Martin de Ysasi-Ysasmendi (eu)
| Martin de Ysasi-Ysasmendi | |
|---|---|
| |
| Jaio | Arrasate (1685) |
| Hil | Soraluze (1745) |
| Profila | Asentista |
Lehen urteak
Martin de Ysasmendi Arrasaten jaio zen (1685/07/03). Gurasoak Francisco de Ysasi eta Mariana de Resusta izan zituen.
Gaztetan Soraluzera etorri zen lan eta bizitzera. Eta limaria hasi zen.
Ezkondu eta seme-alabak
Maria Theresa de Bujanda Arguiarro soraluzetarrarekin ezkondu zen, Soraluzen (1712/10/16). Ordurako semea zuen bidean, baina beste andra batekin, Simona Aranguren Lassalde[1]. Juan Andres Ysasmendi Aranguren 1713/04/20an jaio zen.
Hurrengo urtetan Maria Theresak eta Martinek 5 seme-alaba izan zituzten elkarrekin: Agustin Antonio (1714), Salbador Martin (1717), Josepha Joachina (1719), Ana Agustina (1720) eta Joaquin Sebastian (1727). Azken semea jaio orduko, Martin de Ysasmendik abizena "egokituta" zuen: Ysasi-Ysasmendi.
Lehengo auziak
Martin de Ysasmendiri zuzenean ez, baina 1716. urtean Leinz bailarako batek demanda jarri zion Teresa de Bujanda emazteari, 19 fusil-kainoiak zirela eta[2]. Pentsatzekoa da senar armaginak zerikusia izango zuela.
Ysasi-Ysasmendi
Herrian zegokion maila bermatzeko, 1713. urtean bertan Arrasaten zuen kaparetasuna Soraluzen aitortzeko eskatu zuen. Kapare izateak, bestea beste, udal agintean sartzeko aukera ematen zuen.
XVI. mendearen erdialdean Maringo (Eskoriatza) Ysasi etxeko gizon bat Goronaetako (Aretxabaleta) Ysasmendi baserrira ezkondu zen. Emaztegaia, baserriko "maiorazgua", senargaia baino askoz aberatsagoa zen eta, abizena ez galtzeko ohitura zenez, seme-alabek Ysasmendi abizena hartu zuten,
1665. urtean 17 Ysasmendi elkartu ziren kaparetasuna aitortzeko auzian. Horretarako, ehun bat urte egin behar izan zuten atzera: Ysasmenditarrok ez zitzaien kaparetasuna egokitzen, baina Ysasitarrei, ordea, bai. Ondorioz, abizena aldatu zuten: Ysasi-Ysasmendi
Hurrengo urteetan beste Ysasmendi batzuk ere kaparetasun aitormena eskatu zuten, eta abizena aldatu behar izan zuten. Tartean Martin de Ysasmendi berak; Soraluzeko Udalan 1699-1720 kaparetasun auzien registroan agertzen da eta[3]. Epe honen azken urteetan lortuko zuen, Ana Agustina jaio zenean (1720) Ysasmendi moduan agertzen delako, baina Joaquin Sebastian jaio orduko (1727) Martin de Ysasi-Ysasmendi bilakatua zen.
1721. urteko asientoa
Asientoak berriro martxan
XVIII. mende hasieran Espainiako administrazioak zuzenean egiten zituen arma eskaerak. Arazoak, berriz, ordainketak eta atzerapenak ziren. 1715. urterako Erret Ogasunak 900.000 erreal koarto[4] baino gehiago zor zizkien armaginei. Hauek prest agertu ziren erdia barkatzeko, beste erdia kobratzekotan; hala ere, tratua berrogetamar urte geroago itxi zen (1765).
Egoera horretan ezin ziren arma gehiagorik ekoiztu: zaharrak kobratzeko esperantza gutxi, berriak gutxiago, eta gainera armaginek ezin zuten materialik eskuratu, ez dirurik ezta krediturik ez zutelako.
Arazo hauek ekiditzeko, eta armaginen konfianztza berreskuratzeko, 1721.ean erabaki zuten asiento sistema atzera martxan jartzea. Baten batek hainbat urterako kontrata hartzen zuen eta dirua aurreratuko zien armaginei, hauek osagaiak erosteko eta langileak ordaintzeko. Geroago, estatua armez jabetzerakoan asentista ordainduko zion, gainkoste batekin. Asentistaren etekin gordina %8aren ingurukoa izaten zen.
Martin de Ysasmendi asentista
1721. urtean zazpi urterako asientoa esleitu zuten, Martin de Ysasmendik eskuratu zuela (1721/07/14). Hurrengo urtean erabaki hau berretsi zuten (1722/03/02).
Helburua, urteko 12.000 fusil egitea eta ematea zen.
Hasieran ondo zetorren asuntua, baina aurki okertu zen.
Asientoaren gorabeherak
Martin de Ysasimendik Madrildik bidalitako diru-aurrerakinak eskuratu (2.000 dobloi lehen, eta beste 4.000 gero), baina ez zien armaginei banatu.
Besteak beste, diru horrekin garia eta tabakoa erosten zuen Donostian, Manuel de Lacunzaren bidez, eta jenero horrekin ordaindu zien armagileei... tartean komisio galantak irabazten. Beste aldetik, eta administrazioaren makinaria "koipezteko" asmoz, dirua eskatu zien armagileei... eta berarekin geratu.
1722.eko bukaeran botereak kendu zizkioten (1722/08/07), Juan Sebastian de Isasiri pasatzeko.
Ordurako armaginen ordezkari berriak ere berak izendatuta zituen, aurrekoan ordez, baina armaginak ez omen ziren konforme izendapen horiekin[5].
Kudeaketa zuzenetik baztertu bazuten ere, 1723.ean aurretik lagatako zorrengatik auzia jarri zioten[6].
Baina berak ere auzi batzuk jarri zituen, armaginek agiriak faltsutu zituztela esanaz[7] eta lana ondo ez betetzeagatik[8], besteak beste.
Gipuzkoako epaiketa
Baina Martin de Ysasmendik dirua itzultzen ez zuenez, erregearen aurrean salatu zuten.
Erregeak Gipuzkoako korrejidoreari (Bartholome de Henao) auzia epaitzeko agindu zion (1723/01/18) eta Soraluzeko armagileen ordezkariek, diputatuek, botereak eman zizkioten.
Otsailak 13an korrejidoreak bere kudeaketaren hustuketa ekonomikoa egiteko eskatu zion Martin de Ysasmendiri eta, honek gogobete ez zuenez, martxoak 1an hiru lagunen aurkako epaia hasi zen: Martin de Ysasmendi, Manuel de Lacunza eta Ignacio de Hernisqueta eskribau soraluzetarra.
Lehen urratsa epai laburra ("sumario") egitea zen. Diputatuek hamasei lekuko aurkeztu zituzten: hamahiru armagile eta hiru akusatuak. Hauek beren errugabetasuna aldarrikatu zuten eta, libre geratzeaz gain, diputatuei kalteordaina eskatu zieten.
Epai labur baten ondorioz, korrejidoreak hiru akusatuak preso hartu zituen. Martin de Ysasmendi eta Manuel de Lacunza aske geratu ziren, bermea ordainduta; Ignacio de Hernisqueta eskribaua, berriz, Azkoitiako espetxean geratu zen.
Gero epai arrunta hasi zen, hasiera batean 8 egunekoa. Baina lekukoen kopurua itzela zen: Soraluzeko diputatuek 58 aurkeztu zuten (aurreko 16ak, beste armagile asko, Erret lantegiaren zuzendaria, parrokoa, bederatzi emakume...), Martin de Ysasmendik eta Manuel de Lacunzak 34 lekuko, eta Ignacio de Hernisqueta, berriz, beste 18. Epaiak 60 egun iraun zuen, eta bitartean Ignacio de Hernisqueta eskribaua hil zen, Azkoitiako espetxean.
Azkenean, Bartholome de Henao korrejidoreak epaia eman zuen (1725/01/08): kontratuaren lagapena bertan behera geratuko zen, Martin de Ysasmendik kobratutako diru guztia itzuli beharko zuen (bestela, 600 dukaten isuna izango zuen), eta auziaren kostak zigortuek ordaindu behako zituzten: 2/3 Martin de Ysasimendik, 1/6 Manuel de Lacunzak eta 1/6 Ignacio de Hernisquetaren oinordekoek.
Madrilgo epaiketa
Martin de Ysasmendik eta Manuel de Lacunzak ez zuten epaia onartu, ezta Soraluzeko armagileek ere, eta Gerra Auzitegi Gorenari helegiteak aurkeztu zikioten.
Eta hurrengo urtean (1627) Bartholomé de Henao korrejidoreak beste liburu bat argitaratu zuen (edo argitaratu zioten, segururena), Madrilen hau ere: Auziaren txosten doitua, Errege Aginduaz Bartholomé de Henao Gipuzkoako Korrejidorearen aurrean epaitu dena, eta gaur egun apelazio-mailako Gerra Kontseilu Gorenean epaitzen dena. Alde batean, Juan Andres de Lasalde, Francisco de Aldazabal, Agustin de Soroeta eta Joachin de Goenechea, laurak Soraluzen dagoen Kantabriako Arma Ofentsiboen Errege Fabriketako diputatu, eta bertako maisu fabrikatzaileen izenean. Beste aldean, Martin de Ysasi Isasmendi jauna, Soraluze hiribildu bereko bizilaguna, fabrika horietako limatzailea; Manuel de Lacunza, Donostiako auzokidea eta merkataria, Soraluzen bizi dena; eta Ignacio de Hernisqueta, hiri bereko eta Azkotiako zenbakiko Erret eskribaua. Diputatuak eta fabriketako maisuek Errege jaunarekin egindako armen kontratua Martin de Isasmendi jaunari utzi zioten 721eko uztailaren 14ko eskritura baten bidez, Hernisqueta eskribauaren aurrean, eta 722ko martxoaren 2an berretsi zuten. Eta eskatzen dute bertan behera uzteko lagapen hori, Don Martin eta lagunek egindako engainu, kolusio, konfiantza-gehiegikeri, ondasun ezkutatze eta azaltzen diren beste gauzengatik.
1728. urteko asientoa
Zazpi urte geroago asientoa berritu behar zen, eta Martin de Ysasi-Ysasmendik bere proposamena berriro aurkeztu zuen.
Larrituta, Soraluzeko armaginek Miguek de Zuaznabar jauna lanean jarri zuten Martinek asientoa ez eskuratzeko[9].
Baina alferrik izan zen, eta Castelar markesak Martin de Ysasi-Ysasmendiri esleitu zion asientoa (1728-1733), 72.000 fusilak egiteko.
Herriko alkate (1730)
Garai honetan herriko alkatea izatera heldu zen (1730). Urte hartako maiatzak 19an, Soraluzeko herritarrak bilduta, proposamena egin zuen herriko plazan[10], zezendegiak zeuden lekuan, etxe berria egiteko: Hiltegi zaharra. Hurrengo urtean zabaldu zuten (1731).
Auzi gehiago
Bigarren Asiento honetan Leintz bailarako udalen aurka aritu zen, egurra eta ikatzaren kontura[11]</ref>Francisco de Isasi Isasmendi contra Juan Francisco de Gaztañaduy sobre la adjudicación de quinientas cincuenta cargas de carbón con destino a la provisión de las fraguas de las Reales Fábricas de Armas, en cumplimiento de Carta Orden de Su Majestad (Gipuzkoako Artxibo Orokorra 1732).</ref>.
Auzi hauek sei urtetan luzatu ziren (1732-1738).
1734. urteko asientoa
Arazo guzti hauek eragina izan zuten, eta 1734. urteko asientoa Caracasko Gipuzkoar Errege Konpainiak irabazi zuen.
Kontutan hartu behar da Konpainiak zorretan zegoela erregearekin, eta azken hau Konpainiaren akzionista ere bazela.
Eta hurrengo berrogetamar urtetan (1734-1784), asientoz asiento, konpainia hau izan zen Soraluzeko suzko armen Erret Lantegien asentista bakarra, pare bat urte kenduta.
Heriotza
Azken urteetan ere ez zuen epaitegien bidea ahaztu. Jose Ignacio de Mecoleta bergararrak tratu txarrak eman ziola egotzita (1743), auzibidean jarri zuen[12].
Martin Ysasi-Ysasmendi Soraluzen hil zen, 1745/09/25an.
Erreferentziak
- Martín de Isasi-Isasmendi, un discutido mondragonés. Ramiro Larrañaga (El Correo 1978/02/02).
- ↑ Simona honek beste bi alaba izan zituen aurretik Joachin Yraola Goitia Noguerol jaunarekin: Mariana (1702) eta Maria Cruz (1706). Baina urte honetan Joachin Maria Josepha Garate Lascurainekin ezkondu zen
- ↑ Demanda de Miguel de Galdos, vecino del valle real de Leniz, contra Teresa de Bujanda, mujer de Martín de Isasi Isasmendi, y Francisco de Ibarra, vecinos de la villa de Placencia, por cuenta de 19 cañones de fusil (Soraluzeko Udal Artxibategi Historikoa 1716/05/25).
- ↑ Registro de pleitos de hidalguía de: Agustín, Juan, Cristóbal y Carlos de Orozco; Francisco de Joarizti Eguino; Lorenzo y Francisco de Arexola; Juan de Zaraa Bolibar; Andrés y Esteban de Barrenechea; Jacinto de Astiazaran e hijos; Martín de Isasi Isasmendi y José de Arana y hermanos, contra el concejo de la villa de Placencia (Soraluzeko Udal Artxibategi Historikoa/ Epaitegi funtsak 1699-1720).
- ↑ Errea koarto. Real de vellón.
- ↑ Información recibida a pedimiento de los diputados de las Reales Fábricas de Armas de la villa de Placencia, del nombramiento de nuevos diputados que hizo Antonio de Isasi Isasmendi, vecino de la dicha villa (Soraluzeko Udal Artxibategi Historikoa/ Epaitegi funtsak 1722/11/03).
- ↑ Pedimento de Gonzalo de Ugarte contra Martín de Isasi Isasmendi; pleito sobre la paga y satisfacción del valor de setecientos veintisiete cañones de fusiles y de mil doscientos veinticuatro llaves de fusiles que le esta debiendo (Gipuzkoako Artxibo Orokorra 1723).
- ↑ Martín de Isasi Isasmendi, contra Antonio de Goienechea y otros, vecinos de Soraluze-Placencia de las Armas, sobre injurias de falsificar autos y despachos del corregidor (Gipuzkoako Artxibo Orokorra 1724).
- ↑ Martín de Isasi Isasmendi, pagador de la Fábrica de Armas, contra Felipe de Aramendia, Martín de Garicano, Antonio de Urtesabel y Bernardino de Larraza sobre una entrega de siete mil cuentas de nogal, según obligación solemnemente adquirida (Gipuzkoako Artxibo Orokorra 1726).
- ↑ El guipuzcoano instruido. 211. orrialdea. Domingo Ignacio de Eraña, 1780.
- ↑ Hau da, Kalebarreneko Plaza Berrian, gaur egun Plaza Zaharra moduan ezaguna.
- ↑ Cumplimiento de una carta orden del rey que da prioridad al demandante e remates, tanteos y ventas de madera (de nogal y de haya) y carbón para la fabricación de fusiles para el ejército. Martín de Isasi Isasmendi, asentista de las Reales Fábricas de Armas de Placencia, vecino de Placencia, contra concejo de Escoriaza, y contra concejo de Arechavaleta y contra Juan Francisco de Gaztañaduy, vecino de Escoriaza, que al pleito sale y se opone (Real Audiencia y Chancillería de Valladolid 1732-1738).
- ↑ Martín de Isasi Isasmendi, vecino de Soraluze - Placencia de las Armas, contra José Ignacio de Necoleta, vecino de Bergara, sobre malos tratos (Gipuzkoako Artxibo Orokorra 1743).