The basque provinces (eu)

The Basque provinces
Egilea	Edward Bell Stephens
Hizkuntza	Ingelesez
Urtea	1837
Argitaletxea	Whitaker & Co
Hiria	Londres

Izenburu osoa

The basque provinces: their political state, scenery, and inhabitants; with adventures amongst the carlists and christinos.

Euskal probintziak: beren egoera politikoa, paisaia eta biztanleak; karlistak eta kristinoen artean izandako abenturekin.

Liburua zertan den

Lehen karlistada (1.833-1.840) puri-purian zela, Morning Post egunkari londresdarrak korrespontsala bidali zuen: Edward Bell Stephens.

1.836 urtean Baionara helduta, Euskal Herrian barrena aurrera eta atzera ibili zen, eta Don Carlos erregegaia Durangon ezagutzeko aukera izan zuen.

Egunkariari bidalitako kronikez gain, bidaia bukatu zuenean liburu hau argitaratu zuen, bi tomotan. Gerraren gora beheraz gain, bertan Euskal Herriko geografia, ohiturak... jaso zituen.

Soraluzeri buruzkoak

(133-134 orrialdeak)

...txangoa egin nuen lagun batekin, arma eta munizio Erret Lantegiak ikusteko; eta, lantegiak sakabanatuta daudenez, egun batzuk behar izan genituen denak ondo aztertzeko. Artisauak, gehienetan, beren etxe, errota eta burdinoletan lan egiten dute, gertakizun honek sortutako gero eta handiago diren premiek industria baketsuen eskaerei bideratutakoak gerrarako arma eta munizioak sortzeko bilakatu dituztelako. Haien produkzioak goi mailakoak dira, ordea, armen txikiarekin zerikusia duen edozein arloan esperientzia handia izan baitute; Ermua, Eibar, Elgoibar eta Soraluzeko artisauak betidanik ari dira moskete, baioneta, ezpata eta pistolak fabrikatzen Erret armadak belaunaldiz belaunaldi hornitzeko. Madrilgo agintariekin lotzen zituzten etengabeko hartuemonek berez sortutako sentimendu eta interesengatik, gerra hasieran oso zaila izan zen Don Carlosentzat eskualde honetan arrakasta lortzea, behin inoren alde jarri eta gero espainiarrek nekez aldatzen dituzte ohiturak eta lagunak; bakarrik Don Carlosen aldeko Gipuzkoa eta Bizkaiako iritzi publiko gaindiezinak lortu zuen Debarroko artisau harroek iritziz aldatzea eta Don Carlosen armada hornitzea, kristinoena baizik.

(140-144 orrialdeak)

Soraluzera nire ibilbidea jarraitu nuen, Deba ibaiaren ertzetik. Haran estu eta aldapatsu honek erakusten duen nekazal itxurak ederki adierazten du berau ustiatzeko erabili diren adimena eta etengabeko lana. Soraluzetik milia batzuk gora eta behera agertzen den malda naturala inoiz landuta ikusi dudan handiena da; handia, benetan, ze ur lasterreran jeisten diren mendiko zaparradek lurra zein uzta osoa ibaira garraiatuko lukete, baserritarrek metro gutxioro terraza txikietan bildu ez balituzte. Haraneko beste aldetik begiratuta, etengabeko mailak daudela dirudi, begiraleak seriatim ibil lituzkeela, eta benetan elkarrekin hain gertu daude, ze leku gehienetan goldea erabiltzeko lurrak laupabost metroko zabalera du, eta leku batzuetan ertz batetik dabilen gizonak goragoko ertza bere makilaz ikutu lezake. Aldatzen jatorrizko azalera ez da ikusten. Gaur egun dena artifiziala da eta, bidearen bihurgune zorrotzetik begiratuta, profilean alderdi alternatiboak nabaritzen dira, bata ia horizontala, eta bestea ia bertikala, zerra edo eskilara baten silueta balitz moduan. Zati askotan, mendi hauek osatzen dituzten burdinarri gorrizko geruzak hain pikuak dira, ze nekazariek ez dute horma artifizialak eraikitzeko premiarik, eta lurzorua lerrotan egokitu ondoren, bere artaleak sartzen ditu edo belarra irtetzen uzten du, ertz hauek basauntzak balira zeharkatzen duen ganaduarentzat. Multzoaren itxura orokorrak antzekotasun liluragarria dakar Constablek inprimatutako uhin-oihalekin, eta arrantzale bati marea gorako hondartza baten olatuak burura ekarriko lizkioke. Ikuspegi honek hegoaldeko edozein nekazari harrituko luke oso eta, agian, etxera eramango zuen inpresioa ez zen gaindituko Dover-eko itsaslabarrak gailurreraino landatuta ikusiko balu ere.

Soraluzen, Errege-etxea fabrikazio barrutiaren biltegia bihurtuta topa genuen, Manoel de Congosta jaunaren menpe, armen ekoizpenaren zuzendari orokorra; eta berak biltegiak zabaldu arazi zituen guk aztertzeko. Ikusi genuenez, sail bakoitza behar bezelako erregulartasunez aritzen zen, onartutako eredua jarraituz artikulu guztiak eginda edo konponduta, eta gero ardura guziz aztertuta eta probatuta. Moskete eredua 1.828an onartutakoa da, 1.835ean Don Carlosek baieztatua; kainoiaren kalibrea Ingalaterra eta Frantziakoen artekoa da (hamazazpi bala librako), intxaurrondoko kutxari lotuta hiru letoizko besarkadura eta malgukiez: almetxa ere letoizkoa da, eta ondo borobildutako atzebabesa altzairuzkoa. Dena eskuz oso ondo landuta dago, eta moskete ingeles batekin pare-parean jarrita, hobea dela nabarmen agertzen da. Espainiarrek infinituki nahiago dute, urrutiago eraman daitekeelako, nahiz eta mingarriagoa izan arinagoa ere badelako eta, azkenik, edozein gizonen sorbaldari egokitzen zaiolako; momentu honetan dena hartu behar da kontuan Espainiako gerran. Baioneta kainoiaren muturrean egokitzen da eraztun baten bidez. Kostu osoa sei dolarrekoa da; nahikoa altua ematen du gure Birmingham-eko ekoizleek Afrikarako multzoka egingo lituzketeenekin alderatuta, hau da, bereratzi txelinekoekin; baina apala da gure infanteriako musketeenekin alderatuta, hau da, hogeita hamabost txelin bakoitzeko.

Martxa onenean, langileek hilabeteko 1.000 moskete eta baioneta egin ditzakete, eta Asturias, Katalunia, Aragon eta Gaztelako eskariak handiak direnez, biltegian beti dago stock txiki bat. Eskura zegoen erlo nabarmenenak "Inglesa recompuesto" (ingelesa konponduta) etiketa zuen, oso neurri beharrezkoa Espainiara bidalitako fabrikazio britanikoen laginekin: (Espainiako kristinoen edo Westminster laguntzaileen eskuetan jarrita) ematen du oinarri ezin demokratikoagoekin egin direla, ze bai berek bai beren jabeak hors de combat jartzen dituztela. Gehienez, Soraluzekin loturiko lantegiek hilean 3.000 bat moskete ekoiztu ahal izango lezateke, 400 artisau biltzen baitituzte; baina, izan ere, gerrako antolaketa eskasa izan da probintzietan, eta haren faltan gaitasun garrantzitsuenak landu barik geratu dira. Don Carlos-ek, honetan eta beste hamaika gauzatan ere, ematen du bankuetan milaka libera duen gizona, eta txekea idazteko papera, luma eta tinta eskuan hartzeko gauza ez dena; beraz, konforme geratzen da Lord Palmerston-ek bidalitako 318.600 mosketeak konpontzen, eskuratu bezain laster.

Herriaren goialdean eraikuntza lana topa nuen, nolabait harritu ninduena. Agustindarren komentua zen (ibai ertzetan lekua bilatuz ibaian bertan eraiki zena), ufal astunek errespetu falta handiz azken neguan astinduta, mendi urrunetatik ekarritako eta itxura bitxiko harritzarrak botatzen. Praileak, elementuen gerrak zein monastegien apurketek zein Usturiz eta Mendizabalen mehatxuek batere ikaratuta, segituan hasi ziren beren etxebizitza berreraikitzen, hainbat gehikuntza eta hobekuntzekin. Guneak (ia villa txiki bat osatuz) ia amaituta ematen zuen, eta ufalari aurre egiten dio, bainontzi flotatzaile balitz, eta branka erdian dauka Mississippi ibaiaren lurrun-ontzietan eserlekua esaten diotena, Madrilgo demokratak baino askoz arriskutsuagoak diren ekaitzak, euriak, uholdeak eta harkaitzak osaten duten laukotearen higadura ekiditzeko kutxa muturduna; halaxe ematen zuen Agustindarrek uste zutela, beren komentua berreraikitzeko gastu itzelak egiten ari zirelako. Erreginaren aginteari mesprezioko erakustaldi asko ezagutu ditut, baita Don Carlos boterearen egonkortasunean konfiantzazkoak; baina erakustaldi praktiko hau konbentzigarriena zen. Ez dut konfiantza handirik gerra honen aldaketa eta aukerak kalkulatzeko nire gaitasunean, baina gai eztabaidatsu honetan praile santuen autoritateari errespetu handia diot. Ez nuen beren predikatik berba bakar bat ere entzun, baina haien praktika nahikoa izan zen niretzat, eta uste nuen monasterioen desegitea ezin dela erraz gauzatuko Soraluze herri leialan, eta Agustindarren ur-jauregia segurtasuna oso errez bermatu zitekeela, "olatuen eta arroken arriskuez salbu".

Erreferentziak

• The Basque provinces. Edward Bell Stephens (1837). Harvard-eko Unibertsitatea (Harvard University)