«Historia. Erromatarren garaia (eu)»: berrikuspenen arteko aldeak

    Sorapediatik
    No edit summary
    53. lerroa: 53. lerroa:
    [[Fitxategi: Bilakaera_urbanistikoa._Iruña-Veleia_Tritium_Tiboricum_galtzada.png | thumb | left | 300px | Iruña-Veleiatik Tritium Tiboricum-erako galtzada]]
    [[Fitxategi: Bilakaera_urbanistikoa._Iruña-Veleia_Tritium_Tiboricum_galtzada.png | thumb | left | 300px | Iruña-Veleiatik Tritium Tiboricum-erako galtzada]]


    ==Erromatar aztarnak. Veleia-Astigarribia galtzada==
    ==Soraluze erromatar bide sarean==
    Erromatarren garaian Iruña-Veleia<ref>[https://eu.m.wikipedia.org/wiki/Iruña-Veleia Iruña-Veleia]. Wikipedia (euskaraz)</ref> zen Arabako hiri garrantzitsuena, eta Deba ondoko Astigarribian edo Mutrikun<ref>Mutriku izena Tritium Tiboricum-etik omen dator.</ref> bertan Tritium Tiboricum<ref>[https://eu.m.wikipedia.org/wiki/Tritium_Tiboricum Tritium Tiboricum]. Wikipedia (euskaraz)</ref> izeneko portua zegoen.  
    ===Saltus vasconum==
    Erromatar geografoek bitan sailkatu zuten oraingo Hego Euskal Herria: ''Ager Vasconum'' (Baskoien zelaia, Araba eta Nafarroako lurrak, nekazaritzako aproposak) eta ''Saltus Vasconum'' (Baskoien basoa, Ipar Nafarroa, Gipuzkoa eta Bizkaiako lurrak, nekazaritzako zailak).
     
    Soraluze ingurua ''Saltus Vasconum'' esparruan kokatzen zen; hau da, nekazaritza eskas, artzaintza oparoagoa eta, azken finean, jende gutxi bizi zen eskualdea.
     
    ===''Via Ab Asturica Burdigalam''==
    Antonino enperadorearen ''Ibilbideak''<ref>[https://eu.wikipedia.org/wiki/Antoninoren_Ibilbidea Antoninoren Ibilbidea]. Wikipedia (euskaraz).</ref> hainbat erromatar bide jasotzen ditu, horietako bi Euskal Herrian: Astorga-Bordele eta Astorga-Tarragona (Ebro harana). Bide hauek esparru aberatsenak lotzen zituztenez, ''Ager Vasconum''-etik pasatzen ziren.
     
    Euskal Herria zeharkatzen zuen bide nagusia Astorgatik Bordelerainokoa zen (A-34: ''Via Ab Asturica Burdigalam''<ref>[https://eu.wikipedia.org/wiki/Ab_Asturica_Burdigalam Ab Asturica Burdigalam]. Wikipedia (euskaraz).</ref>), mendebalde-ekialde norabidean. Merkataritza eta garraio norabide nagusi hau, mendebalde-ekialdea, beste hamar mendeetan gorde zen, tartean Santiobideari hasiera emanez.
     
    Astorgan hasita, Virovescatik (Briviesca) aurrera etapak<ref>Etapa. Egunean egin daitekeen bidea. Hasiera eta bukaeran ''mansio'' edo ostatua zegoen.</ref> hauek ziren: Vindeleia (Pancorbo), ​​Deobriga (Miranda ondoan), Beleia (Iruña-Veleia), ​Suessatio (Arkaia), ​Tullonio (Agurain), Alba (San Román de San Millán), Aracaeli (Uharte-Arakil ondoan), ​Alantone (Atondo), ​Pompelone (Iruña), Turissa (Auritze), ​Summo Pyreneo (Ibañeta), Immo Pyreneo (Donazaharre), Carasa (Garrüze), Aquis Terebellicis (Akize)... eta hemendik Bordelera.
     
    ===Kostako portuak===
    Lehorreko bidearen paraleloan, eta Hispania osoa konkistatuta, erromatarrek aurki sortu zuten itsasoko bidea ere, itsasertzeko herrietara lehorreko bidea baino azkarrago zelako. Baina kabotajeko<ref>Kabotaje, itsasertzean zehar egindako nabigazioa da, gau guztiak portu batean emanda. Lehorreko bidaien paraleloa da, baina ''mansio'' batetik bestera ibili beharrean, portu batetik bestera.</ref> bidea izanik, bidaiak egin ahal izateko portu asko sortu zituzten: Lapurdum (Baiona), Oiearso (Irun), Menosca (Zarautz), Tritium Tiboricum (Astigarribia), Forua, Flaviobriga (Castro Urdiales)...
     
    ===Tarteko bideak===
    ''Via Ad Asturica Burdigalam'' eta kostako portuak lotzeko bigarren mailako bideak zabaldu edo berrerabili ziren. Horietako, euskal mendiak zeharkatu behar ziren, puntu egokienak bilatuz.
     
    Arabako lautadatik bi bide heltzen ziren Tritium Tiboricum<ref>[https://eu.wikipedia.org/wiki/Tritium_Tiboricum Tritium Tiboricum]. Wikipedia (euskaraz)</ref> porturaino (Deba ondoko Astigarribian edo Mutrikun<ref>Mutriku izena Tritium Tiboricum-etik omen dator.</ref>). Lehena Veleiatik<ref>[https://eu.m.wikipedia.org/wiki/Iruña-Veleia Iruña-Veleia]. Wikipedia (euskaraz)</ref>abiatzen zen eta Krutzeta mendatetik (697 m) pasatzen zen, Arrasate ingururaino. Bertan bat egiten zuen Suessatiotik<ref>[https://eu.wikipedia.org/wiki/Suessatio Suessatio]. Wikipedia (euskaraz).</ref> zetorrenarekin; azken bide honek Arlaban mendatea (598 m) erabiltzen zuen.
     
    Arrasatetik Bergarara lehen, eta Deba ibaiaren eskumako ertzetik Osintxuraino, hemen ezker ibaiertzera pasatzeko. Soraluzera heltzerakoan, Ibaizabal ibitik beste aldera pasatzen zen, gaur eguneko [[Zubi Nagusia (eu)|Zubi Nagusia]] dagoen inguruan. Hortik aurrera [[Ezoziako santutegia (eu)|Ezozia]] eta [[San Roke ermita (eu)|San Roketik]] Elgoibar aldera heltzen zen, eta handik Tritium Tiboricum porturaino.
     
    Berez, bidea zaharragoa izango zen, baina erromatarren garaian askoz erabilera handiagoa izango zuen, lehorreko eta itsasoko bide garrantzitsuak lotzen zituelako. Erromatarren bide nagusi hau erabili izan da XVIII mendearen bukaera arte, [[Maltzaga (eu)|Maltzagako]] sakonuneko [[Komunikabideak. XVIII mendeko errepide berria (eu)|bide berriak eraiki arte]].
     
    Merkataritzari lotuta, oso litekeena izango zen Ibaizabal ibi ondoan (geroko Soraluzen) herrixka bat agertzea, bidaiariei zein mandazainei zerbitzuak emateko.
     
    Bide honetaz gain beste tarteko bide batzuk ere baziren: Tullonio edota Albatik Lizarrateraino (San Adrian, 1.050 m) igotzen zena, handik Oria ibaiaren barrena sartzeko. Honen adar bat Urbiaren barrena abiatzen zen, Debarrora jeisteko (1971.eko apirilean Oltzako artzain-txabola batean erromatar aldare harria topa zuten<ref>Batzuk diotenez, 30 kilotako aldare harria artzainak berak igo omen zuen Arabako Galarretatik...</ref>).
     
     
     
     
     


    Bion arteko galtzada Deba bailaratik zetorren, ibaiaren ezkerraldetik. Soraluzera heltzerakoan, Ibaizabal ibitik beste aldera pasatzen zen, gaur eguneko zubi nagusia dagoen inguruan. Hortik aurrera [[Ezoziako santutegia (eu)|Ezozia]] eta [[San Roke ermita (eu)|San Roketik]] Elgoibar aldera heltzen zen, eta handik itsasoruntz.


    Mende batzuk geroago, erromatar galtzadak Deba ibaia zeharkatzen zuen Ibaizabal ibi inguruan Soraluze herrixka sortu zen. Erromatarren bide nagusi hau erabili izan da XVIII mendearen bukaera arte, [[Maltzaga (eu)|Maltzagako]] sakonuneko [[Komunikabideak. XVIII mendeko errepide berria (eu)|bideak eraiki arte]].




    [[Fitxategi: Averigvaciones_de_las_antigvedades_de_Cantabria.jpg | thumb | right | 300px | Averiguaciones de las antiguedades de Cantabria]]
    [[Fitxategi: Averigvaciones_de_las_antigvedades_de_Cantabria.jpg | thumb | right | 300px | Averiguaciones de las antiguedades de Cantabria]]
    ==...eta erromatar kontuak==
    ==...eta erromatar kontuak==
    2016 urtean Kortazarreko Haitzan egindako aurkikuntzek aspaldiko kontu zaharra berretsi zuten, baina badira beste batzuk oraindik demostratu gabekoak. Berpizkunde garaian Erroma eta erromatarrak modan jarri ziren, eta haiekin lotzeko arrastoen bila jarri ziren pertsonak zein herriak. XVII eta XVIII mendeko historialariek beste hiru aldiz, gutxienez, lotu zuten Soraluze erromatarrekin.
    2016 urtean Kortazarreko Haitzan egindako aurkikuntzek aspaldiko kontu zaharra berretsi zuten, baina badira beste batzuk oraindik demostratu gabekoak. Berpizkunde garaian Erroma eta erromatarrak modan jarri ziren, eta haiekin lotzeko arrastoen bila jarri ziren pertsonak zein herriak. XVII eta XVIII mendeko historialariek beste hiru aldiz, gutxienez, lotu zuten Soraluze erromatarrekin.

    20:41, 5 abuztua 2022(e)ko berrikuspena

    Karistiarrak eta barduliarrak erromatarre garaian

    Mende askotan pentsatu izan da erromatarrak ez zirela asko sartu itsas aldeko Euskal Herrian (Saltus Vasconum = euskal basoa). Baina XX. mende bukaerako ikerketek frogatu dutenez, inguru honetako eragina ez zen hain txikia izan.

    Inolako duda barik, gaur egunean esan dezakegu Soraluzen ere egon, egon zirela.


    Karistiarrak eta barduliarrak

    Erromatar geografoen arabera (Estrabon[1], Plinio Zaharra[2], Ponponio Mela[3], Klaudio Ptolomeo[4]...) Soraluze inguruan bi herri edo tribu bizi ziren: karistiarrak[5] (mendebaldean) eta barduliarrak[6] (ekialdean).

    Batzuren arabera Debarroan karistiarrek bizi ziren eta, beraz, Soraluze ingurukoak ere karistiarrak izango ziren. Besteon arabera, aldiz, bi herri hauek Deba ibaia zuten muga.


    Kortazarreko castra aestiva

    Gehiago jakiteko, sakatu hemen.
    Lubakien aztarnak Kortazarren (Antxoka Martinez 2016)

    Erromatarren konkista

    Sortu zenetik, Erroma inguruko herriak menperatzen saiatu zen. Hasiera batean Mediterraneo inguruaz jabetu bazen ere, Kristo aurreko I. mendean Atlantikoko itsasertza bereganatzeari ekin zion.

    Ordurako goi lautada eta Ebro harana menperatuta zeukaten Hispanian, eta mende horretan Julio Zesarrek Galia konkistatu zuen.

    Hurrengo urteetan Augusto enperadoreak Hispania osoaren konkista abiatu zuen. Etsai nagusiak kantabriarrak eta astureak zirenez, aurretik inguruko herriak "baketzea" erabaki zuen, gero kantabriarren kontra buru belarri aritzeko (Bellum Cantabricum = Kantauriko gerra, Kristo aurreko 29.tik 19.era).

    Arpotoko kanpamendua[7]

    Orain dela gutxi arte sinistu izan da erromatarrek ez zutela borrokatu bertakoen aurka (Zelatungo guda ele zaharra lekuko[8]), baizik eta bake itunak sinatu zituztela eta, ondorioz, soldaduz hornitu zituztela erromatar gudarostea.

    Baina XX. mende bukaeran hainbat aurkikuntza izan ziren (esateko, Arabako Andagosten[9]) Euskal Herrian borrokak izan zirela lekuko.

    Eta 2016. urte bukaeran Antxoka Martinez arkeologoak (Aranzadi) Kortatzarreko Haitzaren inguruan erromatar gudarosteak eraikitako defensa lerroaren aztarnak topa zituen[10], Gipuzkoan agertu den lehena.

    Ikuspegi orokorra

    Kanpamendua tontorraren inguruan eraiki zuten, eta aldapa leunaren erdian defentsa lerroa; horretarako fossa edo lubakia zulatu eta ateratako lurra goiko aldean pilatu zuten, aggeri edo lubeta bat antolatuz[11]. Lurrezko hesi hartan bi metrotako sudes-ak[12] sartu zituzten, vallum edo egurrezko hesia altzatuz.

    Hesi honen erdialdean atea zegoen. Eta ateburuan, kanpamendu barruan, antzeko beste hesia altzatu zuten, atea babesteko asmoz. Kanpamenduko albo zein atzekaldeetan ez zuten lubakirik ezta lubetarik ere egin, nahikoa zuten sudes-ekin egindako hesiak: Arkotxa Martinezen esanetan, "(erromatarrek) ez zuten hesirik behar, beraientzako garrantzitsuena etsaia begi bistan izatea zen, modu honetan... lehen bailehen berun-jaurtigaiak habailaz jaurtitzeko".

    Kanpamenduaren erabilera

    Antxoka Martinez arkeologoaren esanetan, kanpamendu honek erakusten du gerra izan zela bertakoen eta erromatarren artean, orain arte uste izan denaren aurka.

    Kanpamendu hau etapako kanpamentua izan zitekeen (baina tokia ez dago inongo bide ondoan) edo inguruko tribuak zaintzekoa. Alde honengatik, oso adierazgarria da bere kokapena, karistiarren eta barduliarren artean.

    Segururena, Kantauriko gerra aurreko urteetan erabiliko zuten, hau da, Kristo aurreko 30. edo 20. urte inguruan. Ez dakiguna zera da, uda bakarrean egon ziren edo gehiagotan.

    Ele zaharra egia bihurturik

    Aurkikuntza honek aspaldiko kontu zaharra berretsi zuen, hau da, Mendigainen erromatar kokagunea izan zela, eta Muskiritsu mendiaren izena latinezko Mons Quiritumetik omen datorrela.

    1922 urtean Julio de Urquijok artikulu bat[13] argitaratu zuen, Juan Antonio Mogelen Leloren kantuari buruzko izkribu batzuk aztertzen. Izkribu horietan, besteak beste, Mogelek dio:

    (Elezahar hori) Mosquirichu Mons quiritum izenaren usteldura dela dioen tradizioan oinarritzen bada, gerta liteke erromatarrak Debatik etorri izana, aipatutako mendira igo eta izen hori ematea.[14]


    Iruña-Veleiatik Tritium Tiboricum-erako galtzada

    Soraluze erromatar bide sarean

    =Saltus vasconum

    Erromatar geografoek bitan sailkatu zuten oraingo Hego Euskal Herria: Ager Vasconum (Baskoien zelaia, Araba eta Nafarroako lurrak, nekazaritzako aproposak) eta Saltus Vasconum (Baskoien basoa, Ipar Nafarroa, Gipuzkoa eta Bizkaiako lurrak, nekazaritzako zailak).

    Soraluze ingurua Saltus Vasconum esparruan kokatzen zen; hau da, nekazaritza eskas, artzaintza oparoagoa eta, azken finean, jende gutxi bizi zen eskualdea.

    =Via Ab Asturica Burdigalam

    Antonino enperadorearen Ibilbideak[15] hainbat erromatar bide jasotzen ditu, horietako bi Euskal Herrian: Astorga-Bordele eta Astorga-Tarragona (Ebro harana). Bide hauek esparru aberatsenak lotzen zituztenez, Ager Vasconum-etik pasatzen ziren.

    Euskal Herria zeharkatzen zuen bide nagusia Astorgatik Bordelerainokoa zen (A-34: Via Ab Asturica Burdigalam[16]), mendebalde-ekialde norabidean. Merkataritza eta garraio norabide nagusi hau, mendebalde-ekialdea, beste hamar mendeetan gorde zen, tartean Santiobideari hasiera emanez.

    Astorgan hasita, Virovescatik (Briviesca) aurrera etapak[17] hauek ziren: Vindeleia (Pancorbo), ​​Deobriga (Miranda ondoan), Beleia (Iruña-Veleia), ​Suessatio (Arkaia), ​Tullonio (Agurain), Alba (San Román de San Millán), Aracaeli (Uharte-Arakil ondoan), ​Alantone (Atondo), ​Pompelone (Iruña), Turissa (Auritze), ​Summo Pyreneo (Ibañeta), Immo Pyreneo (Donazaharre), Carasa (Garrüze), Aquis Terebellicis (Akize)... eta hemendik Bordelera.

    Kostako portuak

    Lehorreko bidearen paraleloan, eta Hispania osoa konkistatuta, erromatarrek aurki sortu zuten itsasoko bidea ere, itsasertzeko herrietara lehorreko bidea baino azkarrago zelako. Baina kabotajeko[18] bidea izanik, bidaiak egin ahal izateko portu asko sortu zituzten: Lapurdum (Baiona), Oiearso (Irun), Menosca (Zarautz), Tritium Tiboricum (Astigarribia), Forua, Flaviobriga (Castro Urdiales)...

    Tarteko bideak

    Via Ad Asturica Burdigalam eta kostako portuak lotzeko bigarren mailako bideak zabaldu edo berrerabili ziren. Horietako, euskal mendiak zeharkatu behar ziren, puntu egokienak bilatuz.

    Arabako lautadatik bi bide heltzen ziren Tritium Tiboricum[19] porturaino (Deba ondoko Astigarribian edo Mutrikun[20]). Lehena Veleiatik[21]abiatzen zen eta Krutzeta mendatetik (697 m) pasatzen zen, Arrasate ingururaino. Bertan bat egiten zuen Suessatiotik[22] zetorrenarekin; azken bide honek Arlaban mendatea (598 m) erabiltzen zuen.

    Arrasatetik Bergarara lehen, eta Deba ibaiaren eskumako ertzetik Osintxuraino, hemen ezker ibaiertzera pasatzeko. Soraluzera heltzerakoan, Ibaizabal ibitik beste aldera pasatzen zen, gaur eguneko Zubi Nagusia dagoen inguruan. Hortik aurrera Ezozia eta San Roketik Elgoibar aldera heltzen zen, eta handik Tritium Tiboricum porturaino.

    Berez, bidea zaharragoa izango zen, baina erromatarren garaian askoz erabilera handiagoa izango zuen, lehorreko eta itsasoko bide garrantzitsuak lotzen zituelako. Erromatarren bide nagusi hau erabili izan da XVIII mendearen bukaera arte, Maltzagako sakonuneko bide berriak eraiki arte.

    Merkataritzari lotuta, oso litekeena izango zen Ibaizabal ibi ondoan (geroko Soraluzen) herrixka bat agertzea, bidaiariei zein mandazainei zerbitzuak emateko.

    Bide honetaz gain beste tarteko bide batzuk ere baziren: Tullonio edota Albatik Lizarrateraino (San Adrian, 1.050 m) igotzen zena, handik Oria ibaiaren barrena sartzeko. Honen adar bat Urbiaren barrena abiatzen zen, Debarrora jeisteko (1971.eko apirilean Oltzako artzain-txabola batean erromatar aldare harria topa zuten[23]).





    Averiguaciones de las antiguedades de Cantabria

    ...eta erromatar kontuak

    2016 urtean Kortazarreko Haitzan egindako aurkikuntzek aspaldiko kontu zaharra berretsi zuten, baina badira beste batzuk oraindik demostratu gabekoak. Berpizkunde garaian Erroma eta erromatarrak modan jarri ziren, eta haiekin lotzeko arrastoen bila jarri ziren pertsonak zein herriak. XVII eta XVIII mendeko historialariek beste hiru aldiz, gutxienez, lotu zuten Soraluze erromatarrekin.

    Gabriel de Henaok, Averigvaciones de las antigvedades de Cantabria liburuan (1689) bi aipamen jaso zituen.

    Lehena Esteban de Garibai arrasatearrak idatzia: erromatarren garaian Extremadurako Ambraciatarrek Gipuzkoako Placencia sortu omen zuten; eta mila urte geroago, Ambracia desegin zenean soraluzetarrak Extremadurara itzuli ziren Ambracia bersortzera, Plasencia izena jarri ziotela. Bigarren aipamena, berriz, Iosef Pellizer-ena da, Tritium Tiboricum Gipuzkoako Soraluzen zegoela idatzi zuela.

    Azkenik, La Cantabria vindicada (1779) liburuan, Joseph Hippolito de Ozaetak Egotza baserriaren aipamena egiten du, Egossa eta Egoza erromatarrek erabilitako izenak zirela esaterakoan. Gogoratu behar da Egotza oso kokapen egokia duela Deba bailara zelatatzeko.


    Erreferentziak

    1. ↑ Estrabon. Wikipedia (euskaraz).
    2. ↑ Plinio Zaharra. Wikipedia (euskaraz).
    3. ↑ Ponponio Mela. Wikipedia (euskaraz).
    4. ↑ Klaudio Ptolomeo. Wikipedia (euskaraz).
    5. ↑ Karistiarrak. Wikipedia (euskaraz).
    6. ↑ Barduliarrak. Wikipedia (euskaraz).
    7. ↑ Arpoto. Kortatzarreko haitzaren (ez horren) aintzinako izena.
    8. ↑ Tradiciones Vasco-Cántabras. Juan Benantzio Arakistain (Tolosa 1866).
    9. ↑ Andagosteko gudua. Wikipedia (euskaraz).
    10. ↑ Karakate mendia. Antxoka Martinez (Aranzadiana 2016).
    11. ↑ Lurreko hesia, mendoitza edota ezponda moduan ere ezagutua.
    12. ↑ Sudes. Erromatar soldaduek beraiekin zeramatzaten hesolak, normalean bi.
    13. ↑ La Crónica Ibargüen-Cachopín y el Canto de Lelo. Julio de Urquijo e Ibarra (RIEV Revista internacional de los estudios vascos = Eusko ikaskuntzen nazioarteko aldizkaria, 13 alea, 3.zbk. 458-282 orr.)
    14. ↑ Si (la leyenda) se funda en alguna especie de tradición, que ha quedado, de que Mosquirichu es corrupcion de Mons quiritum, pudo suceder que viniendo los romanos por Deva suviessen a dho monte y le diesen tal nombre.
    15. ↑ Antoninoren Ibilbidea. Wikipedia (euskaraz).
    16. ↑ Ab Asturica Burdigalam. Wikipedia (euskaraz).
    17. ↑ Etapa. Egunean egin daitekeen bidea. Hasiera eta bukaeran mansio edo ostatua zegoen.
    18. ↑ Kabotaje, itsasertzean zehar egindako nabigazioa da, gau guztiak portu batean emanda. Lehorreko bidaien paraleloa da, baina mansio batetik bestera ibili beharrean, portu batetik bestera.
    19. ↑ Tritium Tiboricum. Wikipedia (euskaraz)
    20. ↑ Mutriku izena Tritium Tiboricum-etik omen dator.
    21. ↑ Iruña-Veleia. Wikipedia (euskaraz)
    22. ↑ Suessatio. Wikipedia (euskaraz).
    23. ↑ Batzuk diotenez, 30 kilotako aldare harria artzainak berak igo omen zuen Arabako Galarretatik...
    "http://www.sorapedia.eus/index.php?title=Historia._Erromatarren_garaia_(eu)&oldid=28819"(e)tik jasota