«Illordoko tunela (eu)»: berrikuspenen arteko aldeak

Hauxe da oraingo bertsioa, 23:19, 15 iraila 2019 data duena

Sare orokorraren krokisa (Javitxooo)

Oharra: Sarrera hau osatzeko La traída de aguas de Sagar-erreka a Eibar^[1] artikulua erabili izan da.

Sagar-errekako uren eruatea

Gehiago jakiteko, sakatu hemen.

XX mende hasieran Eibar gero eta handiago egiten ari zenez, udal ur-hornikuntza sistema txiki geratzen ari zen.

Irtenbide bat Sagar-errekako urak erabiltzea izan zen.

Lehen egitasmoa 1912 urtean egin zen, 992 metrotako tunela aurreikusten zela, baina ez zen gauzatu.

1920 urtean Eibarko Udalak Sagar-erreka ingurukomursk ustiatzeko eskubideak erosi zizkion Valleko kondeari, eta 1927 urtran bigarren egitasmoa idatzi zuten. Bi puntu nabarmenen zituen: Sagar-errekan egin beharreko presa eta Eibarrerainoko 1.665 metrotako tunela, mendiak saihesteko 5 kilometrotako erretena egin beharrean.

Fomento Ministeritzaren baimenak lortu ondoren, 1928 maiatzean lanak kontratatu zituzten. Nahiz eta berandutu, lanak 1931 urtean bukatu ziren.

Kokapena

Mapa kargatzen...

Azalpenak

1930 urteko egoera

Tunela 1.665 metro luze da. Zorua 207 metro itxaso gainetik dago, zeharo horizontala; hau da, ez dauka inolako aldaparik. Tunelaren sabaia oso irregularra da, altura 1,6 eta 2 metro artekoa dela. Gainean 300 metro arbel-haitza du.

Tunela ez da zuzena. Nahiz eta diseinuan zuzena izan, bi aldeetatik eraikitzerakoan desbideratu ziren eta bi zatiak lorzeko hirugarren bat zabaldu zuten. 300 metrotik 300 metrotara zabaluneak ditu.

Hegoaldeko ahoa (Soraluze aldekoa) Aierdi errekaren ondoan dago. Porlanezko horma batez itxirik zegoen, ate metalikoa zuena. Kanpoan, oso gertu, porlanezko arketa zegoen, Sagar-errekako urak biltzeaz gain Arribaso 1 eta Arribaso 2 izeneko erreketako urak ere jasotzen zituena.

Tunel handiaren lehen erdian ur-biltegia zegoen, 1,70 metrotako sakonera zuena, eta aipatutako arketatik ura hartzen zuela. Tunel erdian 1,60 metrotako pareta zegoen, eta handik aurrera tutua, ur-biltegitik iparraldeko ahoraino

Eibar aldeko ahoaren parean etxetxoa zegoen, 1930 urtean egindakoa hau ere, eta bertan bolantea urari pasoa emateko. Hemendik Iragorriko ur-biltegira porlanezko beste tutua zegoen, lurperatuta, 1.000 metrotakoa eta 35 zm-tako sekzioa zuena. Bidean, tutu honek Aiaga 1 eta Aiaga 2 errekatako urak biltzen zituen.

2008 urtean tunela egokitu baino lehen, lehen erdiko ir-biltegia lohiz beteta zegoen.

2008 urteko egoera

2008 urtean tunela egokitu zuten, Urkuluko urtegitik datorren 50 zm-tako tutua sartzeko.

Goitik behera garbituz gain, porlanezko zoru berria bota zuten, eta argiak jarri zituzten. Tunelaren altura lehengoa da (1,6 era 2 metro artekoa, tokiaren arabera), ez zuten ezer egin.

Mendia arbelezkoa izanik, ura iragazten da, eragin bikoitzarekkn: sabaitik harri puxketa txikiak jausten dira, eta lurrean putzuak egiten dira.

Eraikuntza

Zulatze lanak

Azkarrago bukatzeko, tunela bi aldeetatik hasi ziren lantzen. Baina bi taldeek bere zatia zukatutw, ez zuten bat egin, nahiz eta galeria batetik bestetik zetozen zaratak entzun: desbideraketa 3 metrotakoa izan zen. Orduan bi galerien arteko hirugarren tarte bat egin zuten, 20°tara eta 10 metrotakoa.

Tunela zulatzen urtebete baino gehiago aritu ziren, eta beste urte erdi erabili zuten porlanezko solairua jartzeko eta hegoaldeko ur-biltegiaren hormak prestatzen.

Soraluze aldetik ateratako lur eta harriak tunelaren aho ondoan laga zituzten, Aierdi errekaren gainetik. Gerora, 1956 urtean, Azurtzako errepidea egiteko erabili ziren (gaur eguneko GI-3331).

Lan-arriskuak

Harria apurtzeko polbora-kartutxoak lehertzen zituzten, mailu pneumatikoek zulatutako zuloetan sartuta. Ondorioz, mailu pneumatikoek atarateko hautsaz langile guztiak biriketatik gaixotu ziren.

Honetaz gain, leherketa batean langile bat hil omen zen. Oroimenez, baserrirako bide ondoko paretan burnizko gurutzea jarri zituzten, gaur egun desagertua.

Eibar aldeko langile taldea (Ortuoste 1929)

Soraluze aldeko langile taldea

Soraluze aldeko langileen izen batzuk ezagutzen dira:

Joaquín Ezpeleta, oñatiarra^[2]. Talde arduraduna zen.
Vicente Sobral (1882-1946?), kajakoa eta Elgetako Kortasakon Zulokua baserrian hazita. Peoi lan honi esker 300 pezeta aurreztu zituen, eta 1931 urtean Bergarako Intxuzabal baserriko Julia Laskurainekin ezkondu zenean trajea erosi ahal izan zuen. Bronkiotatik jota egon zen gero.
José Lizarralde (1908-1979), Soraluzeko Arribaso baserrikoa, tunel ahotik 300 metrotara. Egun bakarra lan egin zuen tunelean, baina lanaren gogorra eta arriskua ikusira, bertan behera laga zuen. Hala ere, garraio lanak egin zituen idi-gurdiaz.
Eugenio Gabilondo (1903-1977), Osteitta baserrikoa. Egunero, tuneleko lanak bukatuta, baserrikoei ekitzen zien. Asma zuen, baina ez dago garbi tuneleko lanarengatik izan zen.
Langile hauetaz gain nafar taldea zegoen, Arribason bertan apopilo zeudenak. Agian meatz lanetan eskarmentua izango zuten, gaknontzekoek ez zutena.

Segururena Eibar aldekoek zuten antzeko lanabesak erabiliko zituzten: mailu pneumatikoak, barrenoak, borrak... eta bagonetatik tiratzeko astoak erabiltzen zituzten.

Eugenio Gabilondoren aita, José Gabilondo (1870-1948), Sagar-errekako uren lehen arduraduna izan zen, eta ostean bere ondorengoak arduratu ziren. Lana, batez ere, erretenaren rejillak garbi mantentzea zen.

Eibar aldeko langile taldea

Argazki bat gordetzen da Eibarko Udal Artxibategian, Eibar aldeko langile taldeari hartuta. Soraluzeko kasuan ez bezela, izenik ez da ezagutzen.

Harri geruzen norabideei erreparatuta, Aiaga erreka ondoko ahoa dela ezagutzen da. Langileek arropa garbiak janzten dituzte, domeka balitz bezela. Egonerokoan janzkera ez zen oso desberdina izango, txapela besterik ez dutela buruak babesteko.

Antza denez, bi lagunek mailu penumatikoak dituzte, beste batek barrenoa eta laugarrenak borra. Tunel ahotik errailak irterzen dira, bagonetarentzat; baita 50 zm-tako tutua ere. Nahiz eta argazkian ez agertu, karburo-argiak erabiliko zituzten tunel barruan.

Erreferentziak

↑ La traída de aguas de Sagar-erreka a Eibar. Javier Martin Lapeyra (Eibar aldizkaria 2014-2015).
↑ Javier Zelaia kontratista ere Oñatikoa zen.

[1] La traída de aguas de Sagar-erreka a Eibar. Javier Martin Lapeyra (Eibar aldizkaria 2014-2015).

[2] Javier Zelaia kontratista ere Oñatikoa zen.

[1]

[2]

@@ 1. lerroa: / 1. lerroa: @@
-{{Agitaratzen}}
+[[Fitxategi: Sagar-erreka_Eibar._Sare_orokorra.jpg | thumb | right | 500px | Sare orokorraren krokisa (Javitxooo)]]
+::<small>'''''Oharra''''': Sarrera hau osatzeko ''La traída de aguas de Sagar-erreka a Eibar''<ref>[[La traída de aguas de Sagar-erreka a Eibar (eu)|La traída de aguas de Sagar-erreka a Eibar]]. Javier Martin Lapeyra (Eibar aldizkaria 2014-2015).</ref> artikulua erabili izan da.</small>
 ==Sagar-errekako uren eruatea==
 ::<small>Gehiago jakiteko, sakatu [[Sagar-errekako uren eruatea (eu) | ''hemen'']].</small>
+XX mende hasieran Eibar gero eta handiago egiten ari zenez, udal ur-hornikuntza sistema txiki geratzen ari zen.
+Irtenbide bat [[Sagar-erreka (eu)|Sagar-errekako]] urak erabiltzea izan zen.
+Lehen egitasmoa 1912 urtean egin zen, 992 metrotako tunela aurreikusten zela, baina ez zen gauzatu.
+urtean Eibarko Udalak [[Sagar-erreka (eu)|Sagar-erreka]] ingurukomursk ustiatzeko eskubideak erosi zizkion Valleko kondeari, eta 1927 urtran bigarren egitasmoa idatzi zuten. Bi puntu nabarmenen zituen: Sagar-errekan egin beharreko presa eta Eibarrerainoko 1.665 metrotako tunela, mendiak saihesteko 5 kilometrotako erretena egin beharrean.
+Fomento Ministeritzaren baimenak lortu ondoren, 1928 maiatzean lanak kontratatu zituzten. Nahiz eta berandutu, lanak 1931 urtean bukatu ziren.
+==Kokapena==
+{{#display_map:
+  |centre = 43.176460,-2.428324
+  |lines  = 43.171488,-2.432467: 43.180199,-2.447851
+            ~ ~ ~Yellow~ ~4;
+  |zoom = 15| height = 600 | type = earth
+}}
 ==Azalpenak==
-Sólo podemos reconstruir su estado original de 1930 a partir de los testimonios de quien se acercó alguna vez a sus entradas, en principio infranqueables al público. La boca sur (extremo de Placencia), cercana al curso del Aierdi, afluente del Sagar, estaba cerrada con un muro de hormigón que disponía de una puerta metálica. Y a poca distancia se situaba un depósito o arqueta de hormigón donde, además de la proveniente de la presa del Sagar, otras tuberías entregaban sus aguas, provenientes de las tomas llamadas Arribaso 1 y 2. Todas esas captaciones y conducciones existen aún, más o menos deterioradas. Una tubería salía de la arqueta y vertía el agua dentro del túnel, con un sonido audible desde fuera. Y es que el Gran Túnel albergaba un depósito de 1,20 m de profundidad hasta la mitad de su longitud, donde una pared de 1,60 m de altura contenía el agua. Desde esa pared el agua corría por una tubería situada a un lado del túnel hasta la boca norte. Frente a la boca norte (extremo de Eibar) estaba situada una caseta de entrada, construida en 1930 por la propia Brigada Municipal en mampostería y hormigón. Dentro de ella había un volante para abrir el paso de la tubería de salida, que cruzaba el Aya-erreka por un puente de hormigón estrecho, sobre el que se podía caminar yendo con cuidado.
+===1930 urteko egoera===
+Tunela 1.665 metro luze da. Zorua 207 metro itxaso gainetik dago, zeharo horizontala; hau da, ez dauka inolako aldaparik. Tunelaren sabaia oso irregularra da, altura 1,6 eta 2 metro artekoa dela. Gainean 300 metro arbel-haitza du.
+Tunela ez da zuzena. Nahiz eta diseinuan zuzena izan, bi aldeetatik eraikitzerakoan desbideratu ziren eta bi zatiak lorzeko hirugarren bat zabaldu zuten. 300 metrotik 300 metrotara zabaluneak ditu.
+Hegoaldeko ahoa (Soraluze aldekoa) [[Aierdi erreka (eu)|Aierdi]] errekaren ondoan dago. Porlanezko horma batez itxirik zegoen, ate metalikoa zuena. Kanpoan, oso gertu, porlanezko arketa zegoen, Sagar-errekako urak biltzeaz gain Arribaso 1 eta Arribaso 2 izeneko erreketako urak ere jasotzen zituena.
-Previamente a las obras de reforma realizadas para instalar la conducción desde Urkulu hacia 2008, varias personas se adentraron en el Gran Túnel, recorriéndolo en completa oscuridad con linternas y encontrando una gran cantidad de barro acumulado hasta el muro-presa. En mayo de 2014 yo mismo recorrí el Gran Túnel en toda su longitud, que el proyecto de Aurelio González preveía de 1.632 m y que, según la medición actual, tiene 1.665 m. Lo hice con la buena iluminación actual y pisando la nueva solera de hormigón. Comprobé que el suelo se mantiene horizontal en toda su longitud, a una cota de 207 m. La altura ronda entre 2 y 1,6 m y se aprecian pequeños desprendimientos espaciados durante todo el recorrido.
+Tunel handiaren lehen erdian ur-biltegia zegoen, 1,70 metrotako sakonera zuena, eta aipatutako arketatik ura hartzen zuela. Tunel erdian 1,60 metrotako pareta zegoen, eta handik aurrera tutua, ur-biltegitik iparraldeko ahoraino
-Localicé varios ensanchamientos, distanciados unos 300 m entre sí, y verifiqué el quiebro del que Iriondo me habló. Varias filtraciones de agua, existentes desde hace largo tiempo, producen encharcamientos.
+Eibar aldeko ahoaren parean etxetxoa zegoen, 1930 urtean egindakoa hau ere, eta bertan bolantea urari pasoa emateko. Hemendik Iragorriko ur-biltegira porlanezko beste tutua zegoen, lurperatuta, 1.000 metrotakoa eta 35 zm-tako sekzioa zuena. Bidean, tutu honek Aiaga 1 eta Aiaga 2 errekatako urak biltzen zituen.
-Me remito a las ilustraciones adjuntas para la comprensión de este enorme espacio  subterráneo, que discurre bajo un espesor de 300 m. de roca pizarrosa.
+urtean tunela egokitu baino lehen, lehen erdiko ir-biltegia lohiz beteta zegoen.
-En el estado original, a la salida del túnel se sumaba el caudal de las tomas Aya 1 y 2, construidas hacia 1903 y que aún se conservan.
+===2008 urteko egoera===
+urtean tunela egokitu zuten, Urkuluko urtegitik datorren 50 zm-tako tutua sartzeko.
-El regato Aya (Aiaga), ya dentro del municipio de Eibar, conserva otros restos de estructuras hidráulicas que, por lo que sé, aún no han sido investigadas. La antigua conducción desde la boca del túnel al depósito de Iragorri mide unos 1.000 m de longitud y consiste en una tubería de cemento de 35 cm de diámetro que circula soterrada por la ladera del valle, encontrándose a su paso una arqueta de hormigón de 2,5 m de altura, una llave de paso y varias chimeneas de ventilación de hormigón, de 30 cm de diámetro, que suponemos fueron instaladas hacia 1970. Existe un camino transitable de losas de piedra sobre la tubería en los últimos 200 m. La conducción nueva construida en 2009 desde el túnel hasta el depósito de Iragorriberri sigue un recorrido algo desplazado de la antigua, con la que se cruza en dos puntos.
+Goitik behera garbituz gain, porlanezko zoru berria bota zuten, eta argiak jarri zituzten. Tunelaren altura lehengoa da (1,6 era 2 metro artekoa, tokiaren arabera), ez zuten ezer egin.
+Mendia arbelezkoa izanik, ura iragazten da, eragin bikoitzarekkn: sabaitik harri puxketa txikiak jausten dira, eta lurrean putzuak egiten dira.
 ==Eraikuntza==
-La perforación del túnel fue comenzada al mismo tiempo desde ambos extremos, pero tras cubrir cada cuadrilla su mitad de la longitud no llegaron a encontrarse en el punto previsto. Desde una de las galerías se oían los ruidos procedentes de la otra, lo que indicaba que estaban muy cerca. Y, en efecto, el desvío había sido de sólo unos 3 m lateralmente, algo más que la anchura del propio túnel. Así que demolieron la separación, resultando un quiebro de 20º de variación en 10 m de longitud. La perforación tomó algo más de un año, y otro medio año fue empleado en poner la solera de hormigón y en revestir las paredes de la galería con cemento hidráulico en la mitad sur, destinada a servir de embalse. Los escombros extraídos por el extremo de Placencia fueron acumulados junto a la boca del túnel, por encima del cauce del Aierdi, y allí permanecieron hasta que, en 1956, fueron usados como relleno para la carretera a Azurtza (actual GI-3331).
+===Zulatze lanak===
+Azkarrago bukatzeko, tunela bi aldeetatik hasi ziren lantzen. Baina bi taldeek bere zatia zukatutw, ez zuten bat egin, nahiz eta galeria batetik bestetik zetozen zaratak entzun: desbideraketa 3 metrotakoa izan zen. Orduan bi galerien arteko hirugarren tarte bat egin zuten, 20°tara eta 10 metrotakoa.
-==Langileak==
+Tunela zulatzen urtebete baino gehiago aritu ziren, eta beste urte erdi erabili zuten porlanezko solairua jartzeko eta hegoaldeko ur-biltegiaren hormak prestatzen.
-===Eibar aldeko taldea===
-En el AME se encuentra una foto de Ortuoste que muestra a la cuadrilla de Eibar, seguramente realizada en 1929; por desgracia, no hemos podido identificar a nadie.
-Sabemos que se trata de la boca junto al Aya-erreka por la dirección de los estratos de roca. Los trabajadores llevan ropas limpias, como si fuera domingo; su indumentaria de trabajo no debía ser muy diferente, con sus boinas como sola protección de la cabeza.
-Por lo que adivinamos en la imagen, dos de ellos empuñan martillos neumáticos, otro empuña un barreno, y otro un mazo. Dos raíles para vagoneta asoman desde la boca del túnel, así como una tubería de unos 50 cm de diámetro, que en principio no fue la que se instaló para la salida del agua, que era más pequeña y de cemento. Aunque no aparezcan en la foto, suponemos que usaban luces de carburo para iluminarse.
-===Soraluzealdeko taldea===
+Soraluze aldetik ateratako lur eta harriak tunelaren aho ondoan laga zituzten, [[Aierdi erreka (eu)|Aierdi]] errekaren gainetik. Gerora, 1956 urtean, Azurtzako errepidea egiteko erabili ziren (gaur eguneko GI-3331).
-No disponemos de ninguna foto de la cuadrilla del lado de Placencia, pero en compensación tenemos testimonios orales de los descendientes de los participantes, de los que tenemos algunos nombres:
-* Joaquín Ezpeleta, de Oñate, era el capataz. Recordemos que el contratista Javier Celaya era vecino de Oñate también.
-* Vicente Sobral (1882-1946?), nacido en un hospicio y criado en el caserío Kortasakon “Zulokua” de Elgeta. Gracias a este trabajo como peón pudo ahorrar 300 ptas., con las que se compró el traje de boda para casarse, en 1931, con Julia Laskurain, del caserío Intxuzabal de Bergara. Sufrió de los bronquios.
-* José Lizarralde (1908-1979), del caserío Arribaso, distante sólo 300 m de la boca del túnel. Llegó a trabajar sólo un día en la obra, de la que se retiró al comprobar la dureza del trabajo. No obstante, transportó materiales, pólvora entre ellos, hasta la boca del túnel con su carro de bueyes.
-* Eugenio Gabilondo (1903-1977), del caserío Osteguieta. Cada día, tras trabajar en el túnel, seguía con sus labores en el caserío. Sufría de asma, pero sus hijos no saben si tenía relación con el trabajo en el túnel.
-Su padre José Gabilondo (1870-1948) se encargaría de la vigilancia de la toma de agua de Sagar-erreka, como aparece en las actas del 30 abril de 1930. Sus descendientes le relevaron en esa tarea, que consistía principalmente en mantener limpias las rejillas de filtrado del canal de conducción.
+===Lan-arriskuak===
+Harria apurtzeko polbora-kartutxoak lehertzen zituzten, mailu pneumatikoek zulatutako zuloetan sartuta. Ondorioz, mailu pneumatikoek atarateko hautsaz langile guztiak biriketatik gaixotu ziren.
-Además de los citados, formaban parte de la cuadrilla varios navarros, que comían y se hospedaban en el caserío Arribaso.
+Honetaz gain, leherketa batean langile bat hil omen zen. Oroimenez, baserrirako bide ondoko paretan burnizko gurutzea jarri zituzten, gaur egun desagertua.
-Pudiera ser –aventuro- que este grupo aportara su experiencia previa en trabajos de minería, de la que el resto seguramente carecía.
+[[Fitxategi: Illordoko_tunela._Eibal_aldeko_langileak_(Ortuoste_1929).png | thumb | rigth | 400px | Eibar aldeko langile taldea (Ortuoste 1929)]]
+===Soraluze aldeko langile taldea===
+Soraluze aldeko langileen izen batzuk ezagutzen dira:
+* Joaquín Ezpeleta, oñatiarra<ref>Javier Zelaia kontratista ere Oñatikoa zen.</ref>. Talde arduraduna zen.
+* Vicente Sobral (1882-1946?), kajakoa eta Elgetako Kortasakon ''Zulokua'' baserrian hazita. Peoi lan honi esker 300 pezeta aurreztu zituen, eta 1931 urtean Bergarako Intxuzabal baserriko Julia Laskurainekin ezkondu zenean trajea erosi ahal izan zuen. Bronkiotatik jota egon zen gero.
+* José Lizarralde (1908-1979), Soraluzeko [[Arribaso baserria (eu)|Arribaso]] baserrikoa, tunel ahotik 300 metrotara. Egun bakarra lan egin zuen tunelean, baina lanaren gogorra eta arriskua ikusira, bertan behera laga zuen. Hala ere, garraio lanak egin zituen idi-gurdiaz.
+* Eugenio Gabilondo (1903-1977), [[Osteitta baserria (eu)|Osteitta]] baserrikoa. Egunero, tuneleko lanak bukatuta, baserrikoei ekitzen zien. Asma zuen, baina ez dago garbi tuneleko lanarengatik izan zen.
+* Langile hauetaz gain nafar taldea zegoen, Arribason bertan apopilo zeudenak. Agian meatz lanetan eskarmentua izango zuten, gaknontzekoek ez zutena.
-Hemos de suponer que las herramientas con que contaban eran similares a los de sus compañeros del otro lado, con la particularidad de que utilizaban burros para tirar de la vagoneta.
+Segururena Eibar aldekoek zuten antzeko lanabesak erabiliko zituzten: mailu pneumatikoak, barrenoak, borrak... eta bagonetatik tiratzeko astoak erabiltzen zituzten.
+Eugenio Gabilondoren aita, José Gabilondo (1870-1948), Sagar-errekako uren lehen arduraduna izan zen, eta ostean bere ondorengoak arduratu ziren. Lana, batez ere, erretenaren rejillak garbi mantentzea zen.
-===Lan-arriskuak===
+===Eibar aldeko langile taldea===
-Es terrible saber que todos los componentes de esta cuadrilla de trabajadores fueron enfermando ya durante la obra, a consecuencia del polvo, desprendido en su mayor parte por los martillos neumáticos, usados para perforar el hueco donde se introducía el cartucho de pólvora.
+Argazki bat gordetzen da Eibarko Udal Artxibategian, Eibar aldeko langile taldeari hartuta. Soraluzeko kasuan ez bezela, izenik ez da ezagutzen.
+Harri geruzen norabideei erreparatuta, Aiaga erreka ondoko ahoa dela ezagutzen da. Langileek arropa garbiak janzten dituzte, domeka balitz bezela. Egonerokoan janzkera ez zen oso desberdina izango, txapela besterik ez dutela buruak babesteko.
-Al parecer, en una de las explosiones realizadas durante la perforación murió un obrero; en su memoria se instaló una cruz de hierro en el muro junto al camino del caserío, hoy desaparecida.
+Antza denez, bi lagunek mailu penumatikoak dituzte, beste batek barrenoa eta laugarrenak borra. Tunel ahotik errailak irterzen dira, bagonetarentzat; baita 50 zm-tako tutua ere. Nahiz eta argazkian ez agertu, karburo-argiak erabiliko zituzten tunel barruan.