«Matxinadak (eu)»: berrikuspenen arteko aldeak

    Sorapediatik
    No edit summary
     
    (Erabiltzaile berak tartean egindako 22 ekarpen ez dira erakusten)
    9. lerroa: 9. lerroa:
    Lehen matxinada entzutesua XVII mendean izan zen, ‘’gatzaren matxinada ‘’ izenekoa (1631-1634); eragina batez ere Bizkaian izan zuen.
    Lehen matxinada entzutesua XVII mendean izan zen, ‘’gatzaren matxinada ‘’ izenekoa (1631-1634); eragina batez ere Bizkaian izan zuen.


    Baina matxinaden sasoia XVIII mendea izan zen. Alde batetik hiru matxinada handiak izan ziren: 1718koa (aduanak), 1755koa (okelarena) eta 1766koa (gariarena). Horretaz gain beste txikiago batzuk ere izan ziren, eragin murritzagoa izan zutena: Irungoa (1731, Soraluzekoa (1733), Azpeitiakoa (1739) edota Hernanikoa (1743).
    Baina matxinaden sasoia XVIII mendea izan zen. Alde batetik hiru matxinada handiak izan ziren: 1718.koa (aduanak), 1755.koa (okelarena), 1766.koa (gariarena) eta 1804.koa (Zamakolada). Horretaz gain beste txikiago batzuk ere izan ziren, eragin murritzagoa izan zutena: Irungoa (1731), Soraluzekoa (1733), Azpeitiakoa (1739) edota Hernanikoa (1743).


    1718koak, 1733koak eta 1766koak eragina izan zuten Soraluzen.
    Soraluzen, batez ere, 1718.koak, 1733.koak eta 1766.koak izan zuten eragina. Honetaz gain, 1709.ko lan gatazka eta soldadutzaren aurkako 1779ko istiluak ere aipa daitezke.




    ==1718ko matxinada==
    ==1709.ko lan gatazka==
    ===Sorrera===
    ::<small>Gehiago jakiteko, sakatu [[1709.ko lan gatazka (eu) | ''hemen'']]</small>
    1714 urtean Felipe V Borboikoak Espainiako Ondorengotza Gerra irabazi zuen, Espainako koroa eskuratuz.  


    Gerra luzea izan zen (1700-1714), eta erregeak dirua behar zuen. Horregatik, besteak beste, 1717 urtean aduanak Gaztelako mugetara (hau da, itsas ertzera eta Frantziako mugetara) eraman zituen, euskal probintzien zerga sistema (eta ekonomia) irauliz: batzuentzat komenigarria zenak (Gaztelan saltzeko zergak desagertu ziren) besteentzako kaltea zekarren (atzerriko garia zergapetu zuten, adibidez).
    [[Espainiako Ondorengotza Gerra (eu)|Espainiako Ondorengotza Gerra]] (1701-1714) martxan ari zela, Borboiko Felipe V.a erregeak arma eskaera handiak egin zituen... baina ez zituen ordaintzen. 1709. urtean estatuak bataz besteko 2.500 bat erreal zor zitzaien 501 langileei, hauen tartean 50 emakume.


    [https://eu.wikipedia.org/wiki/1718ko_matxinada Lehen matxinada] (edo aduanetako matxinada) Bizkaian lehertu zen, 1718ko abuztuan nekazariek zerga-bitzaile bat Bilbon hil zutenean. Matxinoek ziotenez, lege berria foruen kontrakoa zen, eta Bizkaiko agintariak ez ziren legeari aurka egiten ari. Alkateak, diputatuak… preso hartu zituzten eta, inoiz, hil ere.
    Urte horretan egoera lehertu zen. 1709.eko uztailak 16an, astelehena, ''...Eibarko ... eskribaua bertan zela, berrehundik gora ofizial Maltzagan bildu ziren eta ahalordea eman zuten, dirua maileguan eskatzeko eta ofizial horietatik asko Madrilera joateko''. Batzarrean langileek sei ordezkari aukeratu zituzten, itxura guztien arabera langileak antolatzen eskarmentua zutenak aurretik.  


    ===Matxinada Soraluzen===
    Zuzendariak ez zituen batzak hauek gustoko, ''iskanbilatsuak eta nahasiak'' zirelako, ''erresuma hauen legeen aurka zirelako, baita Aldundiaren zein Erret Lantegi beraren arautegien aurka''<ref>Tumultuarias e irregulares... (iban) contra las leyes de estos reinos y ordenanzas así de aquellas mismas Reales Fábricas, como de la Diputación.</ref>.
    Matxinada Bizkaia osora zabaldu ostean, Gipuzkoara ere heldu zen.


    1718ko azaroak 6an, goiz goizetik, hirurehun bat gizon armatu abiatu ziren Bergara eta Elgetatik Soraluzeruntz, jende eta arma gehiagoren bila<ref>“...asmoa dute Soraluzera jeisteko, bertako arma eta polboraz jabetzeko."</ref>
    1709.eko lan gatazka ez omen zen ondo bukatu langileentzat. Oraindik 1719.urtean, Soraluzeko Erret Lantegian agindu zehatzak ziren: ''ofizialak ezin dira elkartu, ez gutxi ez asko, aitzakia edo arrazoia edozein dela''.


    Behin Soraluzen, alkateari “eskatu” zioten Probintzia eta foruen alde laguntzeko. Azkenean herriak hirurogei laguneko saldoa antolatu zuen eta, etorritakoekin batera, Eibar eta Elgoibarrera pasa ziren.


    Suzko Armen Erret Fabriketako gremioek bertan behera utzi zuten erregearentzako beren lanak (langile faltagatik? kobratzeko arazoak aurrikusiz?) eta matxinada bukatu artean ez ziren lanera itzuli.
    ==1718.ko matxinada==
    ::<small>Gehiago jakiteko, sakatu [[1718.ko matxinada (eu) | ''hemen'']]</small>


    ===Bukaera===
    Lehen matxinada (edo aduanetako matxinada) Bizkaian lehertu zen, Espainiako Ondorengotza Gerra irabazi eta gero Felipe Vak aduanak itsas ertzera eta Frantziako mugetara eraman zituenea (1717).
    1719 urte bukaeran Felipe Vak bertan behera utzi zuen 1717ko legea, aduanak itsas-ertzera ekarri zituena, eta zerga-muga Ebro aldean jarri zen atzera.


    Hiru izan ziren arrazoiak. Lehenik eta behin, lau euskal lurraldeek erakutsitako kontrako jarrera irmoa, foruen kontrakoa zelako; gainera, 1719ko udan Frantziako gudaroste bat, Berwick-eko duke frantsesak gidatuta, lau probintziaz jabetu izana<ref>Lauko Aliantzaren Gerra. Italiako lurrak berriro lortzeko, Felipe Vak Britainia Handia, Frantzia, Austria eta Herbeheretako ErrepubliKaren kontra hasi zuen gerra… eta galdu!</ref>; eta, azkenik, aduana berritan jasotako zergak uste izandakoak baino askoz txikiagoak izatea.
    Gariaren prezioa igoko zuelakoan, 1718.ko abuztuan nekazariek zerga-bitzaile bat Bilbon hil zutenean. Matxinoek ziotenez, lege berria foruen kontrakoa zen, eta Bizkaiko agintariak ez ziren legeari aurka egiten ari. Alkateak, diputatuak… preso hartu zituzten eta, inoiz, hil ere.


    Matxinada Bizkaia osora zabaldu ostean, urrian Gipuzkoako Debarrora ere heldu zen. Lehengo istiluak Elgoibarren izan ziren.


    ==Soraluzeko matxinada (1733)==
    1718.ko azaroak 6an hirurehun bat gizon armatu abiatu ziren Bergara eta Elgetatik Soraluzeruntz, jende eta arma gehiagoren bila. Behin Soraluzen, alkateari “eskatu” zioten Probintzia eta foruen alde laguntzeko. Azkenean herriak hirurogei laguneko saldoa antolatu zuen eta, etorritakoekin batera, Eibar eta Elgoibarrera pasa ziren.
    ::<small>Datu iturri nagusia: [[El guipuzcoano instruido (eu)]]</small>


    ===Aurrekariak===
    1718.ko azaroan bertan erret gudarosteak Bilbo hartu zuen. 39 heriotz zigor, ehundik gora galeretara, isunak... errepresioa latza izan zen. Dena dela, 1719. urte bukaeran Felipe Vak bertan behera utzi zuen 1717ko legea, aduanak itsas-ertzera ekarri zituena, eta zerga-muga Ebro aldean jarri zen atzera.
    Orduko sistemaren arabera, arma eskaerak enkantean ematen ziren ("asientoak"). Irabazten zuen kontratistak, gero, gremio eta armagileen artean banatzen zituen (azpikontratazioa). Sistema honek bi kalte zekarren: banaketa egin arte lana ez zegoen bermatuta (hortik gremioen garrantzia eta eragina), eta kobratzeko izaten ziren luzapenak, Gaztelako Erret Ogasunak beti zebilen diru eskasian eta.


    Honetaz gain, 1720 urterako Soraluzeko Arma Zurien Erret Fabrikaren izaera kili-kolo zegoen, erregeak bertan behera utzi zituelako (monopolioa apurtzeko). Horregatik, 1725 urtean herriak Miguel de Zuaznabar jaunari eskatu zion bere interesen alde egiteko eta Erret Fabrika (monopolioa) berrezartzeko. Ez zen lan samurra izan, hiru urte geroago Zuaznabar lanean ari zen oraindik, ordurako lanak alferrikakoak izan ziren eta.


    Erret Fabrikaren egoera tamalgarria zenez, hurrengo urtean (1731) Probintziak zilarrezko 2.000 dukat eman zizkion. 1732an Zuaznabar jaunak Probintziari azaldu zion berriro fabrikaren egoera eskasaz.
    ==Soraluzeko matxinada (1733)==
     
    ::<small>Gehiago jakiteko, sakatu [[1733.ko matxinada (eu) | ''hemen'']]</small>
    Giroa ez zen baketsua. 1733 urtean Soraluzeko bi armaginek Gipuzkoako korregidoreari idatzi zioten, seguruenez demandan, oso estilo "arinegia" erabiliz<ref>”Licencioso estilo” jatorrizko agirian.</ref>. Gipuzkoako Diputatu Orokorra jabetuta, erregeari idatzi zion honek korregidoreari egindako iraina kentzeko. Orduko lehen ministroak (Joseph Patiño jaunak) halaxe egin zuen, kopia bat Erret Fabrikako ofizial aztertzaileei bidaliz.
    Diputatu Orokorrak erregeari eskatu zion Gipuzkoako


    ===Matxinada===
    Arma eskaerak enkantean ematen ziren ("asientoak"). Irabazten zuen kontratistak, gero, gremio eta armagileen artean banatzen zituen (azpikontratazioa). Sistema honek bi kalte zekarren: banaketa egin arte lana ez zegoen bermatuta, eta kobratzeko izaten ziren luzapenak.
    1733 urtean Juan Antonio Olazábal y Recalde zen Soraluzeko Arma Zurien Erret Fabrikaren zuzendaria, eta Miguel de lrunberri y Belauza kapitain zuzendaria.


    Soraluzeko armagileen arteko giroa gero eta okerrago, azkenean ofizialen matxinada izan zen<ref>”Conmoción de los Oficiales” jatorrizko agirian.</ref>. Komandante Orokorrak Komisionatua bidali zuen herrira eragileak preso hartzeko.
    Honetaz gain, 1720. urterako Soraluzeko Suzko Armen Erret Fabrikaren izaera kili-kolo zegoen, erregeak sistema bertan behera utzi zuelako, monopolioa apurtzeko.


    Ostean, Soraluzeko ofizialek txostena aurkeztu zuten, eta abokatu baten ebazpena ere (aldekoa, noski).  
    Giroa ez zen baketsua. 1733. urtean Soraluzeko bi armaginek Gipuzkoako korregidoreari idatzi zioten, seguruenez demandan, oso estilo "arinegia" erabiliz<ref>”Licencioso estilo” jatorrizko agirian.</ref>. Gipuzkoako Diputatu Orokorra jabetuta, erregeari idatzi zion honek korregidoreari egindako iraina kentzeko. Orduko lehen ministroak (Joseph Patiño jaunak) halaxe egin zuen, kopia bat Erret Fabrikako ofizial aztertzaileei bidaliz.


    ===Arrazoiak===
    Armagileen arteko giroa gero eta okerrago, azkenean ofizialen matxinada izan zen<ref>”Conmoción de los Oficiales” jatorrizko agirian.</ref>. Komandante Orokorrak Komisionatua bidali zuen herrira eragileak preso hartzeko. Ostean, Soraluzeko ofizialek txostena aurkeztu zuten, eta abokatu baten ebazpena ere (aldekoa, noski).  
    Zaila bada jakitea zein ziren Soraluzeko matxinadaren arrazoiak, bi gorago aipatu dira: "asientoen" sistema eta Erret Fabrikaren etorkizuna (monopolioa) kinka larrian ikustea.


    Baina bada hirugarren bat, intxaurrondoekin zerikusia duena. Gogoratu behar da egur mota hau ezinbestekoa zela fusilen kutxak egiteko.
    Matxinadaren arrazoiak hiru ziren. Gorago aipatutako "asientoen" sistema eta Erret Fabrikaren etorkizunaz gain, intxaurrondoen eskasia zen; egur mota hau ezinbestekoa zen armak egiteko.


    1733 urteko aipatutako agirian, Gipuzkoako Diputatu Orokorrak bi gai aipatzen ditu: Soraluze eta inguruko herrietako intxaurrondoen egoera eta Gipuzkoako korregidoreari Soraluzeko bi armaginek egindako iraina.
    Matxinadaren eraginez, bi aldaketa garrantzitsuak gertatu ziren. Alde batetik, intxaurrondo egurra bermatzeko Erret Agindua zein Gipuzkoako Mendi Arautegia etorri ziren, intxaurrondoak sartzeko agintzen zitzaiela Soraluze eta inguruko udalei, eta bertako biztanleei ere.


    ===Gerokoak===
    Beste aldetik, 1734. urtetik aurtera Estatuak asentista bakarrarekin lan egin zuen: [[Caracasko Gipuzkoar Errege Konpainia (eu)|Caracasko Gipuzkoar Errege Konpainia]]. Honek gremioak ekonomikoki gehiago estutu zituen, prezio apalagoak ordainduz; baina, aurreko sistemarekin ez bezale, garaiz ordaintzen zituen eskaerak.
    Matxinadaren urtean eta hurrengoan bi aldaketa garrantzitsuak gertatu ziren.


    Intxaurrondo egurraren arazoa konpontzeko, 1733 urtean Erret Agindua heldu zen, Soraluzeko Erret Fabriketara intxaurrondo egurra ekartzeko. Hurrengo urtean beste Erret Agindu bat etorri zen, kasu honetan intxaurrondoen bahitura altzatzeko. Gaia ez zen ahuntzaren gauerdiko estula izango, 1738 urtean onartutako Gipuzkoako Mendi Arautegian<ref>Reglamento de Montes.</ref> intxaurrondoak sartzeko agintzen zitzaien Soraluze eta inguruko udalei, eta bertako biztanleei ere. Aginte hau 1757 urtean berretsi zuten.


    Beste aldetik, 1734 urtean asentista (kontratista) sistema goitik behera aldatu zen. Ordurarte kontratuak banan banan ematen baziren ere, ordutik aurrera Estatuak asentista bakarrarekin lan egin zuen: [[Caracasko Gipuzkoar Errege Konpainia (eu)|Caracasko Gipuzkoar Errege Konpainia]]. Honek gremioak ekonomikoki gehiago estutu zituen, prezio apalagoak ordainduz; baina, aurreko sistemarekin ez bezale, garaiz ordaintzen zituen eskaerak.
    ==1766.ko matxinada==
    ::<small>Gehiago jakiteko, sakatu [[1766.ko matxinada (eu) | ''hemen'']]</small>


    Hiru urte geroago Caracasko Gipuzkoar Errege Konpainiak Juan Francisco de Lardizabal izendatu zuen Suzko Armen Erret Fabriken zuzendari (1737-1767). Honen ondoren José Antonio bere semea izendatu zuten zuzendari (1767-1779) aurretik, eta José María biloba ostean (1779-1794).
    ==1766ko matxinada==
    ===Sorrera===
    ===Sorrera===
    XVIII mendean (eta aurrekoetan) jaki askore salerosketak ez ziren libre; udalen esku zeuden, batez ere janari eta edariena: garia, okela, ardoa... Hau da, udalaren ardura zen produktu hauek inoren eskura jartzeko modu onean.
    Ekonomista liberaleen ideei jarraituz, 1765. urtean Carlos III erregeak gariaren liberalizazioa agindu zuen. Aurreko urteetako uzta nahikoa eskasa izan bazen ere, urte hartakoa oso txarra izan zen. Prezioak bikoiztu ziren eta, ondorioz, Espainia osoan 100 matxinada baino gehiago sortu ziren (Madrilen bertan Esquilacheren matxinada ospetsua).


    Baina udalabatza herritar aberatsen artean osatzen zen<ref>Aukeratzeko eta aukeratua izateko etxe-jabea izan behar zen, "millarista". Gehiago jakiteko, sakatu [[Udala. Foru garaia (1695-1766) (eu)]].</ref>. Eta hor zegoen kontraesana: aberatsek errentan hartutako gariak ahal den garestien saldu nahi zituzten, baina udalkide ziren aldetik prezio apalak mantendu behar zituzten.
    Gipuzkoan gari nahikorik ez zen egiten baina, hala ere, lur jabe aberatsek Gaztelara bidaltzen zuten, itsasoz. Eta gogoratu behar da Udalek, aberats horiek agintzen zuten Udalek, gari horniketa bermatu behar zutela.


    Europako hainbat ekonomistaren ideei jarraituz, 1765 urtean Carlos III erregeak gariaren liberalizazioa agindu zuen. Oinarrian liberalismo hasi berria zegoen: ekoizleek zegokien prezioa lortzeko, merkatu librean aritu behar ziren. Baina egoera ez zen egokiena: 1761 eta 1765 artean oso gari gutxi jaso zen Gaztela osoan, prezioa bikoiztuz; eta 1765 urteko uzta oso eskasa izan zen. Ondorioz, Espainia osoan 100 matxinada baino gehiago sortu ziren (Madrilen bertan Esquilacheren matxinada ospetsua).
    Azkoitian apirilaren 13an hasi zen matxinada, eta Azpeitiara pasa ziren arratsaldean. Hemen, agintari eta aberatsak behartu zituzten "Azpeitiako kapitulazioak" sinatzera, gari hornikuntza bermatzeko eta prezioa apal mantentzeko asmoarekin. Eta handik Debarrora pasa zen: Elgoibar, Mutriku, Ondarroa, Berriatua, Eibar... hainbat herritan agintariak "kapitulazioak" sinaraziz.


    Gipuzkoako Aldundiak gari esportazioa debekatu zuen, baina portuetan aduanak ez zirenez, aberatsek itsasotik Gaztelara bidaltzen zuten. Gipuzkoa gari inportatzailea zenez, ondorioz Probintzian gosea zabaldu zen.
    ===Matxinada Soraluzen===
    Apirilaren 21ean Elgoibarren hainbat herritar bildu eta Bergarara oinez joatea erabaki zuten, matxinada han pizteko. Altzola eta Mendaroko baserritarrak bildu zitzaien, guztira 300 bat gizonezko. Soraluzetik pasatzerakoan Erret Fabrikako fusilak indarrez hartu zituzten, eta 150 bat soraluzetar beraiekin bildu zitzaien.


    Azkoitian apirilaren 13an hasi zen matxinada, eta Azpeitiara pasa ziren arratsaldean. Hemen, agintari eta aberatsak behartu zituzten "Azpeitiako kapitulazioak" sinatzera, gari hornikuntzabermatzeko eta prezioa apal mantentzeko asmoarekin.
    Bergarara heldu eta gero, bertako alkatea eta Udala behartu zituzten kapitulazioak sinatzera, "benetako moduan jarrita, Motrikukoen lekualdaketa hitzartu baten oinean, hari atxikitzearen bidez".


    Elgoibarrera hiru egun geroago (apirilak 16) heldu ziran matxinoak, eta jende gehiago batu zitzaien. Hemendik Mutrikura pasa ziren, eta han Ondarru eta Berriatuko matxinoak bildu zitzien, 2.000 laguneko saldoa osatuz. Atzera Elgoibarrera zetozela, herriko agintariek lurtu zuten matxino gehienek atzera egitea, agintariek lortuko zutela bergarako eta Gasteizko merkatuetan moduko prezioa mantentzea gariarentzat. Azkenean 300 besterik ez ziren bueltatu Elgoibarrera. Eibarren ere matxinatu ziren, eta apirilak 20an bertako agintari eta handikiek "Eibarko kapitulazioak" sinatu zituzten, Azpeitikoen oso antzekoak.
    Gero, errepresioari aurre egiteko, hainbat bertsio asmatu ziren: jendea behartuta joan omen zela, Soraluzen matxinoak tiroka hartu zituztela, soraluzetarrek Bergarakoak lagundu zituztela matxinoei aurre egiten...
     
    Eta apirilak 21ean, goizeko 11etan, Bergararuntz irten ziren Elgoibarko matxinoak, Soraluzetik pasatuz.
     
    ===Matxinada Soraluzen: bertsioak===
    Soraluzen gertatukoari buruzko bertsio oso desberdinak daude. Saiatuko gara denak aipatzen eta kontrajartzen.
     
    Bertsio baten arabera<ref>Elgoibar, garai gatazkatsu baten kronika (1765-1825). Pello Arrieta & Javier Elorza (Elgoibarko Udala 2014).</ref>, apirilaren 21ean Elgoibarren hainbat herritar bildu eta Bergarara oinez joatea erabaki zuten, matxinada han pizteko. Martxa horretan Altzola eta Mendaroko baserritarrei eskatu zitzaien agertzea, edo bestela isuna izango zutela. Guztira 300 bat gizoneko saldoa osatu zuten.
     
    Bergarara bidean, Soraluzen gelditu ziren, matxinada pizteko asmoz. Baina bertan bazekiten helduko zirela, bergararrek esanda, eta beraz bolborarekin hartu zituzten<ref>”Dándoles un poco de pólvora sin balas” jatorrizko agirian.</ref>Batzuk, soraluzetarrak bildu ez zitzaiela ikusita, atzera egin zuten Elgoibarrera. Bergarara iritsi zirenak, berriz, bertan atxilotu zituzten.
     
    Beste bertsio baten arabera<ref>Emiliano Fernandez de Pinedok jasota.</ref>, apirilaren 18an 600 gizon armatu baino gehiago joan ziren Bergararen aurka, Elgóibar, Alzola eta Mendarokoak. Soraluzetik igarotzean "hiribilduko eta Errege Fabrikako fusilak indarrez hartu eta gero 150 soraluzetar bildu zitzaien".
     
    Bergaratarren irteera batek matxinatuak ihesean jarri zituen. 150 soraluzetarrak, aurretik alde eginda, bergaratarrei bildu zitzaien eta Antzuolako konpainia batekin iheslarien atzetik ibili ziren gaueko hamarrak eta hamaika artean. Espedizioa hurrengo goizeko ordu batean iritsi zen Placentziara, eta Gipuzkoako herri asko eta baita Araba eta Bizkaia ere libratu zituen<ref>Azken zati hau bergaratarren bertsioa omen da, egiatik oso hurbil ez dabilela.</ref>.
    Bada hirugarren bertsioa ere<ref>Emiliano Fernandez de Pinedok jasota.</ref>. Apirilaren 22ko notario-akta baten arabera, hilaren 18ko arratsaldeko hiru eta erdiak aldera, Bergarara iritsi ziren Placenciako bi errejidore, "...parte ematera... Elgoibarko matxinoak Soraluzen zeudela, eta bertako zenbait bizilagun indarrez ekartzen zituztela, baina ziurtatzen zutela Placenciako bizilagunak zirela eta, nahiz eta armatuta etorri, bakean sartuko zirela eta ez zutela gauzatuko ez estortsiorik ezta liskarrik hiribildu honetan". Izan ere, soraluzetarrak modu baketsuan sartu ziren Bergaran, eta bertako plazan "lurrera bota zituzten beren armak eta bandera, hiribildu noble hau goraipatuz".  
     
    Dena dela, hiru bertsio hauek ipuin interesatu besterik ez dira. Matxinada igaro ondoren, Gipuzkoako komandante nagusiak aurkitu zituen Bergarako jatorrizko kapitulazioak, "benetako moduan jarrita, Motrikukoen lekualdaketa hitzartu baten oinean, hari atxikitzearen bidez". Hau da, Bergaran ere "Bergarako kapitulazioak" izan zirela, Motriku edota Azpeitiaren moduan. Eta kapitulazio horiek, hain zuzen ere, erregidore batek, alkateordeak eta hiru elizgizon bergararrek sinatu zituzten. Gerora alkateak esan zuen "herri lasaitasuna lortzeko engainu trebea" izan zela<ref>Emiliano Fernandez de Pinedok jasota.</ref>.


    ===Bukaera===
    ===Bukaera===
    Aurreko matxinadek ez bezala, errepresio latza izan zuen 1766koak, batez ere Urola eta Deba arroetan<ref>Errenteriako Udalak urte hartako eskutitza gordetzen du: "Carta del Diputado General de la Provincia manifestando su agradecimiento a la Villa por la cooperación que prestó en la persecución de los amotinados en las Villas de Azpeitia, Placencia, Vergara, Eibar y otras".</ref>.
    Aurreko matxinadek ez bezala, errepresio latza izan zuen 1766.koak Gipuzkoan, batez ere Urola eta Deba arroetan.


    Errepresio indarrak Donostiatik atera ziren, garaiko oligarkiak eta jauntxoek antolatuta. Apirilak 24an Azpeitiara heldu ziren, eta 174 preso hartu zituzten inguruan (75 Azpeitian, 25 Azkoitian eta 74 Loiolako santutegian, josulagunen oposizioaz).
    Errepresio indarrak Donostiatik atera ziren, garaiko oligarkiak eta jauntxoek antolatuta. Apirilak 24an Azpeitiara heldu ziren, eta 174 preso hartu zituzten inguruan. Astebete geroago, maiatzaren 1ean, Elgoibarrera iritsi zen armada. Hemendik bi dibisio atera zituen; bata Eibar eta Soraluzera, bestea Mutriku eta Debara. Eibarren maiatzak 10ean sartu ziren.


    Astebete geroago, maiatzaren 1ean, Elgoibarrera iritsi zen armada. Hemendik bi dibisio atera zituen; bata Eibar eta Soraluzera, bestea Mutriku eta Debara. Eibarren maiatzak 10ean sartu ziren.
    Herri guztietan atxilotuak izan ziren, eta matxino askok alde egin behar izan zuen. Ondorengo epaiketetan, nahiz eta heriotza zigorrik ez izan, sententzia gogorrak jarri zituzten: isunez gain, deserriratzeak, kartzelaratzeak eta, inoiz, zigor fisikoak ere.
     
    Ageri denez errepresioa, gehien bat, Urola eta Deba arroetan zentratu zen. Carta del Diputado General de la Provincia manifestando su agradecimiento a la Villa por la cooperación que prestó en la persecución de los amotinados en las Villas de Azpeitia, Placencia, Vergara, Eibar y otras


    Herri guztietan atxilotuak izan ziren, eta matxino askok alde egin behar izan zuen. Ondorengo epaiketetan, nahiz eta heriotza zigorrik ez izan, sententzia gogorrak jarri zituzten: isunez gain, deserriratzeak, kartzelaratzeak eta, inoiz, zigor fisikoak ere.
    ===Eragina===
    Espainia guztian izandako matxinadaren eraginez, 1766. urtean bertan Carlos III erregeak ''auto acordado'' izenekoa atera zuen, udal batzarretan herritar arrunten ordezkariak sartzeko (1766/05/05).


    ===Ostekoak===
    Bi kargu berri sortu ziren, etxe-jabe ez ziren herritarren beharrei aurre egiteko: herri-diputatu eta herri-sindiko izenekoak. Soraluzeren kasuan bi herri-diputatu eta herri-sindiko bat izan ziren udalbatzaren partaide berriak.
    ::<small>Gehiago jakiteko, sakatu [[Udala. Foru garaia (1766-1845) (eu)]]</small>


    1766 urtean Carlos III erregeak ''auto acordado'' izenekoa atera zuen, udal batzarretan herritar arrunten ordezkariak sartzeko (1766/05/05).
    Beste aldetik, 1767.an Jesusen Lagundia Espainiatik eta bere lurralde guztietatik kaleratu zuten. Erabiliko aitzakien artean, aurreko urtean Loiolako matxinatuei emandako laguntza.


    Bi kargu berri sortu ziren, etxe-jabe ez ziren herritarren beharrei aurre egiteko: herri-diputatu<ref>Diputado del Común.</ref> eta herri-sindiko<ref>Sindico Personero del Común.</ref> izenekoak. Hauek aukeratzeko herritar pobreek ere zuten eskumena, lehenengo aldiz aberatsen kanpo utziz hauteskunde bat. Soraluzeren kasuan bi herri-diputatuk eta herri-sindikoak izan ziren udalbatzaren partaide berriak.


    Beste aldetik, 1767an Jesusen Lagundia Espainiatik eta bere lurralde guztietatik kaleratu zuten. Erabiliko aitzakien artean, aurreko urtean Loiolako matxinatuei emandako laguntza.
    ==1779.ko soldadutzaren aurkakoak==
    ::<small>Gehiago jakiteko, sakatu [[Estatu Batuetako independentzia gerra (eu)#Soldadutzaren aurka | ''hemen'']]</small>


    ===Matxinada Soraluzen: historia egokitzen===
    Amerikako Gerra Iraultzailean (1774-1783) Espainia eta Frantzia Estatu Batuetako alde zeuden, baina 1779.ko ekaina arte ez zioten Bretainia Handiari gerra deklaratu. Britaniarren balizko erasoen beldur, Gipuzkoako Aldundia defentsa antolatzen hasi zen.
    Itxura guztien arabera, apirilak 18an Elgoibartk irten ziren 600 matxino (Elgoibarkoak, Altzolakoak eta Mendarokoak, azken hauetako asko/batzuk behartuta). Soraluzetik igarotzerakoan arma gehiago "hartu" zituzten eta beste 150 matxino soraluzetar batu zitzaien (asko/batzuk behartuta ere).


    Bergarara heldu zirenean 700 bat ziren, eta bertako agintari eta jauntxoek behartu zituzten "Bergarako kapitulazioak" sinatzeko.
    Soraluzen, urriak 5ean Josef Ygnacio de Yraola alkatea soldaduak biltzen ari zen, zozketa bidez, herriko konpainia osatzeko. Zozketa Udaletxean egiten ari zela, zalaparta eta nahasmen handiak sortu ziren. Eta alkatea aretotik irten ostean, istiluak gero eta handiagoak egin ziren, eta eskribauari aukeratuen zerrenda kendu nahi izan zioten. Alkatea itzuli zenean eskribauak jazotakoa kontatu zion, baina honek ez zion kasu handirik egin eta ez zituen liskartiak zigortu.


    Matxinoak inguruaren jaun eta jabe izan ziren pare bat astetan. Espainiako gudarosteak eskualdeaz jabetu zenean, eta ondorio txarrak ekiditzeko, bakoitzak bere historia "egokitzen" hasi zen: Altzola, Mendaro eta Soraluzekoak behartuta eraman zituztela, Soraluzekoak matxinoen taldea utzi zutela Bergarakoekin bat egiteko, Soraluzeko Udala matxinoen berri eman ziela Bergarako Udalari, honek kapitulazioak "gezurretan" onartu zituela lasaitasun publikoa gordetzeko...


    ==Erreferentziak==
    ==Erreferentziak==


    [[Kategoria: Historia]]
    [[Kategoria: XVIII. mendeko historia]]

    Hauxe da oraingo bertsioa, 15:50, 21 martxoa 2022 data duena

    Matxinada[1] agintarien edota agintaritzaren aurkako herri-altxamendu edo jazarraldia da.

    Matxinada mota askotako ekintzek osa dezakete, desobedientzia zibiletik hasi eta gobernua botatzeko eraso bortitzak antolaturaino.

    Errebolta haietan olagizon eta eskulangileak protagonista izan zirenez, eta Bizkaia aldean matxino olagizonei esaten zirenez, hortik matxinada eta matxinatu hitzak sortu eta erabiltzea.


    XVIII mendeko matxinadak

    Lehen matxinada entzutesua XVII mendean izan zen, ‘’gatzaren matxinada ‘’ izenekoa (1631-1634); eragina batez ere Bizkaian izan zuen.

    Baina matxinaden sasoia XVIII mendea izan zen. Alde batetik hiru matxinada handiak izan ziren: 1718.koa (aduanak), 1755.koa (okelarena), 1766.koa (gariarena) eta 1804.koa (Zamakolada). Horretaz gain beste txikiago batzuk ere izan ziren, eragin murritzagoa izan zutena: Irungoa (1731), Soraluzekoa (1733), Azpeitiakoa (1739) edota Hernanikoa (1743).

    Soraluzen, batez ere, 1718.koak, 1733.koak eta 1766.koak izan zuten eragina. Honetaz gain, 1709.ko lan gatazka eta soldadutzaren aurkako 1779ko istiluak ere aipa daitezke.


    1709.ko lan gatazka

    Gehiago jakiteko, sakatu hemen

    Espainiako Ondorengotza Gerra (1701-1714) martxan ari zela, Borboiko Felipe V.a erregeak arma eskaera handiak egin zituen... baina ez zituen ordaintzen. 1709. urtean estatuak bataz besteko 2.500 bat erreal zor zitzaien 501 langileei, hauen tartean 50 emakume.

    Urte horretan egoera lehertu zen. 1709.eko uztailak 16an, astelehena, ...Eibarko ... eskribaua bertan zela, berrehundik gora ofizial Maltzagan bildu ziren eta ahalordea eman zuten, dirua maileguan eskatzeko eta ofizial horietatik asko Madrilera joateko. Batzarrean langileek sei ordezkari aukeratu zituzten, itxura guztien arabera langileak antolatzen eskarmentua zutenak aurretik.

    Zuzendariak ez zituen batzak hauek gustoko, iskanbilatsuak eta nahasiak zirelako, erresuma hauen legeen aurka zirelako, baita Aldundiaren zein Erret Lantegi beraren arautegien aurka[2].

    1709.eko lan gatazka ez omen zen ondo bukatu langileentzat. Oraindik 1719.urtean, Soraluzeko Erret Lantegian agindu zehatzak ziren: ofizialak ezin dira elkartu, ez gutxi ez asko, aitzakia edo arrazoia edozein dela.


    1718.ko matxinada

    Gehiago jakiteko, sakatu hemen

    Lehen matxinada (edo aduanetako matxinada) Bizkaian lehertu zen, Espainiako Ondorengotza Gerra irabazi eta gero Felipe Vak aduanak itsas ertzera eta Frantziako mugetara eraman zituenea (1717).

    Gariaren prezioa igoko zuelakoan, 1718.ko abuztuan nekazariek zerga-bitzaile bat Bilbon hil zutenean. Matxinoek ziotenez, lege berria foruen kontrakoa zen, eta Bizkaiko agintariak ez ziren legeari aurka egiten ari. Alkateak, diputatuak… preso hartu zituzten eta, inoiz, hil ere.

    Matxinada Bizkaia osora zabaldu ostean, urrian Gipuzkoako Debarrora ere heldu zen. Lehengo istiluak Elgoibarren izan ziren.

    1718.ko azaroak 6an hirurehun bat gizon armatu abiatu ziren Bergara eta Elgetatik Soraluzeruntz, jende eta arma gehiagoren bila. Behin Soraluzen, alkateari “eskatu” zioten Probintzia eta foruen alde laguntzeko. Azkenean herriak hirurogei laguneko saldoa antolatu zuen eta, etorritakoekin batera, Eibar eta Elgoibarrera pasa ziren.

    1718.ko azaroan bertan erret gudarosteak Bilbo hartu zuen. 39 heriotz zigor, ehundik gora galeretara, isunak... errepresioa latza izan zen. Dena dela, 1719. urte bukaeran Felipe Vak bertan behera utzi zuen 1717ko legea, aduanak itsas-ertzera ekarri zituena, eta zerga-muga Ebro aldean jarri zen atzera.


    Soraluzeko matxinada (1733)

    Gehiago jakiteko, sakatu hemen

    Arma eskaerak enkantean ematen ziren ("asientoak"). Irabazten zuen kontratistak, gero, gremio eta armagileen artean banatzen zituen (azpikontratazioa). Sistema honek bi kalte zekarren: banaketa egin arte lana ez zegoen bermatuta, eta kobratzeko izaten ziren luzapenak.

    Honetaz gain, 1720. urterako Soraluzeko Suzko Armen Erret Fabrikaren izaera kili-kolo zegoen, erregeak sistema bertan behera utzi zuelako, monopolioa apurtzeko.

    Giroa ez zen baketsua. 1733. urtean Soraluzeko bi armaginek Gipuzkoako korregidoreari idatzi zioten, seguruenez demandan, oso estilo "arinegia" erabiliz[3]. Gipuzkoako Diputatu Orokorra jabetuta, erregeari idatzi zion honek korregidoreari egindako iraina kentzeko. Orduko lehen ministroak (Joseph Patiño jaunak) halaxe egin zuen, kopia bat Erret Fabrikako ofizial aztertzaileei bidaliz.

    Armagileen arteko giroa gero eta okerrago, azkenean ofizialen matxinada izan zen[4]. Komandante Orokorrak Komisionatua bidali zuen herrira eragileak preso hartzeko. Ostean, Soraluzeko ofizialek txostena aurkeztu zuten, eta abokatu baten ebazpena ere (aldekoa, noski).

    Matxinadaren arrazoiak hiru ziren. Gorago aipatutako "asientoen" sistema eta Erret Fabrikaren etorkizunaz gain, intxaurrondoen eskasia zen; egur mota hau ezinbestekoa zen armak egiteko.

    Matxinadaren eraginez, bi aldaketa garrantzitsuak gertatu ziren. Alde batetik, intxaurrondo egurra bermatzeko Erret Agindua zein Gipuzkoako Mendi Arautegia etorri ziren, intxaurrondoak sartzeko agintzen zitzaiela Soraluze eta inguruko udalei, eta bertako biztanleei ere.

    Beste aldetik, 1734. urtetik aurtera Estatuak asentista bakarrarekin lan egin zuen: Caracasko Gipuzkoar Errege Konpainia. Honek gremioak ekonomikoki gehiago estutu zituen, prezio apalagoak ordainduz; baina, aurreko sistemarekin ez bezale, garaiz ordaintzen zituen eskaerak.


    1766.ko matxinada

    Gehiago jakiteko, sakatu hemen

    Sorrera

    Ekonomista liberaleen ideei jarraituz, 1765. urtean Carlos III erregeak gariaren liberalizazioa agindu zuen. Aurreko urteetako uzta nahikoa eskasa izan bazen ere, urte hartakoa oso txarra izan zen. Prezioak bikoiztu ziren eta, ondorioz, Espainia osoan 100 matxinada baino gehiago sortu ziren (Madrilen bertan Esquilacheren matxinada ospetsua).

    Gipuzkoan gari nahikorik ez zen egiten baina, hala ere, lur jabe aberatsek Gaztelara bidaltzen zuten, itsasoz. Eta gogoratu behar da Udalek, aberats horiek agintzen zuten Udalek, gari horniketa bermatu behar zutela.

    Azkoitian apirilaren 13an hasi zen matxinada, eta Azpeitiara pasa ziren arratsaldean. Hemen, agintari eta aberatsak behartu zituzten "Azpeitiako kapitulazioak" sinatzera, gari hornikuntza bermatzeko eta prezioa apal mantentzeko asmoarekin. Eta handik Debarrora pasa zen: Elgoibar, Mutriku, Ondarroa, Berriatua, Eibar... hainbat herritan agintariak "kapitulazioak" sinaraziz.

    Matxinada Soraluzen

    Apirilaren 21ean Elgoibarren hainbat herritar bildu eta Bergarara oinez joatea erabaki zuten, matxinada han pizteko. Altzola eta Mendaroko baserritarrak bildu zitzaien, guztira 300 bat gizonezko. Soraluzetik pasatzerakoan Erret Fabrikako fusilak indarrez hartu zituzten, eta 150 bat soraluzetar beraiekin bildu zitzaien.

    Bergarara heldu eta gero, bertako alkatea eta Udala behartu zituzten kapitulazioak sinatzera, "benetako moduan jarrita, Motrikukoen lekualdaketa hitzartu baten oinean, hari atxikitzearen bidez".

    Gero, errepresioari aurre egiteko, hainbat bertsio asmatu ziren: jendea behartuta joan omen zela, Soraluzen matxinoak tiroka hartu zituztela, soraluzetarrek Bergarakoak lagundu zituztela matxinoei aurre egiten...

    Bukaera

    Aurreko matxinadek ez bezala, errepresio latza izan zuen 1766.koak Gipuzkoan, batez ere Urola eta Deba arroetan.

    Errepresio indarrak Donostiatik atera ziren, garaiko oligarkiak eta jauntxoek antolatuta. Apirilak 24an Azpeitiara heldu ziren, eta 174 preso hartu zituzten inguruan. Astebete geroago, maiatzaren 1ean, Elgoibarrera iritsi zen armada. Hemendik bi dibisio atera zituen; bata Eibar eta Soraluzera, bestea Mutriku eta Debara. Eibarren maiatzak 10ean sartu ziren.

    Herri guztietan atxilotuak izan ziren, eta matxino askok alde egin behar izan zuen. Ondorengo epaiketetan, nahiz eta heriotza zigorrik ez izan, sententzia gogorrak jarri zituzten: isunez gain, deserriratzeak, kartzelaratzeak eta, inoiz, zigor fisikoak ere.

    Eragina

    Espainia guztian izandako matxinadaren eraginez, 1766. urtean bertan Carlos III erregeak auto acordado izenekoa atera zuen, udal batzarretan herritar arrunten ordezkariak sartzeko (1766/05/05).

    Bi kargu berri sortu ziren, etxe-jabe ez ziren herritarren beharrei aurre egiteko: herri-diputatu eta herri-sindiko izenekoak. Soraluzeren kasuan bi herri-diputatu eta herri-sindiko bat izan ziren udalbatzaren partaide berriak.

    Beste aldetik, 1767.an Jesusen Lagundia Espainiatik eta bere lurralde guztietatik kaleratu zuten. Erabiliko aitzakien artean, aurreko urtean Loiolako matxinatuei emandako laguntza.


    1779.ko soldadutzaren aurkakoak

    Gehiago jakiteko, sakatu hemen

    Amerikako Gerra Iraultzailean (1774-1783) Espainia eta Frantzia Estatu Batuetako alde zeuden, baina 1779.ko ekaina arte ez zioten Bretainia Handiari gerra deklaratu. Britaniarren balizko erasoen beldur, Gipuzkoako Aldundia defentsa antolatzen hasi zen.

    Soraluzen, urriak 5ean Josef Ygnacio de Yraola alkatea soldaduak biltzen ari zen, zozketa bidez, herriko konpainia osatzeko. Zozketa Udaletxean egiten ari zela, zalaparta eta nahasmen handiak sortu ziren. Eta alkatea aretotik irten ostean, istiluak gero eta handiagoak egin ziren, eta eskribauari aukeratuen zerrenda kendu nahi izan zioten. Alkatea itzuli zenean eskribauak jazotakoa kontatu zion, baina honek ez zion kasu handirik egin eta ez zituen liskartiak zigortu.


    Erreferentziak

    1. ↑ Matxinada. Wikipedia (euskaraz).
    2. ↑ Tumultuarias e irregulares... (iban) contra las leyes de estos reinos y ordenanzas así de aquellas mismas Reales Fábricas, como de la Diputación.
    3. ↑ ”Licencioso estilo” jatorrizko agirian.
    4. ↑ ”Conmoción de los Oficiales” jatorrizko agirian.
    "http://www.sorapedia.eus/index.php?title=Matxinadak_(eu)&oldid=27842"(e)tik jasota