).

1397. urteko Gipuzkoako Ordenantzak

Getariako Batzar Orokorrak (1397)

1397. urtean Getarian egin ziren Batzar Orokorrak oso garrantzitsuak izan ziren, Gipuzkoaren eratze politikoan mugarria izan zirelako: orduan aitortu zieten jatorri gipuzkoarreko guztiei kaparetasuna eta, bestetik, Batzar hartan hartutako ebazpenak Probintziako lehen Ordenantza Liburuan idatzi zirelako.

Erregeak erakunde politiko berria sustatzeko interes handia zuen, batez ere jauntxoen boterea apalduko zuelakoan. Horregatik, Gonzalo Moro korrejidorea izan zen Batzarraren burua.

Kapituluetako batean, "Ermandadeko alkatearen" figura sortzea ezarri zen, lurraldean maiz gertatzen ziren gaiztakeriei aurre egiteko.

Kaparerasun orokorra

Soraluze hiribildua sortu eta bost urterara (1348) Alfonso XI.ak Ordenamiento de Alcalá izenekoa agindu zuen, udal foruak eguneratzen zituena. Aldaketa garrantzitsu bat hiribilduetako agintarien izendapena izan zen. Ordura arte erregeak (edo korrejidoreak) izendatzen bazituen, etorkizunean herriko biztanleek aukeratuko zituzten… eta, beharbada, kargutik kendu.

Gaztelako (eta gainontzeko erresumetako) legediaren arabera, bakarrik kapareek^[3] zuten udaletan parte hartzeko eskubidea. Beraz, erabaki honekin Soraluze (eta beste herriak) jauntxoen eskuetan jartzen zen, aurretik ez bezelaxe. 1343. urtea baino lehenagoko udaletan gizon denak ziren partaideak, ez kapareak bakarrik.

Arazoa konpontzeko, indarra hartu zuen kaparetasun orokorra^[4] teoriak, batez ere Bizkaia eta Gipuzkoan. Kaparea izateko aiton-amonak kapareak izan behar zirenez, nahikoa zen sasoi bateko euskalduneei kaparerasuna aitortzea, haien ondorengo guztiak kapareak bihurtzeko. Halaxe, Getariako Batzar Orokorretan kaparetasuna aitortu zieten jatorri gipuzkoarra zuten guztiei, eta modu honetan Soraluzeko gizon guztiek Udal partaide izateko eskubidea berreskuratu zuten.

Honek Soraluzeren (eta Gipuzkoako hiribilduen) arazoak konpondu zituen, baina ez kanpokoak. Berrehun urte eta gehiago behar izan ziren Gaztelak ere gipuzkoarren kaparerasuna onartzeko^[5]. Gaztelaren aitortza honek onura ikaragarria ekarri zien gizonezkoei, kapareentzat gorderako hainbat lanpostu eskuratu ahal izan zuten eta (eskribau, funtzionario...). Euskal Herria atlantikoa oso lurralde txiroa izanik, kanpoan lanpostu hobeak topatzeko aukera gehiago eman zien.

Soraluze Arrasateko Ermandadean

‘’Gipuzkoako Lurraldeko Ermandadea’’ren lana eraginkorragoa egiteko, beste ermandade txikiagotan antolatu zuten, orduko hiri nagusien inguruan: Arrasate, Azkoitia, Donostia, Getaria, Tolosa eta Segura.

Soraluze Arrasateko barrutian geratu zen, Bergara, Eibar, Elgeta eta Gatzagarekin batera.

Arrasateko Ermandadearen alkatea izendatzeko prozedura ere ordenantzetan dator: "Arrasatek bi urte bere alkatea, hirugarren urtean Bergarak, eta horrela urte guztietan"; hau da, bakarrik adineko gizon arrasatearrak eta bergararrak izan zitezkeela hautatuak eta, gainera, ezarritako txandari jarraituz.

Soraluze, Eibar, Elgeta eta Gatzaga txandatik kanpo geratzerakoan, batzarren bilera-egoitzak finkatzeko orduan ere kanpoan geratu ziren.

Nahiz eta Soraluzeri ez zegokion alkatetza hori edukitzea, soraluzetarrek botoa emateko eskubidea zuten, urteroko San Joan egunean egiten baitzen aukeraketan.

Ordenantza zaharrean jasotzen zen nahitaez joan behar zirela hautaketa horretara^[6]: Deialdia Iraegi onibarretik^[7] egiten denean, etxe bakoitzetik gizon bat bertaratu dadila, bestela hogei marabediko isuna ezarriko da. Iraegi hau Eibarko Otaola bailarako baserria da.

Gainera, garrantzitsutzat jo zuten hautapen hori; izan ere, bileretara ez agertzeagatik jarritako isuna kontzejuko bileretara ez agertzeagatik baino ia hiru aldiz handiagoa zen eta.

XIV. mendeko beste Batzar Nagusi

1390. urteko Batzarrean Soraluzek ez zuen ordezkaririk bidali, eta Azpeitiako ordezkaria haren izenean aritu zen.

1399. urteko Batzarrak erregeari mezua helarazi zion, zerga biltzaileen eskaerak bideratzeko eskatuz. Sinatzaileen artean Soraluze agertzen da.

Eta ostean, XV. mende oparoa

Gehiago jakiteko, sakatu hemen

Erreferentziak

La formación de las villas en Guipúzcoa. Mariano Ciriquiain-Gaiztarro (Revista de Administración Local 1947).

↑ Gazteleraz, Hermandad de la Tierra de Guipúzcoa.
↑ Ermandadeak hiribilduen arteko elkarteak izaten ziren, helburu jakin batekin sortuak eta, gehienetan, behin behinekoak.
↑ Kaparea. Noblea; gazteleraz hidalgo = hijo de algo.
↑ Gazteleraz, hidalguía universal.
↑ Bizkaitarrek 1526. urtean lortu zuten.
↑ "Quando el apellido se fiziere de la Herdad de Yraegui, que acuda de cada casa un omme so pena de veynte maravedís".
↑ Onibar. Landa, sail, soro.

[1] Gazteleraz, Hermandad de la Tierra de Guipúzcoa.

[2] Ermandadeak hiribilduen arteko elkarteak izaten ziren, helburu jakin batekin sortuak eta, gehienetan, behin behinekoak.

[3] Kaparea. Noblea; gazteleraz hidalgo = hijo de algo.

[4] Gazteleraz, hidalguía universal.

[5] Bizkaitarrek 1526. urtean lortu zuten.

[6] "Quando el apellido se fiziere de la Herdad de Yraegui, que acuda de cada casa un omme so pena de veynte maravedís".

[7] Onibar. Landa, sail, soro.

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

@@ 1. lerroa: / 1. lerroa: @@
-{{Argitaratzen}}
+. urteko dokumentu batek aipatzen du lehenengoz Gipuzkoa deitura (''Ipuscua'', Huescako San Juan de la Peñako monasterioan aurkituriko dokumentu batean). Garai hartan Gipuzkoa toponimoa besterik ez zen, eskualde bati zegokiona eta, beraz, muga zehatzik ez zituena.
+XIII. mendearen hasieratik hasi ziren Gipuzkoako hiribilduak biltzen, Batzarretan, beraien arazoak konpontzeko asmoz. Hiribilduak erregeek sortuak zirenez (jauntxoen boterea murrizteko asmoz), Gaztelako erregeen ordezkariek ere, korrejidoreek, hartzen zuten parte.
+. urtean hiribilduek ''Gipuzkoako Lurraldeko Ermandadea'' sortu zuten, behin behinekoa, jauntxoen boterea murrizteko. Helburua lortzeko ia ehun urte eman zituzten, eta bitartean hiribilduen arteko lankidetza sendotu zen: ondorioz, behin behineko elkartea zena Gipuzkoako probintzia bilakatu zen.
+==Aurretik, Hiribilduaren lehen urteak==
+Gehiago jakiteko, sakatu [[Historia. Hiribilduaren lehen urteak (eu) | ''hemen'']]
-. urteko dokumentu batek aipatzen du lehenengoz Gipuzkoa deitura (''Ipuscua'', Huescako San Juan de la Peñako monasterioan aurkituriko dokumentu batean). Garai hartan Gipuzkoa izena toponimoa zen, eskualde bati zegokiona. Eta, beraz, muga zehatzak ez zituena.
-==Gipuzkoako Batzar Nagusiak==
-XIII. mendearen hasieratik hasi ziren Gipuzkoako hiribilduak biltzen Batzar Nagusietan. Hiribilduak erregeek sortuak zirenez (kapareen boterea murrizteko asmoz), Gaztelako erregeen ordezkariek edo korrejidoreek ere hartzen zuten parte.
-Urtean bitan biltzen ziren Batzar Nagusiak ohiko batzarretan, aurrez erabakitako hirian. Premiazko erabaki bat hartu behar zenean, berriz, Batzar Bereziak, Usarraga (Bidania) eta Basarteko (Azkoitia) soroetan biltzen ziren.
 ==Tolosako Batzar Orokorrak (1375)==
-===Soraluze Gipuzkoako Batzar Nagusian===
+===Soraluze Gipuzkoako Batzarretan===
-Markinako lurraldean lau hiribildu antolatu ziren: Soraluze (1343), Eibar (1346), Elgoibar (1346) eta Markina (1355).
+XIV. mendearen erdialdean Markinako lurraldean lau hiribildu antolatu ziren: Soraluze (1343), Elgoibar (1346), Eibar (1346) eta Markina (1355).
-Ez da ezagutzen noiz batu ziren Soraluze, Eibar eta Elgoibar Gipizkoako Batzar Nagusietara, baina 1375. urteko Batzar Orokorretan, Tolosan egin zirenak, hartu zuten parte.
-Batzar hau oso garrantzitsutzat jotzen da, bertan antolatu zen Gipuzkoako Lurraldeko Ermandadea<ref>Gazteleraz, ''Hermandad de la Tierra de Guipúzcoa''.</ref>, Gipuzkoaren sorrera ofiziala omen dena.
+Ez da ezagutzen noiz batu ziren aurreko hirurak (Soraluze, Elgoibar eta Eibar) Gipuzkoako Batzarretara, baina 1375. urteko Batzar Orokorrean parte hartu zuten.
+Tolosan egin zen Batzar hau oso garrantzitsutzat jotzen da, bertan antolatu zen Gipuzkoako Lurraldeko Ermandadea<ref>Gazteleraz, ''Hermandad de la Tierra de Guipúzcoa''.</ref>, Gipuzkoaren sorrera ofiziala omen dena. Soraluze lehen momentutik egon zen bertan.
 ===Gipuzkoako Lurraldeko Ermandadea===
-XIII. mende bukaerako krisiaren eraginez, kapareen diru sarrerak dezente murriztu ziren. Ondorioz, jauntxoek jopuak lapurtzen hasi ziren (beste kapareen jopuak, ez beraienak), hiribilduak erasotzen eta, azkenean, bi talde eginda elkarren aurka aritu ziren (oinaztarrak eta ganboararrak).
+XIII. mende bukaerako krisiaren eraginez, jauntxoen diru sarrerak dezente murriztu ziren. Ondorioz, jauntxoek jopuak lapurtzen hasi ziren (beste kapareen jopuak, ez beraienak), hiribilduak erasotzen eta, azkenean, bi talde eginda elkarren aurka aritu ziren (oinaztarrak eta ganboatarrak).
-Tolosan jorratutako gai larri bat lapurrena eta jauntxoen bortizkeriarena izan zen.
-. urtean lehengo aldiz agertzen da Gipuzkoa izena erakunde bati lotua: ‘’Gipuzkoako Lurraldeko Ermandadea’’. Ermandadeak hiribilduen arteko elkarteak izaten ziren, helburu jakin batekin sortuak eta, gehienetan, behin behinekoak.
+. urtean lehengo aldiz agertzen da Gipuzkoa izena erakunde bati lotua: ‘’Gipuzkoako Lurraldeko Ermandadea’’<ref>Ermandadeak hiribilduen arteko elkarteak izaten ziren, helburu jakin batekin sortuak eta, gehienetan, behin behinekoak.</ref>. Hurrengo urtetan (1362-1370) behin baino gehiagotan aipatzen da agirietan ‘’Gipuzkoako Lurraldeko Ermandadea’’.
-. eta 1370. artean behin baino gehiagotan aipatzen da agirietan ‘’Gipuzkoako Lurraldeko Ermandadea’’, baina  1375.eko Batzar Orokorretan antolatu zen.
-Helburu nagusia herri bakea mantentzea zen; argiago esateko, hiribilduak babestu ahaide nagusien gehiegikerien aurka.
+.eko Tolosako Batzar Orokorretan jorratutako gai larri bat jauntxoen bortizkeriarena izan zen. Eta orduan antolatu zuten Ermandadea behin betiko. Helburu nagusia herri bakea mantentzea zen; argiago esateko, hiribilduak babestea jauntxoen gehiegikerien aurrean.
 Besteak beste, Ermandadeko alkateek eskumen bereziak zituzten Gipuzkoako edozein tokitan jardun ahal izateko, salatutako edozein kasu ikertzeko eta behin betiko epaiak emateko (hau da, helegiterik ez zutenak).
+[[Fitxategi: 1397.eko_Gipuzkoako_Ordenantzak.jpg | thumb | 400px | right | 1397. urteko Gipuzkoako Ordenantzak]]
 ==Getariako Batzar Orokorrak (1397)==
 . urtean Getarian egin ziren Batzar Orokorrak oso garrantzitsuak izan ziren, Gipuzkoaren eratze politikoan mugarria izan zirelako: orduan aitortu zieten jatorri gipuzkoarreko guztiei kaparetasuna eta, bestetik, Batzar hartan hartutako ebazpenak Probintziako lehen Ordenantza Liburuan idatzi zirelako.
-Erregeak erakunde politiko berria sustatzeko interes handia zuen, batez ere kapareen boterea apalduko zuelakoan. Horregatik, Gonzalo Moro korrejidorea izan zen Batzarraren burua.
+Erregeak erakunde politiko berria sustatzeko interes handia zuen, batez ere jauntxoen boterea apalduko zuelakoan. Horregatik, Gonzalo Moro korrejidorea izan zen Batzarraren burua.
 Kapituluetako batean, "Ermandadeko alkatearen" figura sortzea ezarri zen, lurraldean maiz gertatzen ziren gaiztakeriei aurre egiteko.
-===Soraluze Arrasateko Ermandadean==
+===''Kaparerasun orokorra''===
+Soraluze hiribildua sortu eta bost urterara (1348) Alfonso XI.ak ''Ordenamiento de Alcalá'' izenekoa agindu zuen, udal foruak eguneratzen zituena. Aldaketa garrantzitsu bat hiribilduetako agintarien izendapena izan zen. Ordura arte erregeak (edo korrejidoreak) izendatzen bazituen, etorkizunean herriko biztanleek aukeratuko zituzten… eta, beharbada, kargutik kendu.
+Gaztelako (eta gainontzeko erresumetako) legediaren arabera, bakarrik kapareek<ref>Kaparea. Noblea; gazteleraz ''hidalgo = hijo de algo''.</ref> zuten udaletan parte hartzeko eskubidea. Beraz, erabaki honekin Soraluze (eta beste herriak) jauntxoen eskuetan jartzen zen, aurretik ez bezelaxe. 1343. urtea baino lehenagoko udaletan gizon denak ziren partaideak, ez kapareak bakarrik.
+Arazoa konpontzeko, indarra hartu zuen ''kaparetasun orokorra''<ref>Gazteleraz, ''hidalguía universal''.</ref> teoriak, batez ere Bizkaia eta Gipuzkoan. Kaparea izateko aiton-amonak kapareak izan behar zirenez, nahikoa zen sasoi bateko euskalduneei kaparerasuna aitortzea, haien ondorengo guztiak kapareak bihurtzeko. Halaxe, Getariako Batzar Orokorretan kaparetasuna aitortu zieten jatorri gipuzkoarra zuten guztiei, eta modu honetan Soraluzeko gizon guztiek Udal partaide izateko eskubidea berreskuratu zuten.
+Honek Soraluzeren (eta Gipuzkoako hiribilduen) arazoak konpondu zituen, baina ez kanpokoak. Berrehun urte eta gehiago behar izan ziren Gaztelak ere gipuzkoarren kaparerasuna onartzeko<ref>Bizkaitarrek 1526. urtean lortu zuten.</ref>. Gaztelaren aitortza honek onura ikaragarria ekarri zien gizonezkoei, kapareentzat gorderako hainbat lanpostu eskuratu ahal izan zuten eta (eskribau, funtzionario...). Euskal Herria atlantikoa oso lurralde txiroa izanik, kanpoan lanpostu hobeak topatzeko aukera gehiago eman zien.
+===Soraluze Arrasateko Ermandadean===
 ‘’Gipuzkoako Lurraldeko Ermandadea’’ren lana eraginkorragoa egiteko, beste ermandade txikiagotan antolatu zuten, orduko hiri nagusien inguruan: Arrasate, Azkoitia, Donostia, Getaria, Tolosa eta Segura.
@@ 30. lerroa: / 54. lerroa: @@
 Soraluze, Eibar, Elgeta eta Gatzaga txandatik kanpo geratzerakoan, batzarren bilera-egoitzak finkatzeko orduan ere kanpoan geratu ziren.
-Nahiz eta Soraluzeri ez zegokion alkatetza hori edukitzea, aukeratzeko orduan soraluzetarrek botoa emateko eskubidea zuten, urteroko San Joan egunean egiten baitzen aukeraketa hori.
+Nahiz eta Soraluzeri ez zegokion alkatetza hori edukitzea, soraluzetarrek botoa emateko eskubidea zuten, urteroko San Joan egunean egiten baitzen aukeraketan.
-Ordenantza zaharrean jasotzen zen nahitaez joan behar zela hautaketa horretara<ref>"Quando el apellido se fiziere de la Herdad de Yraegui, que acuda de cada casa un omme so pena de veynte maravedís".</ref>: ''Deialdia Iraegi onibarretik<ref>Onibar. Landa, sail, soro.</ref> egiten denean, etxe bakoitzetik gizon bat bertaratu dadila, bestela hogei marabediko isuna ezarriko da.'' Iraegi hau Eibarko Otaola bailarako baserria da.
+Ordenantza zaharrean jasotzen zen nahitaez joan behar zirela hautaketa horretara<ref>"Quando el apellido se fiziere de la Herdad de Yraegui, que acuda de cada casa un omme so pena de veynte maravedís".</ref>: ''Deialdia Iraegi onibarretik<ref>Onibar. Landa, sail, soro.</ref> egiten denean, etxe bakoitzetik gizon bat bertaratu dadila, bestela hogei marabediko isuna ezarriko da.'' Iraegi hau Eibarko Otaola bailarako baserria da.
+Gainera, garrantzitsutzat jo zuten hautapen hori; izan ere, bileretara ez agertzeagatik jarritako isuna kontzejuko bileretara ez agertzeagatik baino ia hiru aldiz handiagoa zen eta.
+==XIV. mendeko beste Batzar Nagusi==
+. urteko Batzarrean Soraluzek ez zuen ordezkaririk bidali, eta  Azpeitiako ordezkaria haren izenean aritu zen.
+. urteko Batzarrak erregeari mezua helarazi zion, zerga biltzaileen eskaerak bideratzeko eskatuz. Sinatzaileen artean Soraluze agertzen da.
-Gainera, garrantzitsutzat jo behar zuten hautapen hori; izan ere, bileretara ez agertzeagatik jarritako isuna kontzejuko bileretara ez agertzeagatik baino ia hiru aldiz handiagoa zen eta.
-==Soraluze beste Batzar Nagusitan==
-. urteko Batzarrak erregeari mezua helarazi zion, zerga biltzaileen eskaerak bideratzeko eskatzen. Sinatzaileen aetean Soraluze agertzen da.
-. urteko Batzarrean ere, Donostian, parte hartu zuen ere. Eta urte honetatik aurrera urtero urtero.
+==Eta ostean, XV. mende oparoa==
+Gehiago jakiteko, sakatu [[Historia. XV. mende oparoa (eu) | ''hemen'']]
 ==Erreferentziak==
-* La evolucion del hábitat y el poblamiento en el País Vasco durante las Edades Media y Moderna. Álvaro Aragón Ruano (Domitia, 2011).
-* Erdi Aroko euskararen historia kanpotik eta barnetik (Historia apur bat). Urtzi Reguero Ugarte (Anuario del Seminario de Filología Vasca "Julio de Urquijo" 2021).
 * La formación de las villas en Guipúzcoa. Mariano Ciriquiain-Gaiztarro (Revista de Administración Local 1947).
 [[Kategoria: Historia]]